تبیان، دستیار زندگی

كتابشناسی علوم قرآن1

 

1. آثار الحنابلة فی علوم القرآن، (عربی) سعود بن عبداللّه الفنیسان، سنی، اسكندریه: مطابع مكتب المصری الحدیث، ص333.
2. آراء حول القرآن (عربی) سید علی فانی اصفهانی، شیعه، بیروت: دارالهادی، چاپ اول، 1411ق، 216 ص؛ و نیز قم: ص172.
3. آشنائی با قرآن (فارسی) وزارت آموزش و پرورش، تهران: وزارت آموزش و پرورش، 197ص، و نیز تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1370ش، ص134.
4. آشنائی با علوم قرآن (فارسی) سید محمد رادمنش، شیعه، تهران: نشر جامی، چاپ اول، 1370ش، 255ص؛ و نیز تهران: انتشارات رسالت قلم، چاپ دوم 1372ش، ص271 (با اضافات).
5. آشنائی با علوم قرآن (فارسی) علی اصغر حلبی، شیعه، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1369ش، 278ص.
6. آشنایی با علوم قرآن (فارسی) جواد محدثی، شیعه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375 ش، 136ص.
7. آشنایی با قرآن (فارسی) واحد آموزش عقیدتی، سپاه، تهران: شركت چاپ و نشر ایران ش، 204ص ـ آشنایی.
8. آموزش علوم قرآن (فارسی) محمدهادی معرفت، شیعه، مترجم: ابومحمد وكیلی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1371 به بعد (تاكنون سه جلد) عنوان اصلی (عربی): التمهید فی علوم القرآن.
9. آموزش مجموعه ای از علوم قرآنی (فارسی) علی صحبت لو، شیعه، تبریز: انتشارات احرار، چاپ اول، 1375ش، 168ص.
10. آنچه باید از قرآن بدانیم (فارسی) عبدالرحمن انصاری، شیعه، قم: چاپخانه نهضت، 1371ش، 159 ص.
11. ابجد العلوم (عربی) صدیق بن حسن القنوجی، م 1307 ق، دمشق، وزارة الثقافة 1988 م، 3جلد.
12. الاتقان فی علوم القرآن (عربی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، 849 ـ 911، سنی شافعی، بیروت، دمشق: دار ابن كثیر، چاپ اول، 1414ق، 2جلد، 1299 ص، تحقیق مصطفی دیب البغاء، بیروت: دارالكتب العلمیة، 1407ق، 429 « 454 ص، بیروت: دارمكتبة الهلال، 2جلد در یك مجلد، 200« 208 ص و.... الاتقان یكی از كتب مهم و جامع علوم قرآنی و مهم ترین منبع پس از البرهان زركشی است.
13. الاحسان فی علوم القرآن (عربی) محمدبن احمد بن سعید حنفی، م 930.
14. الارتباط بین اللغة و الدین (عربی) كامل جمیل ولویل، امارات: مؤسّسة المنار، چاپ اول، 1410 ق، 272ص.
15. ارشاد الرحمن... (عربی) عطیه الاجهوری، م 1190ق.
16. اسماء القرآن الكریم فی القرآن (عربی) خمساوی احمد خمساوی، سنی، مصر: دارالتحریر، كتاب الجمهوریة، 220 ص.
17. الایجاز و البیان فی علوم القرآن (عربی) محمدصادق قمحاوی، سنی، قاهره، عالم الفكر، 1980م، 2 جلد، 207 « 135 ص.
18. بازگشت به قرآن (فارسی) مهدی بازرگان، شیعه، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش، 152 ص.
19. بحارالانوار (عربی) محمدباقر مجلسی، شیعه، م 1110ق. اگر چه این كتاب روائی است، ولی 2جلد آن یعنی جلدهای 89 و 90 از چاپ بیروت و 92 و 93 از چاپ ایران، پیرامون مباحث علوم قرآن است.
20. با قرآن بهتر آشنا شویم (فارسی) شمس الدین ربیعی، شیعه، تهران: انتشارات فقیه، 1361 ش، 220 ص.
21. بحث جدید عن القرآن (عربی) محمد صبیح، سنی، بیروت: دارالشروق، 1403، 270 ص، عراق، مطابع الطنانی، 206 ص.
22. بحثی درباره علوم قرآن (فارسی) عفیف عبدالفتاح طباره، سنی، ترجمه به فارسی: حبیب اللّه مرزوقی شمیرانی، قم: انتشارات علامه، 156 ص.
23. بحثی در ترتیب آیات و سور (فارسی) ایرج گلجانی امیر خیز، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 283 ص.
24. بحوث حول علوم القرآن الكریم (عربی) محمدجواد سعیدی نجفی، شیعه، نجف: مطبعة الآداب، 1975م، 347ص.
25. بحوث فی تاریخ القرآن و علومه (عربی) سید ابوالفضل میرمحمدی، شیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1400ق، 357ص.
26. بحوث فی القرآن الكریم (عربی) عبدالجبار شرارة، شیعه، قم؛ مؤسّسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1416ق، 170ص.
