تبیان، دستیار زندگی

بسم الله الرحمن الرحیم
انا اءنزلناه فى لیلة القدر # و ما اءدراك ما لیلة القدر # لیلة القدر خیر من الف شهر # تنزل الملائكه و الروح فیها باذن ربهم من كل اءمر # سلام هى حتى مطلع الفجر
(صدق الله العلى العظیم )

شب قدر ›› لیلة القدر

سرآغاز
بسم الله الرحمن الرحیم - الحمد لله رب العالمین ، و الصلاة و السلام على الرسول الاعظم ، محمد و آله الطیبین الطاهرین ، حملة الشریعة و قادة البشریه .
قدر را قدر بدانیم!
شب قدر، پر ارزش ترین وقت سال است ، سرنوشت آدمى در همین هنگام مشخص مى شود. قرآن در شب قدر نازل شده است ، لذا به بركت نزول قرآن و فرشتگان و روح (1) در این شب ، جهت سر و سامان دادن به امور بندگان ، قدر و منزلت خاصى دارد؛ از بهترین شب هاى سال است كه مسلمانان اجتماع و اتحاد و برادرى خود را، به نمایش مى گذارند.
شبى كه هر كس آن را درك كند و احیا بدارد، گناهانش آمرزیده خواهد شد و زندگى تازه اى خواهد یافت .
شبى است پر بركت كه سرنوشت همه موجودات در آن مقدر مى گردد.
استاد محمد رضا حكیمى در مورد این شب گفتارى ارزنده دارد كه ذیلا به قسمتى از آن اشاره مى شود:
((آن شب كه باید شكوائیه هجران را در نوردید و به امید وصل و دیدار بیدار نشست و از جام طهور ((سلام )) تا ((مطلع فجر)) سرمست بود، كدام شب است ؟
آن شب ، كه شاعر حافظ قرآن با الهام گرفتن از قرآن آن را ((شب وصل )) مى نامد و نامه هجران را در آن شب طى شده و پایان یافته مى خواند، كدام شب نورانى و دل افروز است ؟
شبى كه باید در عاشقى ثابت قدم بود، در طلب كوشید و بیدار ماند و دیدار جست و احیا گرفت و به نیایش پرداخت و كار خیر كرد و صالحات به جا آورد و به نیازمندان رسید و دانایى طلبید و مذاكره علم كرد؛ شبى كه در آن ، كارى بى اجر نخواهد ماند.
شبى كه باید به یاد روى آن محبوب عزیز، آن یار آواره از دیار و پنهان رخسار، با دردمندى هاى عاشقانه نالید و دیدار روى او را از خداى طلبید...
شب وصل است و طى شد نامه هجر(2)

