تبیان، دستیار زندگی

كتابشناسی علوم قرآن1

 

1. آثار الحنابلة فی علوم القرآن، (عربی) سعود بن عبداللّه الفنیسان، سنی، اسكندریه: مطابع مكتب المصری الحدیث، ص333.
2. آراء حول القرآن (عربی) سید علی فانی اصفهانی، شیعه، بیروت: دارالهادی، چاپ اول، 1411ق، 216 ص؛ و نیز قم: ص172.
3. آشنائی با قرآن (فارسی) وزارت آموزش و پرورش، تهران: وزارت آموزش و پرورش، 197ص، و نیز تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1370ش، ص134.
4. آشنائی با علوم قرآن (فارسی) سید محمد رادمنش، شیعه، تهران: نشر جامی، چاپ اول، 1370ش، 255ص؛ و نیز تهران: انتشارات رسالت قلم، چاپ دوم 1372ش، ص271 (با اضافات).
5. آشنائی با علوم قرآن (فارسی) علی اصغر حلبی، شیعه، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1369ش، 278ص.
6. آشنایی با علوم قرآن (فارسی) جواد محدثی، شیعه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375 ش، 136ص.
7. آشنایی با قرآن (فارسی) واحد آموزش عقیدتی، سپاه، تهران: شركت چاپ و نشر ایران ش، 204ص ـ آشنایی.
8. آموزش علوم قرآن (فارسی) محمدهادی معرفت، شیعه، مترجم: ابومحمد وكیلی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1371 به بعد (تاكنون سه جلد) عنوان اصلی (عربی): التمهید فی علوم القرآن.
9. آموزش مجموعه ای از علوم قرآنی (فارسی) علی صحبت لو، شیعه، تبریز: انتشارات احرار، چاپ اول، 1375ش، 168ص.
10. آنچه باید از قرآن بدانیم (فارسی) عبدالرحمن انصاری، شیعه، قم: چاپخانه نهضت، 1371ش، 159 ص.
11. ابجد العلوم (عربی) صدیق بن حسن القنوجی، م 1307 ق، دمشق، وزارة الثقافة 1988 م، 3جلد.
12. الاتقان فی علوم القرآن (عربی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، 849 ـ 911، سنی شافعی، بیروت، دمشق: دار ابن كثیر، چاپ اول، 1414ق، 2جلد، 1299 ص، تحقیق مصطفی دیب البغاء، بیروت: دارالكتب العلمیة، 1407ق، 429 « 454 ص، بیروت: دارمكتبة الهلال، 2جلد در یك مجلد، 200« 208 ص و.... الاتقان یكی از كتب مهم و جامع علوم قرآنی و مهم ترین منبع پس از البرهان زركشی است.
13. الاحسان فی علوم القرآن (عربی) محمدبن احمد بن سعید حنفی، م 930.
14. الارتباط بین اللغة و الدین (عربی) كامل جمیل ولویل، امارات: مؤسّسة المنار، چاپ اول، 1410 ق، 272ص.
15. ارشاد الرحمن... (عربی) عطیه الاجهوری، م 1190ق.
16. اسماء القرآن الكریم فی القرآن (عربی) خمساوی احمد خمساوی، سنی، مصر: دارالتحریر، كتاب الجمهوریة، 220 ص.
17. الایجاز و البیان فی علوم القرآن (عربی) محمدصادق قمحاوی، سنی، قاهره، عالم الفكر، 1980م، 2 جلد، 207 « 135 ص.
18. بازگشت به قرآن (فارسی) مهدی بازرگان، شیعه، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش، 152 ص.
19. بحارالانوار (عربی) محمدباقر مجلسی، شیعه، م 1110ق. اگر چه این كتاب روائی است، ولی 2جلد آن یعنی جلدهای 89 و 90 از چاپ بیروت و 92 و 93 از چاپ ایران، پیرامون مباحث علوم قرآن است.
20. با قرآن بهتر آشنا شویم (فارسی) شمس الدین ربیعی، شیعه، تهران: انتشارات فقیه، 1361 ش، 220 ص.
21. بحث جدید عن القرآن (عربی) محمد صبیح، سنی، بیروت: دارالشروق، 1403، 270 ص، عراق، مطابع الطنانی، 206 ص.
