تبیان، دستیار زندگی

(بخشى از) متافیزیك اخلاق (1797)

این كتاب ، در حقیقت، جامع‏ترین متن سیاسى از كانت است . برخى از دیدگاهها و آراى سیاسى كانت در این اثر، در مقایسه با آثار قبلى، بدیع و نو است . او در بررسى نظم سیاسى به پارادوكس اجبار و آزادى مى‏رسد . آزادى چون خصلت ذاتى خرد است، باید مبناى نظم سیاسى باشد اما نظم سیاسى بدون الزام و اجبار ممكن نیست . آزادى باید درچارچوب قانون لحاظ شود اما قانون بدون ضمانت اجرایى یعنى نهاد الزام و اجبار، مستقر نمى‏شود . آزادى بدون محدودیت (یعنى كاربرد الزام)، هرج و مرج است و اجبار بدون آزادى، خودكامگى است . از این رو، استقرار آزادى در جامعه سیاسى با اجبار همراه و توام است . راه‏حل كانت‏براى حل پارادوكس فوق، حداقل مبتنى بر موارد زیر است: اول آنكه هرگونه اجبار و الزام باید مبتنى بر اصول عقلانى - اصول عقلانى محض و پیشینى - باشد . دوم، اجبار تنها در چارچوب قانون یعنى حدودى كه قانون معین مى‏كند، قابل قبول است . سوم، اجبار باید هماهنگ، متضمن و حافظ آزادى باشد; یعنى عقل تنها آن اجبارى را اجازه مى‏دهد كه ناقض آزادى نباشد; بلكه بالعكس در راستاى حفظ آزادى همگانى باشد . چهارم، قانون محدودكننده قدرت و آزادى از اراده عمومى ناشى شود; زیرا لازمه خرد قانونگذار در عرصه سیاست، اراده عمومى است .

رابطه قدرت اجرایى و قدرت قانونگذارى از جمله موضوعاتى است كه كانت در اینجا نقطه نظرات جدیدى دارد . او ضمن طرح نظریه تفكیك قوا، اظهار مى‏دارد كه تنها از طریق تفكیك قوا است كه دولت، خود را مطابق با قوانین آزادى، تاسیس و حفظ مى‏كند; از طریق قدرتهاى متمایز داراى استقلال، از تمركز قوا و خودكامگى جلوگیرى شده و آزادى حفظ مى‏شود .  اما از آنجا كه قدرت عالیه نزد مردم است و اراده عمومى در قدرت قانونگذارى تجلى پیدا مى‏كند و قدرت اجرایى نیز باید مجرى قوانین اراده عمومى باشد، از این رو، قدرت عالیه یا قانونگذارى هم حق عزل رئیس حكومت را دارد و هم حق اصلاح نحوه اداره جامعه را; البته هرگز حق تنبیه و مجازات حاكم را ندارد .

كانت در این كتاب به دو نوع نظام سیاسى و حكومت اشاره مى‏كند كه به روشنى بیانگر تحول اساسى در نگرش او نسبت‏به سیاست است . ساختار اشكال قدیمى حكومت، تنها براى تبعیت درآوردن مردم و صرفا طلب اطاعت از آنها بوده، درحالى كه شكل اصلى حكومت‏یعنى شكل عقلانى آن، بر اصل آزادى استوار است و آزادى شرط اصلى هرگونه اجبار و الزام مى‏باشد . در حقیقت، نظم سیاسى مدرن در نزد كانت، تنها نظم بر بنیاد آزادى است . به گفته كانت، نظام سیاسى عادلانه در حقیقى‏ترین معناى آن، یعنى نظام معتبر و درست، نه براى صرف طلب اطاعت‏بلكه براى حفظ آزادى باید ساماندهى شود .