27. براعة الاستهلال فی فواتح القصائد و السور (عربی) محمد بدری عبدالجلیل، بیروت: المكتب الاسلامی، 1405ق، 269ص.
28. بررسی خصوصیات آیات و سور مكی و مدنی (فارسی) عبدالله جوان ملكوتی، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1369ش، 291 ص.
29. البرهان فی علوم القرآن (عربی) احمد بن ابراهیم بن زبیر ثقفی، تونس، جامعة الزیتون، 1408ق، 335 ص.
30. البرهان فی علوم القرآن (عربی) محمد بن عبداللّه بدرالدین زركشی، 745 ـ 794، سنی، بیروت: دارالفكر، 1408ق، 4جلد؛ بیروت: دارالمعرفة، چاپ دوم، 1391ق، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم؛ بیروت: دارالمعرفة، چاپ اول، 1410ق (این چاپ با چاپ دیگر دارالمعرفة كه ذكر شده متفاوت است و بر همه چاپها برتری دارد) با تحقیق آقایان یوسف مرعشلی ـ جمال ذهبی و ابراهیم كردی. تحقیق این چاپ بسیار سودمند و در ذیل هر علم از انواع علوم قرآنی كتابهای مربوط به آن موضوع معرفی گردیده است؛ از این رو یك كتابشناسی قرآنی نیز به شمار می آید.
31. البرهان فی علوم القرآن، علی بن ابراهیم سعید حوفی، م 430، اگر چه بسیاری از جمله زرقانی در مناهل العرفان، معرفت در التمهید و... این اثر را به عنوان كتاب علوم قرآنی نام برده اند، ولی گویا این اثر تفسیر است نه علوم قرآن به معنی مصطلح و مشهور. و علوم قرآن در آن عصر به معنای مصطلح كنونی نبوده است.
32. بصائر ذوی التمییز فی لطائف الكتاب العزیز (عربی) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، م 817ق، قاهره: وزارت اوقاف 1986م (مباحث علوم قرآن دراین اثر فراوان بحث شده است).
33. بغیة الواصل الی معرفة الفواصل (فواصل الآی) سلیمان بن عبدالقوی حنبلی، م 716ق.
34. بواد غیر ذی زرع (عربی) علی صالح ابوجمال، مؤسسة الهدایة، چاپ اول، 1415ق، 190 ص.
35. بیان در علوم و مسائل كلی قرآن (فارسی) سید ابوالقاسم خوئی، 1317 ـ 1413ق، شیعه، مترجم: محمد صادق نجمی ـ هاشم هاشم زاده هریسی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1360ش، 10 جلد؛ خوی: دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، 1375ش، 2 جلد، 880 ص. (عنوان اصلی عربی: البیان فی تفسیر القرآن: این اثر به عنوان مقدمه تفسیر مؤلف بوده كه متأسفانه تنها تفسیر سوره حمد آن انجام یافته و بقیه آن انجام نگردیده).
36. البیان فی انواع علوم القرآن (عربی) محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید، م 413ق.
37. البیان فی تفسیرالقرآن (عربی) سید ابوالقاسم خوئی، 1317 ـ 1413 ق، شیعه، بیروت: دارالزهراء، 1408ق، قم: انوار الهدی، چاپ هشتم، 1401، 557ص. (این اثر اگر چه عنوان تفسیر قرآن دارد، ولی جز تفسیر سوره حمد بقیه آن علوم قرآن است كه مقدمه تفسیر مؤلف بوده است).
38. البیان فی علوم القرآن للناشئة (عربی) محمد عمر الحاجی، سنی، دمشق: دارالنور، چاپ اول، 1416ق، 3 جلد.
39. بینات الفرید، شرح تفسیر نعمانی، (عربی) حسن فرید گلپایگانی، شیعه، تهران: افست مروی، 1399ق، 342ص.
40. پایه اساسی شناخت قرآن (فارسی) عبدالفتاح طباره، سنی، ترجه به فارسی: محمد رسول دریائی، تهران: رسالت قلم، 1361ش، 168 ص.
41. پرسش و پاسخهایی در شناخت تاریخ و علوم قرآنی (فارسی) مجید معارف، شیعه، تهران: انتشارات كویر، چاپ اول، 1376 ش، 293ص.
42. پژوهشی پیرامون آخرین كتاب الهی (فارسی) رجبعلی مظلومی، شیعه، تهران: نشر آفاق، 1401 ق، 5 جلد در 2 مجلد.
43. پژوهشی پیرامون نزول قرآن بر هفت حرف (فارسی) سید رضا مؤدب، شیعه، پایان نامه دكتری، دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1376ق، 343 ص.
44. پژوهشی درباره شناخت آیات و سور (فارسی) عبدالهادی فقهی زاده، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس تهران، 1372 ش، 235 ص.
45. پژوهشی درباره قرآن و پیامبر (فارسی) فخرالدین حجازی، شیعه، تهران: انتشارات آثار بعثت، 1353 ش، 359 ص.