تعیین شب قدر

در این كه شب قدر، بیش از یك شب در سال نیست و در این كه آن شب در ماه مبارك رمضان واقع شده است ، نزد ما خلافى نیست ، اما در تعیین یكى از شب هاى ماه رمضان ، به عنوان شب قدر، بین علما و دانشمندان ، اختلاف وجود دارد. و همان طور كه ((صلوة وسطى )) در بین نمازهاى پنج گانه و ((اسم اعظم )) در میان اسماى الهى و ((ساعت استجابت دعا)) در ساعت هاى روز جمعه و ((ولى خدا)) در بین بندگان و ((رضاى خدا)) در طاعات و ((سخط خود را)) در سیئات گذاشته است (56) و وقت قیام ساعت و هنگام قیام امام زمان (عج ) و وقت مرگ را نیز مشخص نفرموده است - تا اهل معصیت آنها را وسیله نیل به مقاصد خود قرار ندهند - و در مقابل ، مومنان بیشتر مراقب اعمال و رفتار خود باشند و كلیه نمازهاى روزانه را با توجه و دقت كامل انجام دهند و كلیه اسماى الهى را نیز مواظبت كنند و به همه بندگان احترام نمایند و روز جمعه به دعا بیشتر همت گمارند، زیرا:
چه هر گوشه ، تیر نیاز افكنى ////امید است ناگه كه صیدى زنى
و قیام قیامت ، مخفى است تا مردم از وقوع ناگهانى او وحشت داشته باشند و شب قدر، نیز مستتر و مخفى است و دقیقا مشخص نیست ؛ اما بى گمان این عدم تعیین به نفع بندگان است و در روایت آمده است كه :
قیل لامیرالمؤ منین (علیه السلام ): اخبرنا عن لیلة القدر؟ قال : ما اءخلوا من ان اكون اعلمها و لست اشك ان الله انما یسترها عنكم ، نظرا لكم ، لاءنه لو اعلمكموها عملتم فیها و تركتم غیرها.(57)
به امیر مؤ منان على (علیه السلام ) گفتند: ما را از شب قدر آگاه كن . فرمود: خالى از این نیستم كه آن را بدانم . شك ندارم كه خداوند به خاطر كمك كردن و مهلت دادن به شما آن را از شما مى پوشاند، چون اگر آن را به شما اعلام مى كرد، در همان شب عمل مى كردید و در غیر آن شب ، عبادت را ترك مى كردید.
بنابراین شاید حكمت اخفا و مجهول ماندن آن این باشد كه مومنان ، شبهاى بیشترى را قدر بدانند و به آرزوى درك فضیلت آن به كارهاى نیك و عبادت بیشترى پرداخته و از معاصى و زشتیها دورى گزینند و در پرستش خداوند تلاش نمایند.(58)
اى خواجه ، چه گویى ز شب قدر نشانى //// هر شب ، شب قدر است ، اگر قدر بدانى
علت دیگر این امر را این گونه گفته اند:
هنگامى كه بنده با این كه یقین به لیله القدر ندارد و در اطاعت و بندگى ، كوشش و جهدى به سزا انجام داد تا شاید آن شب را درك كند، خداوند متعال در برابر ملائكه به انسان مباهات مى كند و مى گوید:
این همان موجودى است كه آنان را مفسد و خون ریز، معرفى مى كردید؛ اینكه تلاش و كوشش او را در شبى كه احتمال شب قدر بودن آن مى رود بنگرید و قضاوت كنید كه اگر یقین به آن شب داشت ، چگونه اطاعت و بندگى مرا مى نمود؛ در این هنگام روشن شد كه : انى اعلم ما لا تعلمون ...(59)
علت دیگر هم این كه اگر این شب خجسته معین بود، برخى بر اثر توفیق احیاى آن ، مبتلا به عجب و غرور مى گردند و اگر معین نباشد، بر اثر تمرین و مراقبت بیشتر، ملكات فاضله در نفسشان راسخ ‌تر مى گردد و از بركات و پاداش هاى بیشتر بهره مى گیرند.(60)
استاد على كریمى جهرمى در كتاب حول لیلة القدر وجوهى براى اختفاى این شب ذكر كرده اند، كه از آن جمله است :
