تبیان، دستیار زندگی

نوشته ی مصطفى معلّمى بر گرفته از  http://tarikheslam.com/history-articles/item/1270-معاویه-و-جنگ-جمل‏.html

در جنگ جمل بنى ‏امیّه در كنار ام المؤمنین عایشه، طلحة بن عبیداللَّه و زبیر بن عوام رو در روى سپاه خلیفه‏ى وقت، على‏علیه السلام ایستادند. گرچه در منابع تاریخى و روایى تصریح شده است كه عایشه، طلحه و زبیر در شورش بر ضد عثمان نقش مهمى ایفاء كردند، ولى كمتر كسى درصدد برآمده است تا نحوه‏ى پیوستن بنى‏امیّه به اصحاب جمل را بررسى نماید. این پژوهش بر آن است كه چگونگى در كنار هم قرار گرفتن بنى‏امیّه و اصحاب جمل را تبیین كند.
جنگ جمل نخستین پیكار بزرگى بود كه میان دو گروه از مسلمانان روى داد. این جنگ در آغاز خلافت حضرت على‏علیه السلام در گرفت. اكثریت قریب به اتفاق مورّخان علّت برپایى جنگ یاد شده را مخالفت طلحه و زبیر با على‏علیه السلام، به بهانه‏ى خونخواهى عثمان ذكر كرده‏اند. با آن كه دشمنى طلحه، زبیر و عایشه با عثمان و تلاش آنان در برافروختن آتش فتنه بر ضد او امرى آشكار بود، ولى بنى‏امیّه به آسانى با آنان هم‏آوا شدند و بر ضد حكومت مشروع على‏علیه السلام دست به اقدام مسلحانه زدند.

نامه به ولید بن عقبه‏
در نامه به ولید بن عقبه، تنها به ذكر این نكته بسنده كرد كه زندگى سختى در پیش خواهد داشت، عیش او مُنَغَّص مى‏گردد و روزگار شادیش به سر خواهد آمد.  معاویه مى‏دانست كه ولید، ترسو، تن‏پرور و طالب زندگى بى‏دغدغه است، پس او را به از دست دادن نعمت‏هاى دنیوى بیم داد تا شاید برخیزد و به خونخواهى عثمان قیام كند.

نامه به یعلى بن منیه
در نامه به یعلى، نوشت: «... عثمان یاورى نداشت. از این‏رو، او را كشتند و بزرگترین عیبى كه بر او نهادند، این بود كه چرا تو (یعلى) را به حكومت یمن گمارده است. او را كشتند در حالى‏كه بیعتش بر گردن ما بود. پس به خونخواهى او برخیز و به عراق آى!»  از نكات مهم نامه‏ى معاویه به یعلى، آن بود كه معاویه به او نوشت كه شام، آماده‏ى همكارى است و هیچ مانعى وجود ندارد و به طلحه نامه نوشته است كه (یعلى) را در مكه ملاقات كند تا با هم به خونخواهى عثمان برخیزند.  این نامه نشان مى‏دهد كه انتخاب مكه در مرحله‏ى نخست براى ایجاد سازماندهى و زمینه‏سازى اقدامات بعدى بوده است. معاویه در همین نامه از یعلى خواست تا اموال بیت‏المال یمن را به همراه بیاورد. در انتهاى نامه نیز بار دیگر با نوشتن ابیاتى نقش یعلى را در قتل عثمان، یاد آورد شد.
فقال كُفُّوا فانِّى مُعْتِب لكم
وصارف عنكم یعلى و مروانا
فكَذَّبوا ذاك منه ثم ساوره
من حاض لبته ظلماً و عدواناً

معاویه زیركانه اتهام مروان را به او  بازگرداند. در حالى كه مروان، معاویه را سبب قتل عثمان خوانده بود.

بازتاب نامه‏نگارى‏هاى معاویه‏
معاویه با نوشتن نامه‏هاى فوق، زمینه را براى اقدام مخالفان على‏علیه السلام، فراهم ساخت. مروان در پاسخ به معاویه، نوشت: «... شَتَّتَ بَیْنَهم مَقولى على غَیرِ مُجابَهة، حَسْبَ ما تَقَدَّم مَنْ أَمْرِكَ».  هم‏چنین اعلام كرد كه آماده هرگونه فرمانبردارى از اوست و هر چه بگوید انجام خواهد داد.
عبداللَّه بن عامر نیز در پاسخ به معاویه، نوشت: «... عثمان همانند مرغى بود كه ما را زیر بال و پر خویش نگاه مى‏داشت، وقتى كشته شد پراكنده شدیم، نمى‏دانستم چه كنم؟ راحت‏طلبى اختیار كردم تا آن كه تو براى من نامه نوشتى و از خواب غفلت بیدار كردى! راه در كنار من بود، ولى حیران بودم اكنون ده یك از مردم بر ضد تو و باقى آنان پشتیبان تو هستند! تو با شلاق ملامت بر سوداى دلم نواختى و مرا بیدار كردى، چه خوب آموزگارى هستى! همانا بعد از عثمان، امید ما به توست، منتظر دستور تو هستم».
ولید بن عقبه نیز در پاسخ به معاویه، آمادگى خود را براى خونخواهى عثمان به رهبرى معاویه اعلام كرد. یعلى بن منیه نیز اعلام آمادگى كرد و یاد آور شد كه اموال تحت اختیار خود را براى دستگیرى قاتلان عثمان و یا جنگ با آنان مصرف خواهد كرد.
امّا در این میان، تنها سعید بن عاص پاسخى متفاوت داد. او معاویه و بنى‏امیه را به دوراندیشى، خویشتن‏دارى و پرهیز از شتاب دعوت كرد. او مروان را فتنه‏گر نامید و تخطئه كرد.

