تبیان، دستیار زندگی

فرآیند مدیریت از جمله مسائل بسیار مهم جوامع بشری است و از آنجائیكه انقلاب اسلامی ایران حاكمیت اصول و ارزشهای الهی بر محیط اجتماعی از جمله نهادها و سازمانهای مربوط به آن را ضروری ساخته است ، بنابراین تبیین رسالت مراكز علمی و پژوهشی بویژه مدیریت اسلامی در تحقق اهداف نهضت تولید علم یكی از آرمانهای بسیار مهم این نظام محسوب می شود . مدیریت اسلامى شیوه ‏اى از مدیریت است كه تمامى افراد یك مجموعه را به صورت انسانهاى مسئول و متأثر از ارزشها با جهت‏ دهى نظام ارزشى ‏اسلام در نظر می گیرد . داشتن صبغه الهى در كارها، شاخصى تعیین كننده در نظام مدیریت اسلامى است، به این معنا كه دستگاه ‏اسلامى باید به گونه ‏اى باشد تا نیروها در آن به كارى تشویق شوند كه رنگ الهى داشته باشد. درمدیریت اسلامى، نگرش الهى وجود دارد یعنى به‏ انسان با این دید نگریسته مى‏ شود كه وى لایق كرامت انسانى بوده و مستعد رسیدن به قرب الهى و نیل به مقام جانشینى خدا است.

قدرت تفكر و ابتكار:

برای پیشرفت جامعه اسلامی به تربیت مدیرانی با درایت وپخته ومبتكر نیازمندیم . مدیران نباید در تصمیم گیری های خود شتاب ورزند و بدون فكر ومشورت وسنجیدن جوانب كار به اقدام روی آور گردند. امام علی (ع) می فرمایند: «وَاَكثِرْمُدارَسَهَ الْعُلَماءِ وَمُنافَثَهَ الْحُكماءِ فی تَثْبیتِ ماصَلَحَ عَلَیهِ اَمْرُ بَلادِك = و با دانشمندان فراوان گفتگو كن وبا حكیمان فراوان در میان نه، در آنچه كارشهرهایت را استوار دارد.» در متون ادب فارسی در این باب سخنان بسیاری به چشم می خورد: « … واندر هر كاری رای را فرمانبردار خرد كن واندر هر كاری كه بخواهی كردن نخست با خرد مشورت كن وبه هركاری كه بخواهی كردن چون در او خواهی شدن نخست بیرون رفتن آن كار نگر وتا آخر نبینی، اول مبین » همچنین خواجه نصیرالدین طوسی چنین پند می دهد : « بارها اندیشه كن پس در قول آر، پس در فعل آر ، كه احوال گردان است ».ودر وصایای افلاطون به شاگر خود ارسطاطالیس می گوید: « در هیچ كار پیش از وقت آن كار مپیوند وچون به كار مشغول باشی از روی فهم وبصیرت به آن كار مشغول باش… ».

خوش رفتاری وصبرو شكیبایی:

موارد بسیاری پیش می آید كه براثر ناآشنایی مدیران با مفاهیم اولیه علم مدیریت ونداشتن تجربة كافی ناشكیبایی روی می دهد كه زیبندة مدیران نیست . حدیثی از رسول اكرم (ص)نقل شده : « اِنّی بُعِثْتُ لِاُتِّمَ لِمَكارِمَ الْاَخْلاقْ =من برای كامل كردن اخلاق كریمه برانگیخته شدم ». همچنین امام علی (ع) می فرمایند: «خود را به شكیبایی عادت ده در آنچه ناخوشایند است ، كه شكیبایی ورزیدن عادتی پسندیده است ». عنصر المعالی به فرزند خود چنین پند می دهد: «وبه هركاری اندر مدارا نگه دار، هركاری كه به مدارا برآید جز به مدارا پیش مبر وبیداد پسند مباش وهمة سخنها را به چشم داد بین و به گوش دادشنو تا در همه كاری حق وباطل بتوانی دیدن».امام علی (ع) خطاب به محمد بن ابی بكر می فرماید: ای پسر ابی بكر با مصریان مهربان وملایم باش وهمواره دیدار كنندگان را با قیافه باز ولبان خندان دیدار كن » .همچنین به مالك اشتر می فرمایند: تو باید در دلت مهر رعیت را پرورش دهی ومهربانی وخوشرفتاری ونیكویی با رعیت را در دل خود جایگزین سازی .