اگر این شب معلوم بود، حرمت و عظمت در خور شاءن را در نظر مردم نداشت . سیره مردمان بر این است كه براى هر چه از دید آنان مخفى است ، احترام بیشترى قائلند، چنان كه احترام گذارى آنان بر قبور ائمه و اعتاب آن بزرگواران كه در مسیرهاى دور و دراز است ، بیشتر از قبورى است كه در شهر و محل سكونت آنهاست و لذاست كه در عزلت ، عزت و كرامت است ، اما در معاشرت پیاپى ، ذلت و مهانت .
و در كشكول شیخ بهایى مى خوانیم :
در مشهد رضوى ، در ماه ذى القعده ، سال 1007 این اشعار را گفتم :
تو ز دیو نفس اگر جویى امان //// رو نهان شو، چون پرى از مردمان
چون شب قدر از همه مستور شد //// لاجرم از پاى تا سر، نور شد
اسم اعظم چون كسى نشناسدش //// سرورى بر كل اسما بایدش
گنج خواهى ، كنج عزلت كن مقام //// واستتر واستخف ، عن كل الاءنام
تا تو نیز از خلق پنهانى همى //// لیله القدرى و اسم اعظمى
در شب دیگر كه این اشعار را گفتم ، در خواب دیدم كه پدرم رقعه اى به من داد، چون ملاحظه كردم ، دیدم بر بالاى آن این آیه شریفه مرقوم است :
تلك الدار الاخره نجعلها للذین لا یریدون علوا فى الارض و لا فسادا و العاقبه للمتقین .
شاید هم به منظور تعظیم و بزرگداشت آن ، معین اش نكرده اند تا بندگان خطاپیشه با انجام گناه ، حرمت آن را نشكنند و مورد خشم پروردگار قرار نگیرند.(61)
از ابن عباس روایت كرده اند كه جمله لیله القدر سه بار در سوره قدر تكرار شده و مجموع حروف لیله القدر نه حرف است و حاصل ضرب سه در نه ، بیست و هفت است ، به همین مناسبت باید شب قدر، شب بیست و هفتم باشد.(62)
در كتاب احكام القرآن ابن عربى معافرى اندلسى مالكى ، درباره تعیین ((شب قدر)) گوید:
شب 27 رمضان ، شب قدر است ، زیرا علما حروف سوره قدر را شمرده اند و چون به كلمه ((هى )) رسیدند، آن را 27 حرف یافتند و دانستند كه شب قدر، 27 رمضان است .(63)
البته این روش برداشت از قرآن در نزد مفسران و محققان ما ناصحیح است ؛ دانشمند شهیر شیعه ، مرحوم محمد جواد مغنیه ، پس از نقل این كلام مى گوید:
این نبوغ در استنتاج و این ورع در تفسیر كلام خدا، شى ء عجیب و غریبى نیست از كسى كه در مقام تعلیق زدن بر فتواى امام شافعى مى نویسد: ((هذا كلام من لم یذق طعم الفقه )) و نیز در تعلیق بر فتواى امام ابو حنیفه گوید: ((هذا فقه ضعیف .))
در هر حال برخى تصور كرده اند كه همه شب هاى ماه رمضان ، احتمال قدر بودن را دارد. و بعضى با استفاده از بعضى روایات ، شب اول و برخى شب هفدهم (64) و عده اى شب نوزدهم را شب قدر معرفى كرده اند.
جمع كثیرى به استناد روایات فراوان دیگر معتقدند كه در دهه آخر ماه رمضان است و این قول ، اتقان بیشترى دارد.
اینك ، به پاره اى روایات كه مستند قول اخیر است ، اشاره مى كنیم :
1. حمران از امام پنجم (علیه السلام ) درباره آیه (انا اءنزلناه فى لیلة مباركة )(65) مى پرسد. امام باقر (علیه السلام ) در جواب مى فرماید:
نعم لیله القدر، فى كل سنه ، فى شهر رمضان ، فى عشر الاواخر؛(66)
بلى ، آن شب قدر است كه در تمام سالها در دهه آخر رمضان واقع شده است .
2. پیامبر اكرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى فرمایند:
((التمسوها فى العشر الاواخر؛(67) شب قدر را در دهه آخر ماه مبارك رمضان بجویید.))
3. و نیز نقل است كه : ان النبى (صلى الله علیه و آله و سلم ) كان یوقظ اهله ، فى العشر الاواخر من شهر رمضان ؛ رسول خدا اهل خویش را در دهه آخر ماه رمضان بیدار مى كرد.