میعاد در مكه‏
یعلى بن منیه وارد مكه شد و اموال بیت‏المال یمن را در اختیار طلحه و زبیر و عایشه قرار داد. ششصد هزار درهم، مقدارى سلاح و تعدادى اسب به همراه شترى سرخ مو به نام عسكر كه به قیمت دویست دینار از یمن خریدارى شده بود از جمله اموالى بود كه یعلى بن منیه از یمن آورده بود.  از آنجا كه معاویه در نامه به طلحه و زبیر نوشته بود كه شام، آماده‏ى بیعت است، آن دو تلاش كردند تا به سوى شام بروند و خلافت نقد را به چنگ آورند، ولى غافل از اینكه معاویه به عبداللَّه بن عامر بن كریز و یعلى بن منیه دستور داده بود تا از آمدن به شام برحذر باشند و بصره و كوفه را دریابند. عبداللَّه و یعلى‏ بر اساس دستور معاویه، اصحاب جمل را از رفتن به سوى شام منصرف ساختند و بصره را نقطه‏ى آغاز مبارزه اعلام كردند. ابن كثیر اشاره كرده است كه هنگام بحث بر سر انتخاب مقصد، عدّه‏اى شام را پیشنهاد كردند، ولى عدّه‏اى گفتند كه معاویه شام را كفایت مى‏كند

تحلیل وقایع‏
معاویه در راستاى اجراى سیاست‏هاى خود لازم دید كه زبیر را نامزد خلافت معرفى كند؛ از این‏رو، در شام اعلام كرد كه زبیر به شام مى‏آید تا مردم با او بیعت كنند، ولى در نهان از آمدن اصحاب جمل به شام به شدّت جلوگیرى كرد.  گرچه معاویه نیّت واقعى خود را كه همان رسیدن به خلافت بود، پنهان مى‏كرد و اقدامات خود را با برچسب خونخواهى خلیفه‏ى مقتول عرضه مى‏داشت، ولى على‏علیه السلام با پى بردن به هدف واقعى او چنین فرمود: «.. انّه مِن الطَّلقاء الّذین لا تَحِّل لَهُم الخلافة». بررسى حوادث جنگ جمل نشان مى‏دهد كه طلحه و زبیر بازیچه‏ى معاویه شدند. آن دو گرچه از على‏علیه السلام ناخشنود بودند، ولى به اندازه‏اى نبود كه بر ضد او سر به شورش بردارند. نامه‏هاى معاویه و دسیسه‏هاى مروان و نیز مخالفت و حسد عایشه نسبت به على‏علیه السلام، همه چیز را براى رویارویى اصحاب جمل با سپاه على‏علیه السلام فراهم كرد. تدبیر بسیار زیركانه‏ى معاویه نیز بنى‏امیه را در كنار طلحه و زبیر قرار داد. استقامت معاویه در فریبكارى و به دام انداختن دیگران، كلام على‏علیه السلام درباره‏ى معاویه را به یاد مى‏آورد كه فرمودند: «إنَّ معاویة یأتى الانسانَ مِنْ بین یدیه و مِنْ خَلْفِه و مِنْ عَنْ یَمینه و مِنْ عَنْ شِماله...»

نتیجه
مورّخان به سؤال مهمى كه در ابتداى این بحث آمد توجه نكرده‏اند؛ از همین رو پاسخى نیز براى آن نیافته‏اند. كسانى چون: دینورى (د: 262 ق)، ابن قتیبه(د: 282)، طبرى (د: 310)، ابن اثیر(د: 630 ق)، ابن كثیر(د: 774 ق) و ابن خلدون (د: 808 ق) به این نكته توجه نكرده‏اند كه چرا بنى‏امیه با طلحه و زبیر و عایشه در یك صف قرار گرفتند؟ در حالى‏كه عایشه درباره‏ى عثمان گفته بود: «اقتلوا نَعْثَلاً فَقْد كَفَر» و یا طلحه در پاسخ به استمداد عثمان، گفته بود: «لا واللَّه حتى تعطى بنوأمیه الحق من أنفسها». افزون بر این مروان نیز پس از هدف قرار دادن طلحه، گفته بود: «لا أطلب بثأرى بعد الیوم». اكنون با اطلاع از اقدامات معاویه، روشن است كه علت پیوستن بنى‏امیه به اصحاب جمل چه بوده است.
معاویه مى‏دانست كه در صورت وقوع جنگ میان طلحه و زبیر از یك سو و على‏علیه السلام از سوى دیگر، نتیجه هر چه باشد به نفع او خواهد بود، زیرا شكست هر یك از طرفین به معناى از بین رفتن بخشى از موانع خلافت معاویه بود. وانگهى معاویه مى‏دانست كه على‏علیه السلام او را نخواهد پذیرفت و كارشان حتماً به جنگ خواهد كشید؛ پس به راه انداختن جنگى ناخواسته فرا روى على‏علیه السلام، زمان رویارویى او را با على‏علیه السلام به تعویق مى‏افكند و فرصتى نیز به دست مى‏آورد تا تجهیز سپاه نماید. ثمره‏ى دیگر این جنگ ناخواسته تحلیل قواى سپاه على‏علیه السلام بود كه براى معاویه بسیار مطلوب بود.