سعی و جهد:

مدیر مسلمان همواره در كارهایش جدی است ودر جهت تحقق اهداف سازمانی و رشد وتعالی افراد سازمان از هیچ كوششی فروگذار نمی نماید. او برای انجام كارهای مردم زمان نمی شناسد وخود را در مجموعه ساعات مقرر اداری محبوس نمی كند بلكه از هر فرصتی برای رتق وفتق امور مسلمین ودیگر افرادی كه به نوعی با سازمان همكاری دارند وبرابر معیارهای اسلام حقی برآنها در نظر گرفته شده است استفاده می كند، در این مورد امیر المومنین علی (ع) خطاب به مالك اشتر می فرمایند: ای مالك با تمام وسایلی كه در اختیار داری و با منتهای نیروئی كه در جان تو است به جلب رضایت عموم وخرسندی جامعه بكوش.

-صداقت مدیر اسلامی فرد صادقی در برابر همكاران ومراجعان است كه تجلی عینی او صداقت در رفتار، صداقت در گفتار و صداقت در كاربرد قوانین ومقرراتی است كه برای اجرای آنها ماموریت یافته است‌.

متعادل بودن:

 از دیگر ویژگی مدیریت اسلامی تعادل اخلاقی است ، امام باقر (ع) در سفارشات خودشان به جابربن یزید جعفی می فرمایند: « بدان كه دوست ما شمرده نشوی تا چنان محكم شوی كه اگر همه گردآیند وبه زبان واحد بگویند تو مرد بدی هستی مایة اندوه تو نگردد واگر همه گویند تو مرد خوبی هستی شادت نكند.›› مدیر مسلمان با تعادل اخلاقی با ازدست دادن مقام ومنصب خود و یا كسب مقام ومنزلت در جامعه هیچگاه دچار تزلزل شخصیت نمی شود بلكه خدمت به مردم را وظیفه وادای تكلیف می داند چنانكه امام خمینی (ره) بارها چنین سفارشی را به كارگزاران نظام می فرمودند.

وفای به عهد و پیمانها:

از دیگر خصایص و نمودهای عینی یك مدیر مسلمان وپایبند به اصول وارزشهای اسلامی وفا به عهد وپیمانهایی است كه متعهد به انجام آن می شود كه در غیر این صورت ارزش واعتبار او در محیط سازمانی خدشه دار شده وموجب بی اعتمادی همكاران نسبت به او می گردد . امام علی (ع) در فرمان مشهور خود به مالك اشتر می فرمایند:« ای مالك به وعده ای كه به مردم می دهی وفا كن همانطور كه خداوند می فرماید وفا نكردن به عهد سبب خشم خداوند و مردم می گردد». یک مدیر اگر به اهمیت علم و جایگاه خود در فرهنگ اسلامی واقف شود می تواند در امر تولید علم بسیار مؤثر باشد و به استناد «النّاس عَلی دینِ مُلوكهِمْ» دیگر استادان و پژوهشگران زیردست او بویژه دانشجویان آن مركز از او الگو بگیرند و در این راه جدیت نمایند.