46. پژوهشی درعلوم قرآن (فارسی) حبیب اللّه احمدی، شیعه، قم: دفترانتشارات اسلامی، چاپ اول، 1376 ش، 312 ص.
47. پژوهشی در نظم قرآن (فارسی) عبدالهادی فقهی زاده، شیعه، تهران: نشر جهاد دانشگاهی، چاپ اول، 1374 ش، 190ص. این اثر همان عنوان پژوهشی درباره شناخت آیات و سور (پایان نامه مؤلف ) است.
48. پژوهشی نو درباره قرآن كریم (فارسی) سید جعفر مرتضی عاملی، شیعه، مترجم: محمد سپهری، تهران: شورای هماهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1374ش، 364 ص، عنوان اصلی: حقائق هامة حول القرآن الكریم، ترجمه دیگر با عنوان: حقایقی مهم پیرامون قرآن، از سید حسن اسلامی به چاپ رسیده است.
49. پیرامون قرآن و عهدین (فارسی) مرتضی باقریان همایونشهری، شیعه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1371ش، 228 ص.
50. تأملات قرآنیة (بحث منهجی فی علوم القرآن الكریم) (عربی) موسی ابراهیم ابراهیم، سنی، عمان (اردن) دار عمار 1409، 226 ص.
51. تاریخ و علوم قرآن (فارسی) ارشد ارشاد، سنی، تهران: نشر احسان، 1368ش، 60ص.
52. تاریخ و علوم قرآن (فارسی) سید ابوالفضل میرمحمدی زرندی، شیعه، قم: انتشارات اسلامی (جامعه مدرسین)، 1363ش، 408 ص. و نیز همان ناشر 1375ش، 368 ص (با اضافات). این اثر با عنوان بحوث فی تاریخ القرآن و علومه نیز با شماره 25 گذشت.
53. تاریخ و علوم قرآن، (فارسی) علی حجتی كرمانی، شیعه، تهران: بنیاد قرآن، 1360ش، 189 ص.
54. التبیان فی علوم القرآن (عربی) كامل موسی، علی دحروج، سنی، بیروت: داربیروت المحروسة، 1412ق، 376ص.

كتابشناسی قصه ‏های قرآن3

89- بدایع الاسماء القصصی، عبدالحافظ عبدربه. بیروت: دارالكتاب اللبنانی، 1972م.
90- بررسی هنری بهترین قصه قرآن، حسینعلی جعفری، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، اول،1377 ش،176 ص.
91- برگزیده‏ای از قصص الانبیاء، ابواسحاق نیشابوری. به كوشش، كاوه گوهرین، تهران: امیركبیر، اول، 1364 ش، 80ص.
92- بشارت عیسی مسیح‏علیه‏السلام، مرتضی میرفخرایی. تهران:1349 ش،343 ص.
93- ((بطولة الانبیاء فی القصة القرآنیه‏))، عبدالحسین صادق. المعارج، ع‏6، 1411 ق، ص‏73-77.
94- بنواسرائیل فی القرآن، السید رزق الطویل. قاهره: دارالمعارف، 1980 م.
95- بنواسرائیل فی القرآن الكریم، محمد عبدالسلام ابوالنیل. مدینه نصر: دارالفكر الاسلامی، دوم، 1408.
96- بنو اسرائیل فی القرآن و السنة، محمد سید طنطاوی. قاهره: الزهراء للاعلام العربی، اول،1407 ق، 702 ص.
97- بنواسرائیل و موقفهم من الذات الالهیه و الانبیاء، عبدالشكوربن محمد امان. رساله دكترا، (محل تنظیم:) مكه، كلیة الشریعة جامعة ام‏القری،1403 ق.
98- بنو اسماعیل فی آثار الامم، حامد عوض‏الله. بیروت: دار و مكتبة الهلال، 1988م، 75 ص.
99- بنوعامر قوم ابراهیم الخلیل‏علیه‏السلام، حامد عوض الله. بیروت: دارومكتبة الهلال، 1988م، 94ص.
100- بنی اسرائیل در تیه، سید محمد شیرازی. تهران: انتشارات علامه، اول، 1391 ق.
101- ((بوی پیراهن یوسف‏علیه‏السلام‏))، محمد هاشم مصاحب. تهران: عادیات،1376ش،56 ص.
102- بهانه‏های بنی‏اسرائیل، فرزانه زنبقی. تهران: لك‏لك، اول،1376 ش،116 ص.
103- ((بهترین قصه‏ها - گزیده‏ای از قصه‏های قرآن‏))، رضا شیرازی. تهران: پیام نور، 4 ج، اول، 1370 ش.
104- بهشت زمین، مصطفی زمانی. تهران: اشرفی،1349ش،67 ص.
105- البیان القصصی فی القرآن الكریم، ابراهیم عوضین. ریاض: دارالاصالة، دوم 1410 ق، 171ص.
106- ((بین القصص القرآنی و القصة الحدیثه‏))، العالم، ع‏13، 1984، ص‏48.
107- ((بین موسی و العبد الصالح‏))، سید قطب. الطلیعة الاسلامیه، س‏2، ع‏23، 1405، ص 5-9.
