تبیان، دستیار زندگی

ذهن خلاّق و نوآور استاد به ضمیمه حافظه قوى و اُنس با آیات قرآنى و کلمات نهج البلاغه و روایات اهل البیت، باعث شده که استاد در غالب سؤالات و معضلات، حاضرالجواب بوده، نوآورى و ابتکار خاص داشته باشد و فولاد مشکلات علمى را در خویش ذوب کند، بارها و بارها مشاهده شده است روایتى را که به ظاهر از مضمون ساده و آشنایى برخوردار بوده و جاى تحلیل و تدقیق نداشت و یا به عکس، گره کورى در آن به نظر مى رسید و نیازمند به توجیه و تفسیر بود، به طرز بسیار جالب و بدیعى باز نموده، نکات متعدّد زیبا و ظریفى را از آن بیرون کشیده است.

مسائل مستحدثه و حوادث واقعه

پنجمین موردى را که در رابطه با ابتکار و خلاقیّت استاد، مى توان از آن نام برد، حرکت بسیار ارزنده اى است که در سال هاى اخیر در زمینه مسائل مستحدثه فقهى در حوزه علمیّه مشهد و در فصل تابستان شروع کردند.

مى دانیم که پرداختن به حوادث واقعه، به خاطر حدیث و جدید بودن و عدم سابقه طرح آنها به خصوص، در کتب فقهى فقهاى گذشته و در نتیجه دمِ دست نبودن منابع و مدارک آن و بلکه آشنا و مأنوس نبودن مآخذ آن، کار بسیار پرزحمت و پردردسرى است که نیاز به حوصله، مهارت، قدرت اجتهادى پیل افکن و جرأت و شهامتى لازم براى رسیدن به یک نتیجه روشن و قابل عرضه و عمل، دارد. استاد، خود در این باره چنین توضیح مى دهد:

«من این سال ها در ایّام تابستان، چند هفته مشرّف به زیارت آستان قدس رضوى مى شوم، چندین سال براى طلاّب، در مشهد در همان چند هفته، مسائل مستحدثه فقهى را مورد بحث قرار دادم. که به عقیده من این مباحث یک دریاى موّاج و مهمّ است، به علّت این که تغییرات فوق العاده اى که در عصر و زمان و زندگى انسان ها به وجود آمده، از یک طرف، و از سوى دیگر روى کار آمدن حکومت اسلامى سبب شده، مباحث تازه مختلفى در زمینه مسائل سیاسى، اقتصادى، قضایى، طب و بهداشت، جُرم شناسى و حتّى در عبادات، پیدا شود، و ما معتقدیم فقه ما جواب گوى نیازهاى هر زمان و مکان است و هرگز در فقه ما سؤالى بدون جواب وجود ندارد. روایات زیادى هم از معصومین (علیهم السلام) شاهد بر همین مطلب نقل شده است. بنابراین فقهاى ما باید زحمت بکشند و از متون ادلّه و منابع غنى و سرشارى که در مباحث فقهى در دسترس ماست پاسخ این سؤالات و مانند آن را به دست آورند. ما این سؤالات را در چند سال، در آن درس هاى خارج تابستانى در جوار حرم مقدّس رضوى (علیه السلام) و با استمداد از روح پرفتوح آن حضرت تعقیب کردیم و یادداشت هایش جمع آورى مى شد و این ها به صورت کتاب هاى متعدّدى درآمده و منتشر شده است و بحمداللّه اثر فقهى خوبى است. امیدوارم آیندگان هم به سهم خودشان براى گشودن این عقده ها تلاش و کوشش کنند و ثابت کنند که فقه در هیچ زمینه کمبودى ندارد و جواب گوى همه نیازها و سؤال ها خواهد بود و این خود یکى از نشانه هاى جاودانگى آیین مقدّس اسلام است.»

اندیشه نوین با عرضه نوین

ششمین و آخرین موردى را که مى شود در ارتباط با ابتکار و خلاّقیّت استاد ذکر نمود ابتکارات و ذوقیّاتى است که در نحوه عرضه و ارائه فرآورده هاى دینى اعمّ از مسائل تفسیرى، اعتقادى، اجتماعى و اخلاقى به کار مى گیرند.