شب بیست و سوم

در تعیین ((شب قدر)) اختلاف نظر است ، ولى از مجموع روایت هاى وارد شده در این موضوع و سیره پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت (علیهم السلام ) و اصحاب مى توان گفت :
شب قدر بودن شب بیست و سوم ماه مبارك رمضان ، یقینى است . و شب هاى نوزدهم و بیست و یكم وسیله اى براى دست یافتن به آن است .
اینك به ادله اى چند در این خصوص اشاره مى شود:
الف ) از شیعه و اهل سنت ، نقل كرده اند كه : عبدالله انیس انصارى (جُهَنى ) كه در خارج مدینه مى زیسته و شرایطش طورى بوده كه نمى توانسته زیاد به مدینه بیاید و از خیرات و بركات رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) استفاده كند روزى خدمت رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) شرفیاب شد و عرض كرد: من شتران و گوسفندان و كارگرانى دارم و منزلم از مدینه دور است ، ولى دوست دارم ، یك شب از شب هاى ماه رمضان را معین فرمایید تا سعى كنم به مدینه بیایم و در نماز حاضر شوم .
فدعاه رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ) فسارّه فى اءذنه ، فكان الجهنى ، اذا كان لیلة ثلاث و عشرین ، دخل بابله و غنمه و اهله ، الى المدینة ؛(68)
پیامبر اكرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) مطلبى را به گوش او سرى فرمودند و پس از آن این مرد، شب هاى بیست و سوم ماه رمضان با شتران و گوسفندان و كارگران خود وارد مدینه مى شد.
بعضى این روایت را با شب قدر تطبیق داده اند.
ب ) سفیان بن السمط گوید:
قلت لابى عبدالله (علیه السلام ): اللیالى التى یرجى فیها من شهر رمضان ...
((شبهایى كه احتمال مى رود، ((شب قدر)) در آنها باشد، كدام است ؟))
حضرت فرمود:
((تسع عشره واحدى و عشرین و ثلاث و عشرین ؛ شب نوزدهم و بیست و یكم و بیست و سوم است .))
قلت ، فان اءخذت انسانا، الفترة او علة ، ما المعتمد علیه من ذلك ؛
پرسیدم : اگر كسى معذور باشد، به كدام شب بیشتر اهمیت بدهد؟ فرمودند:
((ثلاث و عشرین ؛ به شب بیست و سوم .))
پ ) از امام صادق (علیه السلام ) روایت است كه فرمودند:
التقدیر فى لیلة تسعه عشر، و الابرام فى لیلة احدى و عشرین ، و الاءمضاء فى لیلة ثلاث و عشرین ؛ اندازه گیرى و تقدیر امور در شب نوزدهم انجام مى شود و سپس در بیست و یكم ، ابرام و مهیا براى امضا مى گردد و آن گاه در شب بیست و سوم ، امضا خواهد شد.
ت ) شیخ صدوق مى فرماید:
اتفق مشایخنا - رضى الله عنهم - فى لیلة القدیر، على انها لیله ثلاث و عشرین من شهر رمضان .(69) بزرگان شیعه اتفاق كرده اند كه شب قدر، بیست و سوم رمضان است .
ث ) فتّال نیشابورى نیز مى نویسد:
اتفق اكثر مشایخنا - رضى الله عنهم - على ان لیلة القدر، لیله ثلاث و عشرین .(70)
((بیشتر مشایخ ما اتفاق كرده اند كه بیست و سوم ماه رمضان ، شب قدر است .))
اعمال مخصوص این شب نیز مؤ ید مدعاى ماست ؛ مثلا انجام دو غسل (اول و آخر شب ) و خواندن هزار مرتبه سوره قدر و تلاوت سوره دخان كه نخستین آیه اش این است : (انا اءنزلناه فى لیلة مباركة ).
ج ) در تفسیر گازر آمده است :
((عبدالله عمر گفت : در عهد رسول (صلى الله علیه و آله و سلم ) چند نفر از صحابه به خواب دیدند كه شب قدر، شب بیست و سوم است . حضرت رسول (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمودند: خواب هاى شما موافق است ، هر كه خواهد عبادتى كند، به شب بیست و سوم اهمیت دهد.))
چ ) و در خبر است كه بنى سلمه جمعى را به مدینه فرستادند تا از رسول (صلى الله علیه و آله و سلم ) بپرسند كه شب قدر، كدام شب است . به نزدیك حضرت آمدند و سوال كردند. حضرت در جواب پرسشى كردند: امشب چندم است ؟ گفتند: بیست و دوم . سپس پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمودند: ((فردا شب .))
ح ) از امام صادق (علیه السلام ) منقول است كه فرمودند:
ان لیلة الثالث و العشرین من شهر رمضان ، هى لیلة الجهنى ، فیها یفرق كل امر حكیم ، و فیها تثبت البلایا و المنایا و الاجال و الارزاق و القضایا و جمیع ما یحدث الله فیها، الى مثلها من الحول ، فطوبى لعبد احیاها، راكعا و ساجدا و مثّل خطایاه بین عینیه و یبكى علیها، فاذا فعل ذلك ، رجوت ان لا یخیب ان شاء الله .(71)
از این روایت استفاده مى شود كه محققا شب بیست و سوم رمضان ، همان لیله جهنى است كه در آن ، هر امر محكمى فیصله داده خواهد شد و در آن شب ، هر حادثه اى اعم از بلا، مرگ ، زندگى و روزى و تمام آنچه از حوادث الهى در این شب و سایر شب ها در طول سال واقع خواهد شد، معین مى گردد.
و سپس امام (علیه السلام ) مى افزایند:
((خوشا به حال آن بنده اى كه شب یاد شده را به ركوع و سجود احیا نماید و گناهان خود را در مقابل دیدگان مجسم كند و بر انجام آنها بگرید كه اگر چنین كرد، امیدوارم كه به خواست خدا ناامید نشود.))
حفص بن غیاث از امام صادق (علیه السلام ) از رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) نقل كرده است :
انزل القرآن فى ثلاث و عشرین من شهر رمضان ؛(72)
قرآن در شب 23 رمضان نازل شده است . از سوى دیگر بر حسب دو آیه از قرآن ، این كتاب آسمانى در ماه رمضان و در شب قدر نازل شده است ، بنابراین شب قدر شب 23 رمضان است.
سید ابن طاووس رحمه الله مى گوید: ((طبق كشف و بیان ، شب قدر همان شب بیست و سوم رمضان مى باشد.))(73)