((پ‏))
108- ((پرتوی از قصص قرآن در آثارسعدی‏))، محمدحسین یاسایی‏)). پایان‏نامه تحصیلی، محل تنظیم: دانشگاه تهران دانشكده ادبیات.
109- پژوهشی در جلوه‏های هنری داستانهای قرآن، محمود بستانی. مترجم، محمدحسین جعفرزاده، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس، 2ج، اول، 1371، ج‏1/ 532ص و ج 2 / 584 ص.
110- پژوهشی در قصه اصحاب كهف، جلال ستاری. تهران: انتشارات مركز، اول،1376 ش، 128ص.
111- پژوهشی در قصه یونس و ماهی، جلال ستاری. تهران: نشر مركز، اول،1377 ش، 144 ص.
112- پژوهشی در قصه‏های قرآن، حسین فعال عراقی‏نژاد. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: دانشگاه آزاد اسلامی، 1374 ش، در سال‏1377 در نشر سبحان چاپ شده است.
113- پند دنیا، محمد مهدی تاج لنگرودی. تهران: خزر،1359 ش، 275 ص.
114- پیام‏آوران توحید، علی‏اكبر كسمایی. تهران: اقبال، 1360 ش،369 ص.
115- پیامبران ((پژوهش در جلوه‏های هنری داستانهای قرآن‏))، جواد فاضل. تهران: علی اكبر علمی،2ج، اول،1339 ش، دوم، 1362 ش.
116- پیش از آتش، (مجموعه داستانهای قرآن كریم)، مهرداد غفارزاده. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اول، 1374 ش،36 ص.
117- پیشگامان كهف، سید اكبر پرورش. قم: انتشارات شفق، 1361 ش، 144 ص.
((ت‏))
118- تاریخ انبیاء، محسن فیض. انتشارات خواجو، اول، 1374 ش.
119- تاریخ انبیاء، (حماسه بت‏شكنان)، عزیزالله كاسب. تهران: گلی، اول، 1374 ش،756 ص.
120- تاریخ انبیاء، علی اكبر سعیدی سیرجانی. تهران: انتشارات سعیدی، چهارم،1369 ش، 475ص.
121- تاریخ انبیاء، (قصه‏هایی از قرآن از آدم تا خاتم)، سید رضا صدر. تهران: سعیدی، 442 ص.
122- تاریخ انبیاء اولی‏العزم، ضیاءالدین دری. تهران.
123- تاریخ الانبیاء فی ضوء القرآن الكریم و السنة النبویه، محمد الطیب النجار. قاهره.
124- تاریخ انبیاء یا قصص قرآن، حسین عمادزاده. كتابفروشی اسلام، 2 ج، بیست و ششم،1363 ش، سی‏وسوم، 1371 ش، 880 ص.
125- تاریخ انبیاء یا قصص قرآن، سید نبی‏الدین اولیایی، تهران: گنجینه،1363 ش، 768 ص.
126- تاریخ پیغمبران اولی‏العزم، عبدالحمید بلاغی. تهران: ابن‏سینا، 1371 ق، 121 ص.
127- تاریخ زندگی پیامبران، منوچهر مطیعی. تهران: گوتنبرگ، 5ج، 1341 ش.
128- تاریخ مقدس انبیاء، موسی لاریجانی و ع - نریمانوف تفلیسی. تهران:1337 ق،173 ص.
129- تاریخ و قصص انبیاء، ملامحمد جویری. تهران: جاویدان.
130- ((تاملات فی سورة الكهف فی ضوء ما بحث عن شخصیة ذی القرنین‏))، امتیاز علی عرشی. مجمع العلمی الهندی، ع‏1، 1397 ق، ص‏16-43.
131- تاملات فی شخصیة ذی‏القرنین، سلمان عابد الندوی. بیروت: موسسة الرسالة، دوم،1409ق، 111 ص.
132- ((تحقیق درباره امثال و قصص قرآن و اهمیت آن‏))، صدیقه زارعی محمود، رساله كارشناسی ارشد، محل تنظیم: دانشگاه تهران،1369 ش.
133- ((تحقیق در محاورات داستانی قرآن براساس كتاب ((الحوار فی القرآن‏))، زهره وحیدمنش. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: دانشگاه تهران،1373 ش.
134- ((تحلیل قصص قرآن‏))، ادریس سنگل. رساله دكترا، محل تنظیم، دانشكده الهیات دانشگاه آنكارا،1989 م.
135- تحلیلی نو از قصص قرآن، محمد تقی ملبوبی. تهران: امیركبیر، اول،1376 ش، 160 ص.
136- ((التحلیل النفسی فی القصص القرآنی‏))، حسن محمد الشرقاوی. الفیصل، س‏8، ع‏96، 1405ق، ص‏70.
137- ((التربیة الاخلاقیة فی القصة القرآنیة‏))، انوار المظفر، رساله كارشناسی ارشد، محل تنظیم: بغداد، كلیة الشریعة، 1407 ق.