22. بحثی درباره علوم قرآن (فارسی) عفیف عبدالفتاح طباره، سنی، ترجمه به فارسی: حبیب اللّه مرزوقی شمیرانی، قم: انتشارات علامه، 156 ص.
23. بحثی در ترتیب آیات و سور (فارسی) ایرج گلجانی امیر خیز، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 283 ص.
24. بحوث حول علوم القرآن الكریم (عربی) محمدجواد سعیدی نجفی، شیعه، نجف: مطبعة الآداب، 1975م، 347ص.
25. بحوث فی تاریخ القرآن و علومه (عربی) سید ابوالفضل میرمحمدی، شیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1400ق، 357ص.
26. بحوث فی القرآن الكریم (عربی) عبدالجبار شرارة، شیعه، قم؛ مؤسّسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1416ق، 170ص.
27. براعة الاستهلال فی فواتح القصائد و السور (عربی) محمد بدری عبدالجلیل، بیروت: المكتب الاسلامی، 1405ق، 269ص.
28. بررسی خصوصیات آیات و سور مكی و مدنی (فارسی) عبدالله جوان ملكوتی، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1369ش، 291 ص.
29. البرهان فی علوم القرآن (عربی) احمد بن ابراهیم بن زبیر ثقفی، تونس، جامعة الزیتون، 1408ق، 335 ص.
30. البرهان فی علوم القرآن (عربی) محمد بن عبداللّه بدرالدین زركشی، 745 ـ 794، سنی، بیروت: دارالفكر، 1408ق، 4جلد؛ بیروت: دارالمعرفة، چاپ دوم، 1391ق، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم؛ بیروت: دارالمعرفة، چاپ اول، 1410ق (این چاپ با چاپ دیگر دارالمعرفة كه ذكر شده متفاوت است و بر همه چاپها برتری دارد) با تحقیق آقایان یوسف مرعشلی ـ جمال ذهبی و ابراهیم كردی. تحقیق این چاپ بسیار سودمند و در ذیل هر علم از انواع علوم قرآنی كتابهای مربوط به آن موضوع معرفی گردیده است؛ از این رو یك كتابشناسی قرآنی نیز به شمار می آید.
31. البرهان فی علوم القرآن، علی بن ابراهیم سعید حوفی، م 430، اگر چه بسیاری از جمله زرقانی در مناهل العرفان، معرفت در التمهید و... این اثر را به عنوان كتاب علوم قرآنی نام برده اند، ولی گویا این اثر تفسیر است نه علوم قرآن به معنی مصطلح و مشهور. و علوم قرآن در آن عصر به معنای مصطلح كنونی نبوده است.
32. بصائر ذوی التمییز فی لطائف الكتاب العزیز (عربی) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، م 817ق، قاهره: وزارت اوقاف 1986م (مباحث علوم قرآن دراین اثر فراوان بحث شده است).
33. بغیة الواصل الی معرفة الفواصل (فواصل الآی) سلیمان بن عبدالقوی حنبلی، م 716ق.
34. بواد غیر ذی زرع (عربی) علی صالح ابوجمال، مؤسسة الهدایة، چاپ اول، 1415ق، 190 ص.
35. بیان در علوم و مسائل كلی قرآن (فارسی) سید ابوالقاسم خوئی، 1317 ـ 1413ق، شیعه، مترجم: محمد صادق نجمی ـ هاشم هاشم زاده هریسی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1360ش، 10 جلد؛ خوی: دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، 1375ش، 2 جلد، 880 ص. (عنوان اصلی عربی: البیان فی تفسیر القرآن: این اثر به عنوان مقدمه تفسیر مؤلف بوده كه متأسفانه تنها تفسیر سوره حمد آن انجام یافته و بقیه آن انجام نگردیده).
36. البیان فی انواع علوم القرآن (عربی) محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید، م 413ق.
37. البیان فی تفسیرالقرآن (عربی) سید ابوالقاسم خوئی، 1317 ـ 1413 ق، شیعه، بیروت: دارالزهراء، 1408ق، قم: انوار الهدی، چاپ هشتم، 1401، 557ص. (این اثر اگر چه عنوان تفسیر قرآن دارد، ولی جز تفسیر سوره حمد بقیه آن علوم قرآن است كه مقدمه تفسیر مؤلف بوده است).