استاد، حفظ باطن و محتوا را بى تغییر قالب و ظاهر، ناممکن مى داند، و معتقد است که در روش آموزش دین، مسائل بسیارى وجود دارد که نیازمند به تحوّل است و با این تلقّى، شیوه جدید نگرش به مکتب و نگارش آن را آغاز کرده، او خود از گذشته دور، شیوه نویسندگى را تدریس مى کرد و پیوسته از تکلّفات قلمبه حرف زدن و پیچیده نوشتن، شدیداً بیزار بوده و هست که در خصوص روان نویسى ایشان در مباحث آینده، مطالبى خواهد آمد.

نگاه به تفسیر نمونه از این زاویه و شاید براى اوّلین بار، تقسیم و تجزیه مباحث آن به دو بخش کلّى: 1- مباحث توضیحى و ادبى مربوط به ظاهر آیات و جملات و مفردات 2- نکته و پیام ها، و به این صورت قابل هضم شدنِ مفاهیم تفسیرى براى »خاص و عام«، بهترین گواه بر مدّعاى فوق است. این روش در تفسیر نهج البلاغه، تکامل یافته، به این صورت که ابتدا، سند خطبه مورد بحث قرار مى گیرد (البتّه در پاورقى، به جهت فنّى و تخصّصى بودن که در نتیجه از حوصله عامّه مردم خارج است) سپس مجموع خطبه به چند بخش متناسب تقسیم شده، هر بخشى مستقلاًّ شرح و تفسیر مى شود، یعنى جمله به جمله آن مورد بحث واقع شده، مراد و محتواى هر جمله و ارتباط آن با قبل و بعد، به روشنى مورد دقّت نظر قرار مى گیرد، و در مرحله سوّم، نکته ها و پیام هایى که از این بخش به دست مى آید با تیتر و عنوان مناسب، بیان مى شود و در مرحله چهارم تمام لغات مشکله این بخش در پاورقى (باز هم به جهت خارج بودن این مسائل از حوصله عامّه) مورد بررسى قرار مى گیرد و در آخرین مرحله، با بازگشت به آغاز، این بخش از خطبه ترجمه مى شود.

این نحوه از عرضه و ارائه که عبارات عمیق و احیاناً به ظاهر پیچیده و معقّد خطبه هاى نهج البلاغه را براى خاص و عام «راحة الحلقوم» مى سازد، دلیل روشنى است بر مدّعاى مزبور; چنان که اگر به مکتب اسلام ایشان نیز از این منظر نگاه شود تصدیق مى شود که این مجلّه ابتکارى ترین شیوه عرضه معارف و مفاهیم دینى در آن عصر، به حساب مى آمد.

مورد دیگر تفسیر موضوعى «پیام قرآن» است که انصافاً روش تازه و بدیعى در عرضه یک دوره اصول عقاید و معارف اعتقادى و اخلاقى و... قرآن، مى باشد و حقّاً - چنان که بعضى از اساتید حوزه، تأکید داشتند - جا دارد که به عنوان کتاب درسى حوزه ها درآید.

در این کتاب تمام مباحث اعتقادى از شناخت شناسى گرفته تا مباحث معاد و عدل و امامت و نیز مباحث حکومتى و اخلاقى اسلام، از نظر آیات قرآنى (با چاشنى قرار دادن روایات و نکات تاریخى در لابه لاى مباحث) مورد بحث قرار مى گیرد به این صورت که ابتدا مجموعه آیات مربوط به یک عنوانِ اعتقادى شناسایى شده، سپس به همان سبک تفسیر تربیتى، ترجمه، شرح و تفسیر مى شود آن گاه نکته هایى که از جمع بندى این آیات در ارتباط با آن عنوان اعتقادى به دست مى آید یکى پس از دیگرى بیان مى گردد.

مورد چهارم کتاب »فیلسوف نماها« است که صرف نظر از خلاّقیتى که از حیث محتوا در آن، اِعمال شده (و بحثش گذشت) از جهت عرضه و ارائه مطالب نیز -لااقل در محدوده حوزه و کتاب هاى حوزوى و دینى - شاهکارى از ذوق و هنر و نوآورى است; زیرا اوّلاً: مطالبى که به عنوان نقد سخنان »مارکسیسم و ماتریالیسم» در آن بیان گردیده با حقایق شیرین و جالب اجتماعى و تاریخى آمیخته شده و ثانیاً: در قالب قصّه و داستان درآمده است.