او نظام سیاسى پایدار را آن نظامى مى‏داند كه حاكمیت قانون در آن برقرار باشد; زیرا حاكمیت قانون، غایت نهایى حقوق عمومى است .در این نظام، قدرت عالیه در نزد مردم است و از این قدرت، حق و قانون ناشى مى‏شود . كانت در این اثر، اساسا بر نقش مردم در تعیین سیاست، تاكید ویژه‏اى دارد . قدرت قانونگذارى از اراده متحد مردم ناشى مى‏شود و یك جمهورى حقیقى، یك نظام نمایندگى از مردم است .  مردم نه آن كه تنها حق تعیین میزان مالیات را دارند، بلكه حق دخالت در تمامى امور و مسائل حكومت را دارند; زیرا باید اطمینان حاصل كنند كه نظام سیاسى، هزینه‏هاى بیهوده - مثلا آغاز یك جنگ - براى آنها به وجود نمى‏آورد .  بالاتر از این، هرگونه اصلاحات در نظام سیاسى، باید با نظر و راى مردم انجام گیرد . او در این كتاب، به خلاف آثار پیشین، نه تنها از مغایرت نظم دمكراتیك با جمهورى سخن نمى‏گوید، بلكه حتى با تعبیر انجمن یا اتحادیه دمكراتیك از آن نام مى‏برد و حتى مى‏توان گفت كانت‏بطور ضمنى این نوع نظم را «پیچیده‏ترین و عقلانى‏ترین‏» نظام سیاسى معرفى مى‏كند .

در نهایت، باید به حق مقاومت منفى براى مردم در مقابل رفتار ظالمانه حكومت اشاره كرد . كانت در این نوشتار، حق مقاومت منفى از دو طریق مخالفت نمایندگان با برنامه‏هاى حكومتى كه نیازمند تایید و تصویب آنهاست و طرح تسلیم شكایت - به قوه قضاییه مستقل - را براى مردم قائل مى‏شود .

نظم‏فكرى كانت در حوزه‏سیاسى دراین‏اثر كاملاآشكارمى‏شود . اوجنبه‏هاى‏متفاوت و وجوه بنیادین سیاست را به‏شیوه‏استدلالى تجزیه‏وتحلیل مى‏كند . او براى هریك از موضوعات «چگونگى شكل‏گیرى جامعه‏سیاسى‏» ، «قدرت قانونگذارى‏» ، «قدرت اجرایى‏» ، «قوه قضاییه‏» ، «ضرورت اصلاحات‏» ، «تفكیك قوا» ، «نقش مؤثر مردم در تعیین سرنوشت‏خود» ، «حكومت عقلانى بر بنیاد آزادى‏» ، و «حاكمیت قانون‏» ، بحث مستوفى ارائه مى‏كند و به صورت منسجم و سیستماتیك، كل نظم سیاسى خود را به‏تصویرمى‏كشد . دو ایده «ضرورت اصلاحات حكومتى‏» و «مقاومت منفى‏» از اصالت درنظریه سیاسى كانت‏برخوردار بوده و او بنابر ملاحظات خاص فلسفى خود، آنها را مدنظر قرار داده است .

(بخشى از) جدال دانشكده‏ها (1798)

آخرین اثر سیاسى كانت‏به نام جدال دانشكده‏ها  در سال 1798، یعنى شش سال قبل از مرگ او، منتشر شد . او با تحلیل انقلاب فرانسه به این نظر مى‏رسد كه این انقلاب، حكایت از گرایش اخلاقى انسان به سوى بهتر نمودن وضع خویش است; یعنى گامى به سوى آن نظام كامل و عادلانه مدنى كه غایت نهایى تلقى مى‏شود . براساس راى كانت، بیدارى و آگاهى انسان، حاصل از این انقلاب، همواره این بینش را تقویت مى‏كند كه بشر براى تاسیس نظام قانونى و مبتنى بر آزادى، تلاش خود را هرگز متوقف نخواهد كرد و از این رو، روح انقلاب فرانسه در دستیابى به نظام عادلانه ، همواره سرمشق و الگوى ملتها براى نیل بدان خواهد شد .

مطابق برداشت كانت، انقلاب فرانسه دو حقیقت را برما آشكار مى‏كند: یكى اینكه مردم، حق گزینش و عملى ساختن نظام مطلوب خود را دارند; دیگر اینكه نظام عادلانه بنابر ماهیت و سرشت‏خود، منع مطلق جنگ را دربردارد; جنگ این براندازنده تمامى خیرها و خوبى‏ها . كانت آنگاه در نقش روشنگران مى‏گوید: فلاسفه، نقش آموزگاران آزادى حق را ایفا مى‏كنند . طراحان و مفسران حقوق طبیعى و حقوق مردم، هرگز مقامات رسمى منصوب حكومت نمى‏توانند باشند; بلكه فیلسوفانى هستند كه هم مردم و هم دولتمردان باید خود را پذیراى شنیدن طنین اصول حق بر بنیاد عقل از زبان آنها نمایند .  در این نوشته، كانت‏با انتقاد از نظام پارلمانى و پادشاهى بریتانیاى كبیر، كه به نظر او چیزى از نظام پادشاهى مطلقه را نكاسته است، دوباره چون نخستین اثر سیاسى خود در قطعه‏اى كوتاه در سنجش خردناب، با ارائه الگوى آرمانى از دولت تحت عنوان جمهورى ناب، به ایده مثل افلاطونى روى مى‏آورد . به نظر او، نظام حقیقى سیاسى، همان جمهورى ناب است كه به صورت ایده در جهان مثل تحقق دارد . در عالم تجربه نیز تنها پدیده (فنومن) جمهورى مى‏تواند به نمایش گذاشته شود . وظیفه ماست كه در راه فعلیت‏یافتن این نظام، تلاش - البته پرزحمت و دشوار - انجام دهیم و از علائم و ظواهر هم پیداست كه امكان و تحقق آن هم امیدواركننده است .