38. البیان فی علوم القرآن للناشئة (عربی) محمد عمر الحاجی، سنی، دمشق: دارالنور، چاپ اول، 1416ق، 3 جلد.
39. بینات الفرید، شرح تفسیر نعمانی، (عربی) حسن فرید گلپایگانی، شیعه، تهران: افست مروی، 1399ق، 342ص.
40. پایه اساسی شناخت قرآن (فارسی) عبدالفتاح طباره، سنی، ترجه به فارسی: محمد رسول دریائی، تهران: رسالت قلم، 1361ش، 168 ص.
41. پرسش و پاسخهایی در شناخت تاریخ و علوم قرآنی (فارسی) مجید معارف، شیعه، تهران: انتشارات كویر، چاپ اول، 1376 ش، 293ص.
42. پژوهشی پیرامون آخرین كتاب الهی (فارسی) رجبعلی مظلومی، شیعه، تهران: نشر آفاق، 1401 ق، 5 جلد در 2 مجلد.
43. پژوهشی پیرامون نزول قرآن بر هفت حرف (فارسی) سید رضا مؤدب، شیعه، پایان نامه دكتری، دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1376ق، 343 ص.
44. پژوهشی درباره شناخت آیات و سور (فارسی) عبدالهادی فقهی زاده، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس تهران، 1372 ش، 235 ص.
45. پژوهشی درباره قرآن و پیامبر (فارسی) فخرالدین حجازی، شیعه، تهران: انتشارات آثار بعثت، 1353 ش، 359 ص.
46. پژوهشی درعلوم قرآن (فارسی) حبیب اللّه احمدی، شیعه، قم: دفترانتشارات اسلامی، چاپ اول، 1376 ش، 312 ص.
47. پژوهشی در نظم قرآن (فارسی) عبدالهادی فقهی زاده، شیعه، تهران: نشر جهاد دانشگاهی، چاپ اول، 1374 ش، 190ص. این اثر همان عنوان پژوهشی درباره شناخت آیات و سور (پایان نامه مؤلف ) است.
48. پژوهشی نو درباره قرآن كریم (فارسی) سید جعفر مرتضی عاملی، شیعه، مترجم: محمد سپهری، تهران: شورای هماهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1374ش، 364 ص، عنوان اصلی: حقائق هامة حول القرآن الكریم، ترجمه دیگر با عنوان: حقایقی مهم پیرامون قرآن، از سید حسن اسلامی به چاپ رسیده است.
49. پیرامون قرآن و عهدین (فارسی) مرتضی باقریان همایونشهری، شیعه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1371ش، 228 ص.
50. تأملات قرآنیة (بحث منهجی فی علوم القرآن الكریم) (عربی) موسی ابراهیم ابراهیم، سنی، عمان (اردن) دار عمار 1409، 226 ص.
51. تاریخ و علوم قرآن (فارسی) ارشد ارشاد، سنی، تهران: نشر احسان، 1368ش، 60ص.
52. تاریخ و علوم قرآن (فارسی) سید ابوالفضل میرمحمدی زرندی، شیعه، قم: انتشارات اسلامی (جامعه مدرسین)، 1363ش، 408 ص. و نیز همان ناشر 1375ش، 368 ص (با اضافات). این اثر با عنوان بحوث فی تاریخ القرآن و علومه نیز با شماره 25 گذشت.
53. تاریخ و علوم قرآن، (فارسی) علی حجتی كرمانی، شیعه، تهران: بنیاد قرآن، 1360ش، 189 ص.
54. التبیان فی علوم القرآن (عربی) كامل موسی، علی دحروج، سنی، بیروت: داربیروت المحروسة، 1412ق، 376ص.