138- التربیة الانسانیة فی القصص القرآنی، عبدالمحسن قاسم البزاز، قاهره: دارالصابونی، اول،1989 م، 180 ص.
139- ترتیب اللطیف فی قصة الكلیم و الحنیف، اشرف علی تهاونی. پاكستان: تهانة بهون،1923م.
140- ترجمه تفسر طبری (قصه‏ها)، جمعی از علمای ماوراءالنهر. ویرایش، جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مركز، دوم، 1375 ش، 474 ص.
141- ترقیم فی قصة اصحاب الكهف و الرقیم، سرسید احمدخان. لاهور: مصطفی پرس،69 ص.
142- التصویر الفنی فی القرآن، سید قطب. بیروت: دارالشروق،1403 ق، 208 ص. این كتاب تحت عنوان ((تصویر فنی - نمایش هنری در قرآن، توسط محمدعلی عابدی در سال‏1359 در 368 صفحه ترجمه شده است.
143- التعبیر الفنی فی القرآن، بكری شیخ امین. بیروت: دارالشروق،1396 ق.
144- تفسیر سوره یوسف، محمدتقی اشراقی. قم: كتابخانه اسماعیلیان، 212 ص.
145- تفصیل آیات القرآن الكریم، كتاب المستدرك، ادوارد مونتیه، ژول لابوم. مترجم به عربی، محمد فؤاد عبدالباقی و به فارسی الهی قمشه‏ای، تهران: كتابفروشی اسلامی، 1351 ش، بخش مربوط به قصص و تاریخ از ص 12-220.
146- ((تكرار القصص فی القرآن‏))، كامل السید شاهین. الوعی الاسلامی، 2، 244،1386 ق، ص‏20.
147- ((التكرار القصصی فی القرآن‏))، عبدالكریم الخطیب، الوعی الاسلامی، س‏8، 964، 1392 ق، ص‏27.
148- ((التكرار القصصی فی القرآن‏))، كمال السید شاهین. الوعی الاسلامی، س‏2، 244،1386 ق، ص‏20.
149- تنزیه الانبیاء عما نسب الیهم حثالة الاغنیاء، علی ابن احمد البستی الاموی. بیروت: دارالفكر المعاصر، اول، 1411، 191 ص.
150- ((التنوع القصصی فی القرآن الكریم‏))، محمد قطب عبدالعال. القافله، ع‏10، 1411 ق، ص‏10-13.
((ث‏))
151- ((ثورة النبی موسی و دولة المستضعفین‏))، سلمان محمد دراسات و بحوث، س‏2، ع‏4، 1402 ق، ص 21-119.
((ج‏))
152- الجامع لمواضیع آیات القرآن الكریم، محمد فارس بركات. قم: دارالهجرة، 1404 ق، 660ص، بحث مربوط به قصص ص‏243-261 و 428-468.
153- ((الجانب الفنی فی القصة القرآنیه، منهجها و اسس بنائها))، خالد احمد ابوجندی، العالم، ع‏159،1987، ص‏66.
154- ((جدول قصص قرآنی‏))، مرتضی كرباسی. صحیفه مبین، ش‏2.
155- جمال انسانیت‏یا تفسیر سوره یوسف، نعمت‏الله صالحی نجف‏آبادی. قم: نشر دانش، 1364، 340 ص.
156- جنگ آدم و ابلیس، داستان آدم و حوا، هابیل و قابیل، غلامرضا انصاف‏پور، تهران: كانون كتاب، 1345، 171 ص.
157- ((الجوانب النفیسه فی قصة یوسف‏علیه‏السلام‏))؟، النفس المطمئنه، س‏6، ع‏26،1989، ص‏12.
((چ‏))
158- ((چرا بعضی آیات و داستانها در قرآن تكرار شده‏))،؟ مكتب اسلام، س‏9، ع‏6، 1388 ق، ص‏66.
159- چهره یهود در قرآن، عفیف عبدالفتاح طبار. مترجم، سید مهدی آیت‏اللهی، قم: جهان‏آرا، 508 ص.
160- چهره‏های محبوب و منفور در قرآن، حسین انصاریان، تهران: المهدی، اول، 1362 ش،107 ص.
((ح‏))
161- حضرت آدم و حوا، حسین خراسانی با همكاری علی اصغر فیاض. تهران: كمیته ملی پیكار جهانی با بیسوادی،1349 ش.
162- حضرت آدم و فرزندانش، هابیل و قابیل، مرتضی امین فروغی. تهران: اعلمی، 1364ش،16 ص.
163- حضرت ابراهیم‏علیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
164- حضرت ابراهیم‏علیه‏السلام، مصطفی وجدانی. تهران: پیام آزادی،1366 ش،16 ص.
165- حضرت ابراهیم‏علیه‏السلام، حسین خراسانی و علی اصغر فیاض. تهران: كمیته ملی پیكار جهانی با بیسوادی،1349 ش.
166- ((حضرت ابراهیم قهرمان توحید))، آیة الله جعفر سبحانی. مكتب اسلام، س‏1، ع‏7، 1378 ق، ص 45-49 و شماره‏های 8،9، 10
167- حضرت اسماعیل‏علیه‏السلام، (با ترجمه انگلیسی)، گروه زبانشناسی آستان قدس.