استاد خود در این زمینه در مقدّمه کتاب مى نویسد:

»نگارنده سال ها در اطراف این مکتب (مکتب مارکسیسم) و عواقب خطرناک معنوى و مادّى که از آن متوجّه عالم بشریّت مى شود، مطالعاتى به عمل آورده... مانع بزرگى که بیش از هر چیز بر سر این راه خودنمایى مى کرد، عدم اطّلاع غالب افراد از اصطلاحات فلسفى جدید و قدیم بود ولى آن هم با حذف آن اصطلاحات و یا تبدیل به عبارات ساده معمولى - بدون این که ارزش حقیقى خود را از دست دهد - از میان برداشته شد. باز براى کمک به این منظور، مطالب مزبور را با یک رشته حقایق شیرین و جالب اجتماعى و تاریخى آمیخته، و در قالب داستانى ریختیم تا فهم آن از هر جهت سهل و آسان باشد«.

و درست به همین دلیل نزدیک به «چهل بار!» این کتاب به زیور طبع آراسته شد و با استقبال عجیبى روبرو گشت.

مورد پنجم کتاب »خدا را چگونه بشناسیم« است که باز استاد در مقدّمه آن مى نویسد:

«فلاسفه در شناسایى صفات خدا راهى را انتخاب کرده اند و علماى علم کلام راه دیگرى و علماى حدیث هم به نوبه خود راه ثالثى را پیموده اند. آرزوى ما این است که در این باب از راهى برویم که مزایاى همه راه ها را داشته باشد، در عین حال از نقاط ضعف آنها نیز خالى باشد و در این راه، حدّاکثر کوشش خود را به کار مى بریم، لذا روش بحث هاى آنها را به هم آمیخته و روش معتدلى که قاعدتاً به حقیقت نزدیک تر است انتخاب مى کنیم«.

در هر حال، هم فکر نوین، عرضه نوینى را طلب مى کند و هم، عصر نوین با شنوندگان و خوانندگان و بینندگان جدیدش، اقتضا دارد که معارف و فرآورده هاى دینى با ابتکارى ترین شکل، ارائه و بلکه با مجهّزترین و جدیدترین وسائل ارتباط جمعى، عرضه شود، استاد که دقیقاً به این تحوّل و دگرگونى التفات دارد در مقدّمه کتاب »انگیزه پیدایش مذاهب« مى گوید:

»برخورد افکار در عصر ما که عصر ارتباط هاى وسیع و سریع است، امرى اجتناب ناپذیر است، جنگ عقاید در عصر ما از جنگ هاى نظامى، وسیع تر و گسترده تر مى باشد و وجود وسائل مجهّز ارتباط جمعى به این جنگ، وسعت بى سابقه اى بخشیده است. جایى که نیمى از مردم جهان (حدود دو میلیارد نفر) فى المثل مى توانند یک مسابقه ورزشى را با وسائل روز مشاهده کنند، یا یک مجله یا روزنامه در چندین میلیون نسخه در پنج قاره دنیا منتشر مى گردد، اهمّیّت برخورد عقاید با استفاده از این وسائل را آشکارتر مى سازد. براى پى بردن به اهمّیّت موضوع، کافى است بدانیم این تعداد تماشا کننده یا مستمع، به آن اندازه است که اگر ما بخواهیم همه روز، جلسه اى بالغ بر یک هزار نفر داشته باشیم، شش هزار سال تمام یعنى تمام طول تاریخ گذشته بشر را اشغال خواهد کرد و یا اگر کتابى را از آغاز تاریخ بشر تا امروز هر سال تجدید طبع در یکهزار نسخه مى کردیم مجموعاً به اندازه تیراژ یکى از این مطبوعات آن هم در یک روز مى شد!«.