كتابشناسی قرآن و اهل بیت (علیهم السلام)6

245. قسمتهایی از اسلام شناسی تاریخی، عبدالكریم نیری بروجردی، قم: مؤلف 1415،2 جلد، (بخشی از كتاب).* * كتاب خصائص، ر.ك: خصائص الوحی المبین. شماره 189. 246. كرایم القرآن(فارسی)، سید مهدی ركن الدینی، 319 ص. 247. كوثر قرآن ـ زندگی حضرت زهراء(س)، محسن كازرونی، چاپ مظاهری، 1370، 176 ص.* 248. لمحات فی الكتاب والحدیث والمذهب(عربی)، لطف اللّه صافی گلپایگانی، تهران: مؤسسه بعثت،(دراین اثر چند رساله درموضوع مورد نظر می باشد از جمله رسالة فی عصمة الانبیاء والائمة، علم الامام، حول آیة التّطهیر، حول تفسیر آیة الانذار... )* 249. اللوامع النورانیة فی اسماء علی واهل بیته القرآنیّة، سید هاشم حسینی بحرانی، قم: مطبعة العلمیّة، چاپ اوّل، 1394، 551ص.* * ما نزل من القرآن، ر.ك: تأویل مانزل، ابن جحام. شماره 132 ـ 134. 250. مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع) ابراهیم بن محمدبن عاصم بن سعید الثقفی(م 283)، (الذریعة 19/ 28) 251. مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)،محمد بن عمران موسی الخراسانی المرزبانی، (297 ـ 378)، (الذریعة 19/ 28) 252. مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع) هارون بن عمر بن عبدالعزیز محمد المجاشعی(از اصحاب امام رضا(ع))، (الذریعة 19/ 29) 253. مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)، عبدالعزیز بن احمد الجلودی، (م 332)، (الذریعة 19/ 28) 254. مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)، علی ابن حسین الاصفهانی الزیدی(صاحب الأغانی) (م 356)، (الذریعة 19/ 28) 255. مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)، احمد بن عبداللّه بن اسحاق بن مهران الحافظ الاصفهانی (م 430)، (الذریعة 19/ 28) 256. مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)، محمد بن احمد بن محمد ابی الثلج(م 325)، (الذریعة 19/ 28) 257. مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)، محمد بن اورمة القمی، (الذریعة 19/ 29) 258. مانزل من القرآن فی اهل البیت(ع) محمد بن عباس بن مروان بن ماهیار معروف به ابن جحام(م بعد از 328)، گویند كتابی ارزشمند در هزار ورق می باشد. (ازاین مؤلف تأویل مانزل فی النّبی وآله و... شماره 132 گذشت شاید هردو یكی باشد البته آقابزرگ در الذریعة جداگانه ذكر كرده است.)، (الذریعة 19/ 29) 259. مانزل من القرآن فی اهل البیت علیهم السّلام، حسین بن الحكم الجبری الكوفی(قرن سوّم)، قم: مجمع الذخائر الاسلامیة ـ مطبعة مهراستوار، چاپ اوّل، 1395، 111 ص(مانزل من القرآن فی النّبی وآله علیهم السّلام كه برای مؤلف ذكر شده شاید همین باشد)، (معجم الدراسات القرآنیة صفار 58)* 260. مانزل من القرآن فی الخمسة علیهم السّلام، عبدالعزیز بن احمد الجلودی (م332). (الذریعة 19/ 30) * مانزل من القرآن فی شیعة اهل البیت، ر.ك: تأویل مانزل. 261. مانزل من القرآن فی صاحب الزمان، ابی عبداللّه الجوهری، احمد بن محمد بن عبیداللّه(م 401) (الذریعة19/30) * مختصر ما نزل من القرآن فی صاحب الزّمان نیز برای وی نام برده اند. (معجم الدراسات القرآنیة صفار، 58) 262. مبعث و غدیر(اولین وآخرین پیام در قرآن)، جلال الدین همائی، نیری، تهران: انتشارات نور فاطمه، 1361، 93 ص. * مجمع الانوار، ر.