شب قدر در مناطق مختلف

آیا شب قدر در تمام كره زمین یك شب معین است یا متفاوت است ؟
بعضى معتقدند، از آن جا كه شروع ماه هاى قمرى در همه مناطق همزمان نیست ، شب قدر هم در همه بلاد، یك شب خاص نخواهد بود. برخى دیگر مى فرمایند: آغاز ماه هاى قمرى ، در كلیه مناطق یكى است و اگر در شهرى از شهرها هلال رؤ یت شود، آن شب در جمیع مناطقى كه با محل رؤ یت در بخشى از شب مشتركند، اول ماه است و آن گاه پس از گذشت 23 شب از رویت هلال رمضان ، آن شب ((لیلة القدر)) است .
دلیل این بزرگان ، اطلاق صحیحه هشام بن حكم از امام صادق (علیه السلام ) است كه فرمودند:
ان كانت له بیّنه عادلة على اهل مصر، انهم صاموا ثلاثین على رؤ یته ، قضى یوما.
كسى به واسطه ندیدن هلال ، 29 روز ماه رمضان را روزه گرفت ، سپس بینه عادله پیدا شد بر این كه در شهرى از شهرها سى روز روزه گرفته اند، به واسطه رویت هلال در شب قبل آن ، باید یك روز قضا كند.
و در موثقه بصرى ، امام صادق (علیه السلام ) فرمودند:
((فان شهد اهل بلد آخر، فاقضه ؛ اگر اهل شهرى شهادت دهند كه هلال را دیده اند و در آن روز كه یوم الشك بود و روزه نگرفت ، باید آن را قضا كند.))
در این مورد، صاحب جواهر و نراقى در مستند و حكیم در مستمسك ، نیز این قول را تقویت كرده اند.
و اما از آنجا كه اكثر فقها صحیحه هشام را مقید دانسته اند، لذا بر ماست كه رعایت احتیاط كرده و ضمن توجه به رویت هلال در شهرهاى نزدیك و یا موافق در افق ، شب بیست و سوم پس از رویت هلال در بلد خود را نیز احیا بداریم و همچنین شب بیست و سوم پس از رویت هلال در شهرهاى دور و یا مخالف در افق را نیز احیا بگیریم تا مطمئن به درك فضیلت شب قدر گردیم .

محرومان از بركات لیله القدر

از برخى روایات استفاده مى شود كه گروهى از اسلام و رحمت و دیگر بركات شب قدر محرومند و آنها عبارتند از:
1. شارب الخمر؛
2. خورنده گوشت خوك ؛
3. كسى كه خود را به وسیله زعفران آرایش نماید.(74)
4. آنان كه در منزل خود، سگ نگهدارى مى كنند (مگر به خاطر مصلحتى مشروع ).(75)
5. ملعونان (منافقان )، رباخواران ، پیشوایان شرور، كافران ، رشوه گیران ، رشوه دهندگان ، قاطعان رحم ، شهوت رانان ، كتمان كنندگان حقیقت ، فتنه گران ، ظالمان ، یارى دهندگان ظالمان ، شراب خواران ، اهل تهمت و دروغ و غیبت ، تاركان معروف و عاملان منكر و عاق والدین و ساحران و...
6. كسى كه كینه برادر مسلمان خود را به دل گیرد و با او دشمن باشد.
میبدى مى نویسد: فرشتگان و جبرئیل گرد عالم مى گردند و به همه جاى ها در آیند و به همه خانه هاى مومنان در شوند، خانه اى كه در آن جا ((مى )) بود یا مدمن الخمر بود یا فرزندى عاق بر پدر و مادر یا قاطع رحم بود یا در آن خانه سگى بود یا تصاویر یا كسى كه نماز نكند یا دو مسلمان كه با یكدیگر به هجرت باشند و سخن نگویند، فرشتگان در این خانه ها نروند و از خیرات و بركات این شب محروم باشند.(76)

در رفع این ابهام كه چرا عرشیان توجهى به این گروه از انسان ها ندارند و چرا باید از نورانى بودن شب قدر و بركات آن محروم باشند، باید گفت :
این گونه افراد با رمضان انسى ندارند و زمینه بهره ورى از بركات این شب ها را در خود فراهم نیاورده اند و روحشان نیز آمادگى پذیرش ملائك و حقیقت برتر از آن روح را ندارند؛ كسى كه در طول یك سال ، با بى بند و بارى زندگى را ادامه داده و از انجام هر خلافى كوتاهى نكرده است ، چگونه مى تواند چشم به شب قدر بدوزد و پذیراى ملائكه گردد؟!
آرى باید نخست دیو را از جان بیرون راند و آن گاه به انتظار فرود آمدن ملائكه و روح و نیز بارش رحمت الهى نشست ، زیرا وجود زمینه هاى پذیرش از ضروریات محسوب مى گردد.
البته ناگفته نماند كه تزكیه خانه دل از وسوسه هاى ابلیس لعین و پاكسازى آن از آلودگى هاى ظلمانى و آنگاه ایجاد زمینه براى تغذیه سالم آن از غذاهاى معنوى و آرامش بخشى ، هم چون ذكر و یاد خدا و توبه و استغفار و تلاوت قرآن و توسل و در نهایت ، درك فیوضات الهى در لیله القدر، بدون توفیق از جانب حق تعالى به دست نمى آید و روى همین اصل است كه عارف سالك ، مرحوم میرزا جواد آقا ملكى تبریزى در المراقبات مى فرماید:
((از مهم ترین دعاها در ماه رمضان ، این است كه براى توفیق ((عبادت شب قدر)) زیاد دعا كند)) و ما نیز دست به دعا برداشته و گوییم :
پروردگارا، ما را از آنان كه از خیرات و بركات این شب (لیلة القدر) محرومند، قرار مده و خیر دنیا و آخرت را براى ما و پدر و مادر و فرزندانمان مقدر فرما.