در تاریخ با عظمت ایران بعد از اسلام به افرادی همچون :

خواجه نظام الملك طوسی ، خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه رشید الدین فضل الله همدانی و … بر می خوریم كه با كوشش و همت خود به تأسیس مراكز علمی و پذیرفتن مدیریت این منابع همت گماردند كه هنوز پس از قرنها ما به عنوان یك ایرانی به آن افتخار می ورزیم و مراكز علمی همچون : دانشگاه جندی شاپور ، دانشگاه مراغه و مدارس نظامیه و مستنصریه سهم بسیار بزرگی در تولید علم و تربیت دانشمندان در عرصه جهانی داشته اند . خداوند متعال برای اینكه كرامت والای خود را در مورد انسان بكار ببرد می فرماید: «وً رًبُّك الْاكرَمُ ،‌اَلّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمْ ، عَلَّمَ الاِنْسانَ ما لَمْ یعْلَمْ  = و پروردگار تو ، كرامتش نامحدود است از آن جهت كه با قلم،‌ علم و آگاهی را به وی ارمغان داده است». در این آیه ها خداوند تعلیم و اعطاء علم به انسان را نشانه ای از «اكرمیت» خود به انسان می داند و ضمناً به ما هشدار می دهد كه نعمت علم و دانش نمایانگر والاترین كرامت الهی نسبت به بشر است. در جای دیگر خشیت و تقوای انسان را ویژه علما و دانشمندان معرفی می كند و می گوید :‌ "اِنَّما یخَشَی اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ  = در جمع بندگان الهی ، فقط علما هستند كه ترس و بیم از خداوند و حس تقوی و پرهیزگاری در دل آنها راه دارد". خداوند متعال دانشمندان و تولید كنندگان علم را برتر و والاتر از همه رده های دیگر جامعه انسانی معرفی می كند: «هَلْ یسْتَوی الّذینَ یعْلَمونَ وَالّذینَ لا یعْلَمونَ اِنّما یتذكر اولوالالباب  = آیا آنان كه به سلاح علم مجهزند و افرادی كه با جهل و نادانی دست به گریبانند برابرند؟!صرفاً اندیشمندانند كه تفاوت عظیم و امتیاز میان آن ها را باز می یایند». در آیه ای دیگر ، صفت مؤمن را به دانشمندان اعطاء فرموده است: «یرْفَعِ اللهُ الّذین آمَنوا مِنْكمْ وَالّذینَ اوتو العلمَ دَرَجاتٍ» رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند: «طَلَبُ الْعِلمِ فَریضَةٌ علی كلِّ مُسْلِمٍ‌ = دانش طلبی و علم آموزی بر هر فرد مسلمانی لازم است» .امیرمؤمنان علی (ع) فرمود : «الْعِلْمُ ممیت الْجهلِ  = دانش میراننده نادانی است» و نیز فرمود : «العِلمُ قاتِلُ الجَهل = دانش كشنده نادانی است » و باز فرمود : «العِلمُ جَمالُ لا یخفی  = دانش زیبایی است كه پنهان نمی ماند» و در جای دیگر از آن امام همام نقل شده است : «العِلمُ محیی النَّفسِ و مُنیرُ العَقلِ و مُمَیتُ الجَهلِ = دانش ، زنده كنده جان آدمی ، نور بخش خرد و كشنده جهل است». در این روایات ، دو عنوان «كشنده» و «میراننده» در مورد علم به كار رفته است و این به آن جهت است كه وقتی علم به مطلبی حاصل شد ، جهل به آن از بین رفته و آثارش نیز محو می‌شود‌. و نیز از آن به «زنده كننده جان آدمی» و «نور بخش خرد و عقل» تعبیر شده است ، یعنی نفس جاهل ، حیات انسانی ندارد و عقل او در ظلمت و تیرگی گرفتار است و با آمدن علم ، حیات معنوی یافته و چراغ عقل روشن می گردد و روشن می شود . بنابراین در یك جمله می توان علم آموزی و دانش پژوهی را از كرامت باری تعالی بحساب آورد كه به هر كسی عطا فرموده است نشانه ای از مهر و عطوفت الهی را می رساند كه به آن شخص عطا شده است و هر كسی كه از چنین كرامتی برخوردار نیست باید بیشتر تأمل كند و به عاقبت كار بیندیشد ، كه چرا از این موهبت الهی برخوردار نشده است؟!