ك: آیة التطهیر وحدیث كساء شماره 43 263. مجموعه سخنرانیها و مقالات چهارمین كنفرانس تحقیقاتی علوم ومفاهیم قرآن، قم: دارالقرآن الكریم، 1373، 493 ص. (موضوعات مطرح شده، مقالات و سخنرانیهای این كنفرانس پیرامون قرآن اهل بیت می باشد)* 264. المحجة فیما نزل فی القائم الحجّة، (عربی)، سید هاشم بحرانی(م 1107)، (صاحب تفسیر البرهان)، 284 ص، محقق محمد منیر میلانی.* 265. المصابیح فی ذكر ما نزل من القرآن فی اهل البیت(ع)، احمد بن حسن الضریر الاسفراینی (م 1376) (معجم الدراسات القرآنیة صفار 58) 266. مصباح الهدایة فی اثبات الولایة (عربی)، سید علی الموسوی البهبهانی، قاهره: مطبوعات النّجاح(دار المعلم)، چاپ دوم، 1396، 336ص.* 267. معطیات آیة المودّة(عربی)، سید محمود الهاشمی، قم: مكتب السید محمود الهاشمی، 1362، 101 ص.* 268. موعود قرآن (فارسی) عنوان اصلی: المهدی فی القرآن، سید صادق حسینی شیرازی، تهران: مؤسسة الامام مهدی، 1360، 156 ص، ترجمه مؤسسة الامام المهدی.* 269. المهدی فی القرآن (عربی)، سید صادق الحسینی الشیرازی، بیروت: مؤسسة الوفاء، چاپ دوّم، 1398، 260 ص.* 270. مهدی موعود، مسعود پادانا، 444 ص. (كتابشناسی قرآن و علوم قرآنی، 309) 271. المهدی الموعود فی القرآن الكریم (دائرة المعارف القرآن الكریم 3)، محمد حسین الرضوی، تهران: گنجینه قرآن ـ مكتبة النجاح، چاپ اوّل، 1402، 216 ص.* 272. نزول القرآن فی شأن امیرالمؤمنین(ع) محمد بن مؤمن الشیرازی، (الذریعة 24/ 106) 273. نساء اهل البیت فی ضوء القرآن والحدیث (عربی)، احمد خلیل جمعه، دمشق ـ بیروت: دارالیمامه، چاپ اوّل، 1415، 704 ص.* 274. نور الابصار فی مناقب آل بیت النّبی المختار(ص)، مؤمن بن حسن بن الشبلنجی، بیروت: دارالجیل، 1409، 512 ص.* 275. النور المشتعل من كتاب مانزل من القرآن فی علی(ع)، احمد بن عبداللّه ابن اسحاق معروف به ابی نعیم اصفهانی، (334 ـ 403)، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اوّل، 1406، 306 ص. محقق: محمدباقر محمودی.* 276. والعادیات، فضائل علی(ع) (فارسی)، عباس راسخی نجفی، قم: انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1373، 136 ص.* 277. ولایت از دیدگاه قرآن، عبدالرسول حقاقی، تبریز مكتب شیعیان تبریز، شفق، 1352، 430 ص، 281. ولایت و امامت، هادی نجفی، قم، چاپخانه قیام، چاپ اوّل، 1370، 30 ص.*

محمد علی هاشم زاده - پژوهش های قرآنی ش 5

آشنایی با معجم های قرآنی

گذشت زمان ،افزایش تجربیات محققان و پژوهشگران، وسعت دامنه تحقیق و تلاش، لزوم بررسی های گوناگون، و فرصتهای اندك، برخی از هوشمندان آگاه به زمان را بر آن داشت تا شیوه ها و راههای دیگری نیز برای دستیابی به حقایق متون عرضه كنند و در این راستا و در جهت رسیدن به این هدف والا، كتابهای كلیدی، و فهرست هایی نگاشته شد كه بدانها (معجم) یا (فرهنگ) گفته می شود. این كارها بیشتر بر اساس (واژه ها )و تكیه بر مصدر هر واژه می باشد ، و از این طریق رسیدن به موضوع مورد نظر آسان شده است.
كسانی كه در اندیشه دستیابی به عمق فرهنگ اسلامی هستند، و در سر شوق سیر و سیاحت و تدبر در معارف بلند آیات قرآنی و گلستان های پربار نبوی و علوی را دارند، می دانند كه خود ، گاهی برای دست یافتن به متن یك آیه یا روایت، ساعتها وقت صرف می كردند، و باز هم به مقصودنمی رسیدند محققان در زمینه قرآن كارهای ارجمندی را سامان بخشیده اند.