این اثر، به روایت میشل فوكو، ادامه متن 1784 (مقاله روشنگرى چیست) است . البته این بار پرسش این بود: انقلاب چیست؟ به نظر فوكو، این دو متن به نوعى خاستگاه و نقطه آغازین زنجیره درازى از شاه پرسشهاى فلسفى است . كانت مسئله «اكنونیت‏» خود را به صورت این دو پرسش عنوان كرده‏است: «روشنگرى چیست؟» و «انقلاب چیست؟» در واقع، پرسش كانت از زمان حاضر، یعنى هستى‏شناسى زمان حال، كه هستى‏شناسى خود ما نیز است، از او به عنوان یك شیوه پرسشگرى سنجشگرانه به ما رسیده‏است .  تحلیل انقلاب از نظر هدف - و نه روش - از نكات بدیع اندیشه سیاسى كانت دراین متن است .

نتیجه ‏گیرى

بررسیهاى فوق نشان مى‏دهد كه كانت از 1781 تا 1798، یعنى به مدت هفده سال، نه اثر سیاسى یا داراى بخش سیاسى منتشر كرده است . براى اینكه تمامى آثار سیاسى كانت در یك جا معرفى شود، در اینجا جدول آثار سیاسى او به همراه محور اصلى هر متن ارائه مى‏شود . ویژگى اصلى این جدول، نشان دادن توالى اندیشه كانت در خصوص سیاست است; به گونه‏اى كه براى این فیلسوف، سیاست‏به عنوان یك دغدغه ذهنى و مشكل اصلى، (problematic) در دوره فلسفه نقدى و بویژه در دو دهه پایانى عمر او بوده‏است .

. تعداد صفحات با استناد به متن انگلیسى مجموعه آثار سیاسى كانت است . تنها كتاب «بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق‏» و «نقد قوه حكم‏» ترجمه فارسى ملاك قرار گرفت .

.. این كتاب هرچند داراى هیچ «بخش‏» سیاسى نیست، اما چون بنیاد فلسفه سیاسى كانت‏به شمار مى‏آید در این جدول آمده‏است . به علاوه، از آنجا كه كتاب «سنجش خرد عملى‏» (1788)، از نظر محتوایى تقریبا هماهنگ و در تداوم كتاب بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق است، بنابراین تنها به اثر فوق اكتفا شده‏است .

بررسیها و نتایج این مقاله، بیانگر آن است كه پنج متغیر از عوامل شش‏گانه مطرح شده در مقدمه، در مورد كانت صدق مى‏كند . اول اینكه كانت داراى آثار سیاسى متعددى است . دوم، آثار سیاسى او گستره قابل توجهى از مباحث و مفاهیم سیاسى را در بردارد . سوم، تامل كانت‏بر سیاست، دقیق و داراى انسجام و انتظام است . چهارم، اندیشه سیاسى كانت، اصالت و نوآورى خاص خود را داراست . پنجم، فیلسوفان سیاسى بسیارى از مكتبهاى مختلف به كانت‏بازگشته‏اند و او بر روند تاریخ اندیشه سیاسى تاثیر داشته است . در مقابل، كانت داراى اثر سیاسى مستقل و مهم در سیاست نیست . «متافیزیك اخلاق‏» او در قبال نقدهاى سه‏گانه (سنجش خردناب، سنجش خرد عملى، نقد قوه حكم) از اعتبار و وزن بالایى برخوردار نیست . بنابر ملاحظات فوق، این نگرش كه تجدیدنظر در خصوص مقام و جایگاه كانت در تاریخ اندیشه سیاسى غرب ضرورت دارد، ایده‏اى قابل تامل به نظر مى‏رسد; ایده‏اى كه مقاله حاضر درصدد آزمون آن بوده‏است .