اعمال و وظایف شب هاى قدر را مى توان به دو قسم تقسیم كرد:
1. وظایف مشترك
2. وظایف مخصوص

1. وظایف مشترك
اینك به برخى از اعمال مشترك در شب هاى قدر اشاره مى كنیم تا آنان كه خواهان خوش كامى و خوش بختى هستند، به انجام آنها بپردازند:
1. غسل

جهت پاكیزگى جسم و صفاى روح و روان ، مستحب است (78) به نیت شب قدر و با قصد تقرب به خدا در اول آن شب ، غسل انجام شود.(79)
سید ابن طاووس در اقبال به سند خود از امام صادق (علیه السلام ) روایت مى كند كه پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) در دهه آخر ماه رمضان هر شب غسل مى كرد.(80)
2. احیا و شب زنده دارى
حضرت باقر العلوم (علیه السلام ) به نقل از آباء كرامش نقل مى كند:
((رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) نهى كرد كه از شب بیست و یكم و شب بیست و سوم ، غفلت شود و نهى كرد كه كسى در آن شب بخوابد.))(81)
یحیى بن علاء گوید: ((حضرت صادق (علیه السلام ) سخت بیمار بود، دستور داد او را به مسجد رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) بردند. آنجا تا صبح شب بیست و سوم ماه رمضان بیتوته كرد.))(82)
براى انسان مومن ، سزاوار نیست تا در شبى كه آسمانیان میهمان او شده اند، حجاب غفلت به روى خویش اندازد و خود را از همنشینى با آنها محروم سازد؛ لذا مستحب است ، آن شب را تا صبحگاهان شب زنده دارى نماید و این خود نوعى مبارزه با خمودگى و سستى و خواب سنگینى است كه انسان را از هدف هاى عالى اش باز مى دارد و از همه مهم تر این كه طریق شكستن شب و خاتمه دادن به حاكمیت ظلمت را به ما مى آموزد و آدمى را به مقام ((محمود)) مى رساند.

بر آر دست تضرع ، ببار اشك ندم //// ز بى نیاز بخواه ، آنچه بایدت بى ناز

3 شناخت شاءن قرآن
4. تلاوت قرآن
چه لذت بخش است كه در شب نزول قرآن ، كنار چشمه سار كلام وحى خاضعانه بنشینیم و دل و قلب تشنه را از آن سیراب نماییم . و چه شیرین و شور آفرین است لحظه فرا رسیدن وقت دیدار و عروج كه مریضان و دردمندان در ساحت قرآن دست نیاز بلند مى كنند و زمزمه ((القرآن شفاء)) را سر مى دهند.
شبى كه تلاوت قرآن (هر قدر میسور باشد) در آن شب ، بهترین ذكر است ، به خصوص تلاوت سوره هاى ((یس ))، ((عنكبوت ))، ((روم ))، ((دخان )).
در تلاوت قرآن ، اولین نكته اى كه لازم است مورد توجه قرار گیرد، الهام گرفتن از آن براى تقویت فكر و اندیشه و ایمان و شناخت مبداء و معاد و یافتن راه سعادت و فلاح و قرب الى الله است و دومین نكته ، اهداى ثواب آن به اروح طیبه انبیا و ائمه هدى (علیهم السلام ) و شهدا و صلحا و علما و گذشتگان به خصوص بنیان گذاران مراكز مذهبى كه خود سبب مضاعف شدن ثواب مى گردد و سومین نكته ، رعایت آداب قرائت است .