اینك به بعضی از معجم های قرآن اشاره می شود:
1. المرشد الی آیات القرآن الكریم (محمد فارس بركات )
2. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم (محمد فواد عبدالباقی )
3. معجم الفاظ القرآن الكریم:
4. فهارس القرآن:
5. الجامع لمواضیع آیات القرآن الكریم (محمد فارس بركات).
6. تفصیل الایات القرآن الكریم: (ژول لابوم).
7. طبقات آیات (خلیل صبری).
8. المرشد للاقتباس من قرآن الكریم (محمد احمد مرجان).
9. دلیل مباحث القرآن المجید (محمد عربی ، عزوزی ).
گذشت زمان افزایش تجربیات محققان و پژوهشگران، وسعت دامنه تحقیق و تلاش، لزوم بررسی های گوناگون، و فرصتهای اندك، برخی از هوشمندان آگاه به زمان را بر آن داشت تا شیوه ها و راههای دیگری نیز برای دستیابی به حقایق متون عرضه كنند و در این راستا و در جهت رسیدن به این هدف والا، كتابهای كلیدی، و فهرستهائی نگاشته شد كه بدانها نام (معجم )یا (فرهنگ )می شود نهاد. این كارها بیشتر بر اساس (واژه ها )و تكیه بر مصدر هر واژه ای پی نهاده شده است. و از این طریق، رسیدن به اخبار و آثار یك موضوع را بگونه ای شگفت سهل و آسان نموده است.
كسانی كه در اندیشه دستیابی به عمق فرهنگ اسلامی هستند، و در سر شوق سیر و سیاحت و تدبر در معارف بلند آیات قرآنی و گلستان های پربار نبوی و علوی را دارند، می دانند كه خود ، گاهی برای دست یافتن به متن یك آیه یا روایت، ساعتها وقت صرف می كردند، و باز هم به مقصودنمی رسیدند محققان در زمینه قرآن كارهای ارجمندی را سامان بخشیده اند. اینك به بعضی از كارهای انجام شده پیرامون قرآن اشاره می گردد.
1. المرشد الی آیات القرآن الكریم (محمد فارس بركات )
فرهنگی است واژه ای براساس لغات قرآن كریم، كه از راه مصدر هر لغتی به آیه مورد نظر می توان رسید. این كتاب در دو جلد ضخیم ودر1245/ صفحه در دمشق منتشر شده است این كتاب در فراگیری تمامی آیات قرآن دقیق و در عرضه تمامی واژه ها اثری ارجمند است.
2. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم (محمد فواد عبدالباقی )
كتابی است بسیار مشهور، و اثری است فنی و جالب و سودمند. برای دست یافتن به آیات قرآن آثاری با عنوان (كشف الایات )پیشتر از این كتاب تدوین شده بود.
3. معجم الفاظ القرآن الكریم:
لغتنامه ای است برای قرآن از گروهی از محققان و مفسران مصری ولی عملا اثر بسیار ارزشمندی است مولفان ابتداء كلمه را آورده اند، و آنگاه شكلهای گوناگون استعمال شده آنرا ذكر می كنند، سپس لغت را معنا می كنند و آنگاه، یكایك موارد استعمال آن در قرآن و نیز تعداد استعمال شده آنرا به تفصیل آورده و توضیحات لازم را بیان می كنند. این كتاب در دو جلد در بیروت چاپ شد و اخیرا در ایران افست شده است.
4. فهارس القرآن: (دكتر محمود رامیار. )
الف. فهرست الفاظ: این فهرست كه بكوشش و تلاش مرحوم دكتر رامیار سامان یافته است. بر اساس هیئت كلمه است. یعنی كسی كه می خواهد ( تتقون )را در قرآن بیابد لازم نیست، در حرف (و او )و در ماده (وقی )بجوید، بلكه در حرف (ت )خواهد یافت. و در ترتیب كلمات، حرف اول و دوم و سوم رعایت شده است بنابراین ، (احس )مقدم بر (احصی )است و... این فهرست برای كسانی كه آشنائی كامل با ادبیات عرب ندارند، اثری كار آمد و بسیار مفید است.