كتابشناسی قصه ‏های قرآن4

مشهد: آستان قدس رضوی.
168- حضرت ایوب‏علیه‏السلام، مصطفی وجدانی. تهران: پیام آزادی،1369 ش،16 ص.
169- حضرت داوودعلیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
170- حضرت شعیب‏علیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
171- حضرت عیسی‏علیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
172- حضرت عیسی‏علیه‏السلام، جلال پورمیر. مشهد: آستان قدس رضوی، 1372 ش.
173- حضرت موسی‏علیه‏السلام، گروه زبانشناسی آستان قدس. مشهد: آستان قدس رضوی.
174- حضرت موسی‏علیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
175- حضرت موسی‏علیه‏السلام، مصطفی وجدانی. تهران: پیام آزادی،1366 ش،16 ص.
176- حضرت نوح‏علیه‏السلام، علی موسوی گرمارودی. تهران: نشر فرهنگ اسلامی، 1368 ش، 31ص.
177- حضرت نوح‏علیه‏السلام، مصطفی وجدانی. تهران: پیام آزادی،1366 ش،16 ص.
178- حضرت نوح‏علیه‏السلام، گروه زبانشناسی آستان قدس. مشهد: آستان قدس رضوی.
179- حضرت نوح‏علیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 31 ص.
180- حضرت هودعلیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 31 ص.
181- حضرت یحیی و زكریاعلیهماالسلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 31 ص.
182- حضرت یوسف‏علیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
183- حضرت یوسف‏علیه‏السلام، گروه زبانشناسی آستان قدس. مشهد: آستان قدس رضوی.
184- حضرت یونس‏علیه‏السلام، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
185- حكایات عن القرآن، عبدالودود یوسف. بیروت: دارالرشید.
186- ((حلیة یوسف‏))، نجاشی علی ابراهیم. الوعی الاسلامی، س‏17، ع‏194، 1401 ق، ص‏99.
-187 ((الحواء زوج آدم‏))، ایزنبوغ. بیروت: دائرة‏المعارف الاسلامیه، ج‏8، ص 135-137.
-188 ((حول اصحاب الفیل‏))، محمد رجب البیومی. الوعی الاسلامی، س‏14، ع‏162، 1398 ق، ص‏17.
-189 ((حول الفن القصصی فی القرآن‏))، احمد الشایب، الازهر، ع‏7، 1954 م، ص‏857-861.
-190 حیاة آدم، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، چهارم،1407 ق، 128 ص.
-191 حیاة آسیه امراة فرعون، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، اول، 1408 ق،399 ص.
-192 حیاة ابراهیم، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، چهارم، 1402 ق، 478 ص.
193- حیاة اسماعیل، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، اول،1409 ق،319 ص.
194- حیاة اصحاب كهف، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، اول، 1405 ق،309 ص.
195- حیاة اهل الجنة، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، 318 ص.
196- حیاة ایوب، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، سوم،1409 ق، 238 ص.
197- حیاة الخلیل ابراهیم‏علیه‏السلام، عبدالتواب یوسف. قاهره: دارالكتاب المصری.
198- حیاة داوود، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، سوم، 1405 ق، 208 ص.
199- حیاة سلیمان، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، 382 ص.
200- ((حیاة السید المسیح‏علیه‏السلام، فی ضوء القرآن الكریم‏))، آیة الله جعفر سبحانی. نورالاسلام، س‏1، ع‏9،1409 ق، ص 8-11.
201- ((حیاة السید المسیح فی ضوء الكتاب و السنة‏))، آیة الله جعفر سبحانی، التوحید، ع‏44، 1410، ص‏83-102.
202- حیاة مریم، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، دوم،1407 ق، 415 ص.
203- حیاة المسیح، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، دوم،1409 ق، 504 ص.
204- حیاة موسی، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، 550 ص.
205- حیاتنا و قصص القرآن، محمد سعید مرجان راضی، طرابلس: داراقرء،77 ص.
206- حیاة نوح، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، دوم،1409 ق، 311 ص.
207- حیاة یحیی، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، دوم،1407 ق، 311 ص.
208- حیاة یوسف، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، اول، 232 ص.
209- حیاة یونس، محمود شلبی. بیروت: دارالجیل، اول، 1405 ق،127 ص.
((خ‏))
210- ((خصائص القصة القرآنیة‏))، فتحی رضوان. منبر الاسلام،1976 م، ص‏24.
211- الخضر بین الواقع و التهویل، محمد خیر رمضان یوسف. دمشق: دارالمصحف، اول، 1404ق، 368 ص.
212- خلاصة الاخبار مشتمل بر تاریخ انبیاء از آدم تا خاتم، محمد مهدی موسوی. تهران: فرودسی،219 ص.
((د))
213- داستان آدم و حوا، حسن فیروزخانی. تهران: مفید، 28 ص.
214- داستان ابراهیم، محمدبن جریر طبری. به كوشش سید ناصر امیری، تهران: امیركبیر، اول، 1364 ش، 70 ص.