5. توبه و استغفار
چه فرصتى بهتر از شب قدر براى آشتى كردن با خدا و بازگشت به سوى او، شبى كه مى توان آبرومندان درگاه حق و ملائكه و روح و قرآن را واسطه قرار داد و آن گاه با دلى سرشار از امید به رحمت و مغفرت ، متوجه رب العالمین شد؛ به حق ، شب قدر، شب توبه و بازگشت به سوى خداست كه :
ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین .(83)
به راستى خدا افرادى را كه پى در پى توبه و استغفار مى كنند و نیز طهارت جویان و پاكى طلبان را دوست دارد.
فرارى ها ز عصیان باز گردید //// به الطاف خدا دمساز گردید
بیندیشید، یزدانى رحیم است //// به راه آیید رحمان و كریم است
گناه بنده عاصى ببخشد //// به هر ادعوك صد لبیك گوید
در بعضى از اخبار آمده است ، زمانى كه فرد گنهكار از كرده خود پشیمان شد و به سوى خدا بازگشت و گفت :
الهى انا اءساءت . یقول الله تعالى : و انا سترت ؛
خدایا من بد كردم . خداوند متعال مى فرماید: من آن را پوشاندم .
فیقول : ((الهى انا ندمت ؛ من پشیمان شدم .))
خداوند مى فرماید:
((و انا قبلت ؛ من هم قبول كردم .))
و مى فرماید:
ایها الشاب ، اذا تبت ثم نقضت ، فلا تستحى ان ترجع الینا؛
اى جوان ! چنان چه توبه كردى و شكستى ، از این كه دوباره به سوى ما باز گردى شرمگین مباش .
و اذا انقضت ثانیا، فلا تستحى او یمنعك الحیاء ان تاءتینا ثالثا، و اذا انقضت ثالثا، فارجع لینا رابعا...
((هر گاه براى دومین بار توبه خود را شكستى ، شرمگین مباش و مبادا حیا تو را از بازگشت به سوى ما براى سومین بار باز دارد و اگر بار سوم هم توبه خود را شكستى ، باز هم براى چهارمین بار به سوى ما باز گرد.))
فاءنا الجواد الذى لا ابخل ؛
((منم بخشنده اى كه بخل نمى ورزم .))
و انا الحلیم الذى لا اعجل ؛
((منم حلیم و بردبارى كه عجله نمى كنم .))
و انا الذى استر على المعاصى و اقبل التائبین و اعفو عن الخاطئین و ارحم النادمین و انا ارحم الراحمین ؛
((منم آن كه بر گناهان پرده مى افكنم و توبه كنندگان را مى پذیرم و از خطاكاران در مى گذرم و به پشیمانان رحم مى نمایم و منم ارحم الراحمین .))
من ذا الذى اءتى الى بابنا فرددناه ؛
((چه كسى به درگاه ما آمد و او را رد كردیم ؟))
من ذا الذى ، لجاء الى جانبنا، فطردناه ؛
((چه كسى به ما پناه آورد و ما او را رد كردیم ؟))
من ذا الذى ، تاب الینا و ما قبلناه .
((چه كسى به نزد ما بازگشت كه او را نپذیرفتیم ؟))
من ذا الذى ، طلب منا و ما اعطیناه .
((چه كسى از ما خواهشى كرد كه به او عطا نكرده باشیم ؟))
من ذا الذى استقال (استغفر) من ذنبه فما غفرناه ؛
((چه كسى از ما طلب آمرزش كرد كه ما او را نیامرزیده باشیم ؟))
انا الذى اغفر الذنوب ، و استر العیوب ، و اغیث المكروب ، و ارحم الباكى الندوب و انا علام الغیوب ؛(84)
((منم خدایى كه گناهان را مى آمرزم و عیب ها را مى پوشانم و اندوهناكان را یارى مى رسانم و بر گریه كننده و زارى كننده رحم مى كنم و منم داناى امور آشكار و نهان .))

چرا باید استغفار كرد؟

هر عملى داراى آداب و رسوم و شرایط و موانعى است كه با رعایت آنها استغفار واقعى تحقق مى یابد.
شرایط توبه و استغفار
اول : پشیمانى از گناه (الندم على ما مضى ).
دوم : تصمیم همیشگى بر ترك گناه و كج روى ها و كج اندیشى ها (العزم على ترك العود الیه ابدا.)
سوم : اداى حقوق مردم (ان تؤ دى الى المخلوقین حقوقهم .)
چهارم : تدارك واجبات (ان تعمد الى كل فریضه علیك ضیعتها فتؤ دى حقها.)
پنجم : از بین بردن گوشت هاى حرام ان تعمد الى اللحم الذى ، نبت على السحت ، فتذیبه بالاحزان ...
ششم : چشیدن رنج عبادت (85) ان تذیق الجسم اءلم الطاعة كما اذقته حلاوه المعصیه .