ب. فهرست مطالب: مرحوم رامیار، فهرست مطالبی نیز ترتیب داده اند در 33 فصل كه دارای بیش از 1500/ موضوع مختلف است. وی در مقدمه خود بر این نوشتار در صفحه 163 چنین می گوید: فهرستهای موضوعی دیگری نیز از قرآن كریم منتشر شده كه هریك بجای خود واجد ارزش خاص ، ولی در عین حال فاقد جامعیت و كمال لازم بود. بدینجهت سعی شد تا حد مقدور فهرست كاملی هم از مطالب قرآن تهیه و ضمیمه فهرست الفاظ شود، در این فهرست از كار گذشتگان و حتی متاخران با مراجعه به تفسیرها و كتب دیگر بهره ها گرفته شده و با توجه به نظرات صائب دانشمندان و شان نزول آیات و سایر نكات، كوشش شد تاجائیكه مقدور است، فهرست جامع و دقیقی به دست داده شود، این دو فهرست همراه قرآن كریم با ترجمه آقای معزی و نیز جداگانه و مستقل منتشر شده است.
5. الجامع لمواضیع آیات القرآن الكریم (محمد فارس بركات).
این كتاب دارای 24 فصل و حدود 432/ ، موضوع است. وی در مقدمه كتاب می گوید:
من تفسیر این كثیر و دیگر تفاسیر قدیم و جدید را به دقت بررسی كردم ، و پس از تفحص كامل این (فهرست)را نگاشتم.
این كتاب در سال 1378/ در دمشق چاپ شده است و اینك در قم بطریق افست منتشر شده است. این كتاب با نواقصی كه دارد از آثار موجود دراین زمینه بهتر وتحقیقی تر است.
6. تفصیل الایات القرآن الكریم: (ژول لابوم).
این كتاب موضوعات قرآن را به هیجده باب تقسیم بندی كرده، و آیات مربوط به هر موضوعی را در ذیل فرعی از آن باب گرد آورده است. (لابوم )عربی نمی دانست و برای كار موضوع بندی از ترجمه فرانسوی قرآن كمك جسته است، و از این روی ، دارای اشتباهات زیادی است ، با اینهمه تلاش وی بجای خود خالی از ارزش و فایده نیست ، این كتاب به ضمیمه استدراك آن به ترجمه محمد فواد عبدالباقی ، با عنوان یاد شده منتشر شده است ، و در ایران نیز همراه با ترجمه فارسی آن نشر یافت.
7. طبقات آیات (خلیل صبری).
این كتاب در 26 فصل و در 1102/ صفحه، آیات قرآن بر اساس موضوعات تدوین كرده است. در هر موضوع آیه كاملا نقل می گردد و ترجمه آیات در ذیل آورده می شود.
8. المرشد للاقتباس من قرآن الكریم (محمد احمد مرجان).
كتابی است كوچك دارای 12 باب و 120/ فصل با مقدمه ای از فرید و جدی در 104 صفحه كه در قاهره منتشر شده است.
9. دلیل مباحث القرآن المجید (محمد عربی ، عزوزی ).
فهرستی است موضوعی در 36 فصل تنظیم یافته است، این عناوین كلی به عناوین جزئی تقسیم می شوند و آیات دلالت كننده به آنها، فقط با اسم سوره و شماره آیات نشان داده می شود. این كتاب در 255 صفحه ، از سوی منشورات دارالاضواء )بصورت افست منتشر شده است.
در مجموعه فهرستهای قرآن كریم، معجم لفظی آن (المعجم المفهرس ... )، كتابی است سودمند و موفق و فنی ، و اما در فهرست های موضوعی هیچكدام از اینها وافی به مقصود نیست. گرچه هر كدام از آنها دارای ارزش و كار بردی شایسته هستند، مسلم جای یك فهرست موضوعی دقیق و گسترده ای خالی است، و كاری است بسیار ضروری و لازم. برای این كار باید لجنه ای از عالمان و محققان و مفسران آشنا به علوم اسلامی فراهم آید، و معجمی عظیم پی نهاده شود، امید است این كار لازم و ارجمند در پرتو تابشهای حركت آفرین اسلام عزیز در جمهوری اسلامی پاگیرد.
البته لازم است كه یادآوری شود، استاد ارجمند جناب آقای هاشمی رفسنجانی در زمینه فهرست موضوعی قرآن كار طاقت فرسایی را انجام داده اند امید است كه زودتر تمام شده و در جامعه عرضه گردد.