مصطفی جعفرپیشه فرد
«شیخ بزرگوار ما [...] حقّا حقّ حیات روحانی به اینجانب داشت كه با دست و زبان از عهده شكرش برنمیآیم.»
1. كمتر كسی است كه نام آیتاللّه میرزا محمدعلی شاهآبادی (1253 ـ 1328ه··.ش) (قدسسره) را بشنود و چهره امام روحاللّه خمینی(قدسسره) به ذهن او تداعی نكند و در خاطره او نقش نبندد. این حقیقت در حیات طیّبه حضرت امام، كاملاً متلألؤ است كه ایشان، به شدت تحت تأثیر ابعاد وجودی مرحوم شاهآبادی بوده است و باید برای آن مرحوم حظّی وافر را، در تكوین شخصیت بزرگمردی چون امام خمینی كه تحولات جامعه كنونی ایران و بسیاری از تحولات جهان اسلام بلكه بینالملل متأثر از اندیشههای اوست، پذیرفت. احترامی كه امام نسبت به شخصیت استاد فرزانه خود قایل است، به گونهای است كه در برابر هیچ یك از اساتید خود و كسانی كه در تربیت و رشد ایشان نقشی بسزا داشتهاند، چنین احترام و اظهار تواضع و فروتنی سابقه ندارد. جمله «روحی له الفداء» از جملاتی است كه از حضرت امام تنها برای مرحوم شاهآبادی(ره) دیده و شنیده شده است.
2. غالبا آنچه از شخصیت شاهآبادی برای ذهن جامعه ما تداعیكننده است و بیشتر معروف میان خاص و عام میباشد و از همین بُعد هم به تأثیرگذاری او در شكوفایی شخصیت امام خمینی نگریسته میشود، ابعاد عرفانی و معنوی آن عزیز است. پرورده شدن جنبههای عرفانی و ملكوتی حضرت امام بر اثر افكار و اندیشهها و جنبههای روحانی شاهآبادی(ره) بسی روشن و بینیاز از سخن است. از خود حضرت امام هم در این زمینه مطلب فراوان است. از آن روز كه در مدرسه فیضیه او را ملاقات میكند و با پرسیدن یك مسأله عرفانی، او را اهل كار مییابد و نزد او سالها به تلمّذ و آموختن متون سنگین عرفانی همچون؛ شرح فصوص قیصری و مصباحالانس ابنحمزه فناری و مفتاحالغیب صدرالدین قونوی و شرح منازلالسائرین كاشانی میپردازد، پیوند و علقه معنوی میان این مرید و آن مراد بسته میشود و هر روز هم بر حرارت این ارادت و شیدایی افزوده میگردد. او، شاهآبادی را چنان یافته بود كه اگر هفتاد سال هم تدریس كند، هر روز حرفی نو در چنته دارد و از اینرو حضور در محضرش را غنیمت میشمرد. حتی پس از مهاجرت آقای شاهآبادی به تهران نیز، این ارتباط و تعلّق خاطر گسسته نشد و به مجرد اینكه ایام تعطیلی پیش میآمد مثل عاشورا یا ماه رمضان، خود را به فیض حضور او میرسانید. چون با روح لطیفِ روح اللهی خویش، این لطیفه را احساس كرده بود كه: «روحی لطیفتر از روح مرحوم شاهآبادی ندیدم.»
3. اما این نكته را نباید فراموش كرد كه تبحّر آیتاللّه شاهآبادی و برجستگی و كمالات او، تنها در عرفان یا فلسفه خلاصه نمیشد. به اعتقاد پارهای از خوشهچینان خرمن وجود او، مهارت ایشان در فقه و اصول بیش از فلسفه بوده و جنبه عرفانی ایشان، موجب مستور ماندن بُعد فقهی و اصولی او گشته است. او با آنكه در ایران به اجتهاد نایل شده بود، به عراق رفت و هفت سال در نجف اقامت گزید و در درس مرحوم آخوند خراسانی شركت كرد. علاقه و ارادت ایشان به صاحب كفایه، در حد عشق بود تا جایی كه برای او جمله «روحی فداه» را در شرحی كه بر كفایه نگاشته است، به كار میبرد و معتقد بود: «آخوند عقل مجسم است». پس از آخوند هم، به سامرا رفت و تأدّبا در درس میرزا محمدتقی شیرازی شركت جست. او یكی از آن شش نفری بود كه از میرزای شیرازی اجازه اجتهاد دریافت نمود.
علاوه بر این همه، آقای شاهآبادی ریاضیات را به خوبی میدانست و در علوم غریبه چون جفر، رمل و اسطرلاب مهارت كامل داشت و به زبان فرانسه نیز مسلط بود، چنانكه در خطابه و شعر نیز برجستگی بالایی داشت.
4. آنچه محل بحث و گفتگو در این مجال است و تا حدود زیادی مستور مانده و به خوبی به آن پرداخته نشده است، تحلیل شخصیت سیاسی و ابعاد گوناگون رفتار و اندیشه سیاسی این عارف حكیم و این فقیه اصولی بزرگ، و تأثیری است، كه این بُعد از ابعاد وجودی او، بر فرزند روحانیاش حضرت امام خمینی داشته است. و این تحلیل از آنجا ضرورت مییابد كه علاوه بر مجهول ماندن قدر مرحوم شاهآبادی در جامعه ما و وظیفهای كه در معرفی شخصیت او و نقش وی در انقلاب اسلامی و تكوین شخصیت معمار بزرگ آن، احساس میشود، بررسی صحت و سقم نظر كسانی است كه تأثیر شاهآبادی را تنها در كمالات روحی، معنوی بنیانگذار جمهوری اسلامی جستجو میكنند و بر این باورند كه آن بزرگ فرزانه، تأثیر خاص سیاسی ـ اجتماعی بر روی امام نداشته است.
برای تحلیل این موضوع، بحث را در دو محور پی میگیریم تا نشان دهیم جناب آیتاللّه میرزا محمدعلی شاهآبادی علاوه بر داشتن جنبههای ممتاز علمی و عرفانی و دارا بودن رفتار سیاسی مهم و مؤثر در عصر خود، دارای اندیشه سیاسی بوده و این رفتار و اندیشه سیاسی او، در تبلور و ظهور اندیشه سیاسی رهبر كبیر انقلاب اسلامی، نقشی مهم و تأثیرگذار داشته است.
دو محور مورد نظر عبارتند از:
1. نگاهی به زمینه شكلگیری بُعد سیاسی شخصیت آیتاللّه شاهآبادی
2. خطوط كلی اندیشه سیاسی آیتاللّه شاهآبادی