215- ((داستان اصحاب كهف در تاریخ‏))، انیس فریحه، الدراسات الادبیة، س‏5، 1342 ش، ص‏165-279.
216- داستان پیامبران، سید علی موسوی گرمارودی. تهران: قدیانی، 2 ج، اول،1373 ش، ج‏1،227 ص، ج 2، 240 ص.
217- داستانهای آسمانی، شریف رحمانی. بدر، 2ج، 1358 ش، ج‏1، 218 ص. ج‏2،226 ص.
218- داستانهای پیغامبران (قصص الانبیاء)، ابراهیم‏بن منصور نیشابوری. به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: ترجمه و نشر كتاب،1359 ش، 490 ص. ناگفته نماند تلخیص این كتاب در257 ص توسط بدرالدین یغمایی در سال 1362 انجام گرفته است.
219- داوود و سلیمان فی العهد القدیم و القرآن الكریم، احمد عیسی الاحمد. مطبعة حكومة الكویت: 1410 ق، 521 ص.
220- ((درآمدی بر باستانشناسی قصص قرآن‏))، رضا جلالی. بینات، س‏1، ش‏1، ص 162-170.
221- ((درآمدی بر قصص قرآن‏))، عباس اشرفی. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: دانشگاه امام صادق‏علیه‏السلام، 1375 ش.
222- دراسات فنیه فی قصص القرآن، محمود البستانی. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، اول، 1408 ق،749 ص.
223- ((دراسات فنیه فی القصص القرآنیة‏))،، طاها ربیعی. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: دانشگاه تهران.
224- ((دراسات فی القصص القرآنی‏))، عبدالكریم الخطیب. الوعی الاسلامی، س‏10، ع‏117، 1394 ق، ص‏6-12.
225- درس مبارزه از قیام حضرت موسی‏علیه‏السلام، حسینعلی یزدانی. قم: جامعه مدرسین،1367 ش،96 ص.
226- ((درس من ابراهیم‏علیه‏السلام‏))، ابوعدنان، الرائد، ع‏60، 1402 ق، ص 52؛ ع‏61، ص‏48.
227- ((درس من قوم سبا))، ابوالحسن علی الحسنی الندوی. البعث الاسلامی، ع‏6، 1405 ق، ص‏10-20.
228- ((دروس من تجربة العبد الصالح ذی‏القرنین‏))، محمدعلی جواد. رسالة القرآن، ع‏5، 1412 ق، ص‏43-59.
229- در یتیم یا زندگانی لقمان حكیم، نصرالله شبستری. تهران: دارالكتب الاسلامیه، 1360 ش.
230- ((دلالة قصة المخلفین الثلاثه‏))، عاطف شحاته زهران. منار الاسلام، س‏10، ع‏7، 1405 ق، ص‏26.
((ذ))
231- ذوالقرنین، حسن صفوی. تهران: انتشارات محمدی، 1358 ش، 180 ص.
232- ذوالقرنین، عبدالرحمن یوسف العبد. قاهرة: دارالشبیر.
233- ذوالقرنین، محمد احمد برانق. مترجم، كاظم پورجوادی، تهران: نگاه،1366 ش،17 ص.
234- ذوالقرنین القائد الفاتح و الحاكم الصالح، محمد رمضان یوسف. دمشق: دارالقلم، 1415ق.
235- ذوالقرنین و سد یاجوج و ماجوج، احمد جمال العمری. القافله، ع‏7،1407 ق.
236- ذوالقرنین یاتسن چی هوانك تی (بزرگترین پادشاه چین)، كامبوزیا. تهران: انتشار، 72ص.
((ر))
237- ((راهنمای پژوهش در داستانهای قرآنی‏))، مهدی خراسان. آینه پژوهش، س‏3، ش‏15، مهر و آبان 1371 ش، ص 98-102.
238- ((الرس فی القرآن الكریم و آراء الباحثین حوله‏))، احمد الجاسر. العرب، ج‏1، 1390 ق، ص‏1-12.
239- ((روش قصه‏پردازی در قرآن‏))، حسین فعال عراقی‏نژاد. صحیفه مبین، ش‏9.
((ز))
240- زمزم و 11 داستان دیگر، محمد احمد برانق. مترجم، كاظم پورجوادی، تهران:1366 ش،236 ص.
241- زن در قرآن، علی دوانی. حقایق، 148 ص.
242- ((زن در قصه قرآنی‏))، حسینعلی جعفری. ادبیات داستانی، ش‏44.
243- زیباترین داستان، محمدعلی باقریه. تهران: نشر فرهنگ اسلامی، 1361 ش، 78 ص.
((س‏))
244- ((سامریون فی القرآن‏))، جوزیف هالیفی، المجلة الآسیویه، 1908م.
245- السرد القصصی فی القرآن الكریم، ثروت اباظة. مطبعة دار نهضة مصر.
246- سلیمان الحكیم و بلقیس ملكه سبا، احمد محمد طاحون. قاهره: مكتبة التراث الاسلامی، 1414 ق.