در پایان این فصل لازم است به یک سؤال پاسخ داده شود و آن این که آیا چنین ذهن مبتکر و خلاّقى در همه انسان ها وجود دارد و یا در بعضى از انسان ها به ودیعت گذاشته شده است؟ و در هر صورت چگونه مى شود قوّه خلاّقیّت را شکوفا کرد و به فعلیّت رساند؟

در جواب سؤال اوّل باید گفت که شواهدى از آیات و روایات دلیل بر آن است که همه انسان ها بالقوّه از نوعى از ابتکار و خلاّقیّت برخوردارند و اساساً این نکته از امتیازات نوع انسان بر سایر انواع است و ممکن است آیه »علّمه البیان« در سوره »الرّحمن« ناظر به همین باشد.

خلاّقیّت و ابتکار چگونه شکوفا مى شود؟

در جواب سؤال دوّم مى توان گفت: یکى از اسباب شکوفا شدن قوّه ابتکار، حصول شکّ و تردید و بلکه وسواس در هر مسأله اى است که به ذهن انسان عرضه مى شود.

اگر مسأله مطروحه، براى شاگرد، به شکل عقده اى درآید و بى اعتمادى خاصّى نسبت به تحقیقات و افکار دیگران، در او، به وجود آید به گونه اى که در همه چیز شک کند، چنین شاگردى قطعاً آرام نمى گیرد و با تلاش و پى گیرى خاص، به نوآورى دست مى یازد.

روایتى که خود استاد از دوران جوانى اش دارد دقیقاً گواه بر چنین چیزى است، مى فرماید:

»در آغاز طلبگى وسواس عجیبى به من دست داد، از مسائل طهارت و نجاست شروع شد، و این وسواس تدریجاً گسترش پیدا کرد و به همه چیز، حتّى اصول اعتقادى کشیده شد و در همه چیز گرفتار وسواس شده بودم شاید گاه در وجود خودم نیز شک مى کردم! یا این که در حالات بیدارى شک مى کردم که این حالت خواب است یا بیدارى؟!

کار وسواس من گاه به جایى مى رسید که امروز وقتى یادى از آن مى کنم براى من مضحک است، مثلاً صبحگاهانِ ماه رمضان، هنگامى یقین به طلوع فجر پیدا مى کردم که شک داشتم آیا آفتاب طلوع کرده است یا خیر؟!«.

ریشه هاى وسواس

استاد این وسواس عمیق و گسترده را تحلیل مى کند و از علل و ریشه هاى آن سخن مى گوید و مى فرماید:

آثار روانى و جسمى و رنج هاى فوق العاده وسواس

آن گاه به آثار فیزیکى و روانى آن و درد و رنج هاى فراوان جسمى و روحى اى که در این رابطه متحمّل شده اشاره کرده، و چنین حکایت مى کند:

استاد در پایان، آثار مثبت و فواید و برکات وسواس و نیز راه اصلى درمان آن را این گونه توصیف مى کند:

»این درد و رنج ها گرچه بسیار طاقت فرسا بود ولى براى من برکات زیادى نیز به همراه داشت، مرا مجبور کرد که آثار مختلف بزرگان و دانشمندان را در مسائل اعتقادى و کلامى مطالعه کنم و در ادلّه آنها زیاد دقّت نمایم و در آیات قرآن و روایات غور کنم، و شاید همین ها بود که خمیرمایه فکرى من براى نوشتن کتاب هاى زیادى در اصول دین در زمان هاى بعد شد.

براى آگاهى به مسائل فرعى و عملى و از بین بردن ریشه هاى وسواس کتاب «عروة الوثقى» را بارها مطالعه کردم و همین سبب شد که تسلّط زیادى بر مسائل فرعیّه (نه به صورت استدلالى بلکه به صورت معمولى و عادى) پیدا کنم و فکر مى کنم اگر با این گونه وسواس ها برخورد سازنده اى شود، موجب جهش هاى فکرى خواهد شد، و اگر برخورد منفى و مأیوسانه با آن گردد ممکن است انسان را خداى نخواسته نسبت به دین و ایمان به کلّى بیزار کند، همان گونه که نمونه هایش را در طول عمرم در بعضى از افراد، دیده ام و همین جاست که به عزیزانى که دچار وسواس هستند هشدار مى دهم که براى درمان وسواس خود به سراغ مردان آگاه و دل سوز و پرتجربه بروند.