6. خواندن دعاى جوشن كبیر و دیگر ادعیه ماءثوره

از جمله :
اللهم انى امسیت لك عبدا داخرا، لا املك لنفسى نفعا و لا ضرا و لا اءصرف عنها سوءا، اشهد بذلك على نفسى ، و اعترف لك بضعف قوتى و قلة حیلتى ، فصل على محمد و آل محمد و اءنجز لى ما وعدتنى و جمیع المؤ منین و المؤ منات من المغفرة فى هذه اللیلة و اءتمم علىّ ما آتیتنى فانى عبدك المسكین المستكین الضعیف الفقیر المهین ، اللهم لا تجعلنى ناسیا لذكرك فیما اولیتنى و لا غافلا لاحسانك فیما اعطیتنى و لا آیسا من اجابتك و ان ابطاءت عنى فى سراء او ضراء او شدة او رخاء او عافیة او بلاء او بؤ س ‍ او نعمآء، انك سمیع الدعاء؛(86)
خداوندا، من در حالى كه بنده آستان بوس تو بودم ، شب را به پایان بردم ، مرا اندیشه سود و زیانى براى خویشتن نیست و قدرت آن را در خود نمى بینم كه بدى را از خویش دور نمایم ، این اعتراف را به زیان خود و به سبب ناتوانى و درماندگى مى كنم ، پس از تو مى خواهم كه بر محمد و آل او رحمت فرستى و آنچه را كه از آمرزش به من و همگى زن و مرد مؤ من نوید داده اى ، به انجام رسان و نعمت خود را بر این بنده فقیر و بیچاره و ناتون ، كامل گردان ؛ خداوندا، مرا از یاد خود فراموشى مده ، به خاطر آنچه كه به من ارزانى داشته اى و مرا بى خبر از احسان و نومید از رحمتت قرار مده ، هر چند سستى در نهان و آشكار و سلامت و بیمارى و سختى و آسودگى از سوى من بوده باشد، كه تو دعاى ما را مى شنوى و اجابت خواهى كرد.))

فهرست برخى از شرح هاى ادعیه رمضان

براى بهره ورى بیشتر خوانندگان عزیز و شب زنده داران بیدار دل از ذكر و دعا و با تاءمل در مضامین و معانى آنها مناسب دیدیم كه به برخى از كتاب هایى كه درباره ادعیه ماه مبارك رمضان نوشته شده اشاره كنیم تا از این معارف بلند و آموزنده بیشترین استفاده را ببریم :
* آیینه مكارم ، سید روح الله خاتمى (رحمه الله علیه )، شرحى است بر دعاى مكارم الاخلاق
* شرح الاسماء الحسنى ، ملا هادى سبزوارى ، شرح دعاى جوشن كبیر است .
* شرح اسماء الحسنى ، سید حسین همدانى درودآبادى .
* تفسیر دعاى سحر، امام خمینى (رحمه الله علیه )، ترجمه سید احمد فهرى .
* معارف الهى (شرح دعاى سحر)، احمد زمردیان شیرازى .
* معارف الهى (شرح دعاى سحر)، استاد حسین مظاهرى .
* شرح دعاى سحر، آیة الله حبیب الله شریف كاشانى .
* شرح دعاى سحر، آیة الله سید ابوالحسن قزوینى (رحمه الله علیه ).
* عشق و رستگارى (شرح دعاى ابوحمزه ثمالى )، احمد زمردیان .
* راز سحرگاهى (شرح دعاى ابوحمزه ثمالى )، سید حسین فاتحى .
* ذخیرة المعاد، ملا نوروز على (فاضل بسطامى ).
* عنوان الكلام ، آیة الله ملا محمد باقر فشاركى .
* مجالس الواعظین ، مرحوم شیخ ذبیح الله محلاتى .
* نیایش در رمضان ، آقاى على حجتى كرمانى .
* بیان حقیقت (شرح دعاى افتتاح )، احمد زمردیان .
* شرح دعاى مكارم الاخلاق ، سید كاظم ارفع .
* تفسیر دعاى مكارم الاخلاق ، محمد على بهمنى رامهرمزى .
* مكارم الاخلاق ، شمس المحدثین ، على بن حسن حسینى .
* شرح دعاى شریف مكارم الاخلاق ، محسن كتابچى .
* شرح دعاى افتتاح و كمیل ، محمد شهاب الدین العراقى .
* بشنو از نى ، عین - صاد (على صفایى ).
* سیناى نیاز، جواد محدثى .
* شرح دعاى افتتاح ، محمد بن موسى العراقى لبزشلونى .
* شرح دعاى سحر، احمد احسانى ، شرح از حاج محمد كریم بن ابراهیم* كرمانى .
* شرح دعاى افتتاح ، آیة الله محمد رضا مهدوى كنى .
* شرح و تفسیر دعاى مكارم الاخلاق ، محمد تقى فلسفى .