247- ((سلیمان‏علیه‏السلام و ملكه سبا))، عبدالمجید وافی. منار الاسلام، س‏13، ع‏5، 1408 ق، ص‏6.
248- ((سلیمان و بلقیس‏))، مصطفی زمانی. قم: پیام اسلام، 1348 ش، 204 ص.
249- سلیمان و بلقیس، (برگزیده تفسیر طبری) به كوشش ابوطالب میرعابدینی. مشهد: 1335ش، 38 ص.
250- ((سیدنا ابراهیم‏))، عبدالفتاح طباره. مترجم از عربی به تركی، محمد آیدین، حولیة كلیة الالهیات بجامعة انكارا، ع‏24، 1982 م، ص‏547-582.
251- ((سیدنا ابراهیم نموذج الانسان الحضاری الكامل‏))، محمدعلی تسخیری. التوحید، ع‏29،1407 ق، ص‏69-79.
252- ((سیرة لقمان الحكیم‏علیه‏السلام‏))، حسن اللواسانی، المعارج، ع‏10، 1412 ق، ص 75-79.
253- ((سیرة موسی‏))، حسن حسین. المنطق، ع‏6،1399 ق، ص 68-72.
254- ((سیرة یوسف الصدیق‏))، الاب سلیم غزال. المعارج، ع‏3، 1411 ق، ص 70-76.
255- سیمای زنان در قرآن، مصطفی اولیایی. اراك: اداره ارشاد اسلامی، اول، 1362 ش،199ص.
256- سیكولوجیة القصه فی القرآن، التهامی نقره. رسالة دكتوراه، تونس: الشركة التونسیه، 1394ق، 650 ص.
((ش‏))
257- ((شخصیتان متقابلتان فی القرآن‏))، عبداللطیف مشتهری. الوعی الاسلام، س‏15، ع‏170،1399 ق، ص‏13.
258- ((شخصیة ذی القرنین فی القصص الاسلامیه و الاساطیر القدیمه‏))، ودیعه طه النجم.

كتابشناسی قصه های قرآن5

مجلة المجتمع العلمی بدمشق، ع‏43، 1968 م، ص 382-401.
259- ((شخصیة هامان بین القرآن الكریم و التوراة‏))، منی الیاس. نهج‏الاسلامی، س‏6، ع‏21، 1405 ق، ص 148-153.
260- الشخصیة الیهودیه من خلال القرآن، صلاح عبدالفتاح الخالدی. دمشق: دارالقلم، اول،1407 ق،406 ص.
261- شناختی از قرآن، احمد قاضی زاهدی گلپایگانی. قم: دارالقرآن الكریم، 1405 ق، بحث مربوط به قصص از ص‏126-133.
((ص‏))
262- ((صاحب الجنتین‏))، عبدالكریم الخطیب. الوعی الاسلامی، ع‏269،1407 ق، ص 8-14.
263- صالح، مصطفی وجدانی. تهران: پیام آزادی،1366 ش،16 ص.
264- الصدیق و المسیح‏علیهماالسلام، عبدالمعز خطاب. قاهره: دارالاعتصام، 180 ص.
((ط‏))
265- ((طالوت و بنواسرائیل‏))، یوسف مزاحم. نورالاسلام، س‏1، ع‏11،1409 ق، ص 55-58.
266- طالوت و جالوت، موسسه در راه حق. تهران: بنیاد بعثت، اول، 1411 ق،29 ص.
((ع‏))
267- ((عاد))، صدرالدین شرف‏الدین، رسالة الاسلام، س‏6، ع‏4، 1374 ق، ص 405-411.
268- عجائب القصص در ترجمه و تفسیر سوره مباركه كهف، ابوالقاسم میرزایی، مشهد:1337ش، 88 ص.
269- علی مائدة القرآن مع المفسرین و الكتاب، احمد محمد جمال. بیروت: دارالفكر، دوم، 1394ق،483 ص. بحث مربوط به قصص فصل ششم، ((نقد كتاب الفن القصصی فی القرآن‏))، ص 391-448 می‏باشد.
270- ((عیسی فی القرآن‏))، صلاح‏الدین الملیك. الفكر الاسلامی، س‏1، ع‏1،1983 م، ص‏135-148.
((ف‏))
271- ((فرعون، ابوایمن‏))، المسلمون، ع‏8، 1375 ق، ص‏73.
272- فرعون و الطغیان السیاسی، احمد بهجت. بیروت: العصر الحدیث، اول، 1408 ق، 135 ص.
273- فریاد هود، احمد پژمان. تهران: الهام، دوم، 40 ص.
274- ((فعل و زمان در داستانهای قرآن‏))، عبدالكریم بكری. مترجم محمدحسن معصومی، بینات، س، ش‏18.
275- ((فن تزیین القصص القرآنی‏))، محمد الحسینی عبدالعزیز. الوعی الاسلامی، س‏16، ع‏192، 1400ق، ص‏72.
276- الفن القصصی فی القرآن الكریم، محمد احمد خلف‏الله. مصر: مكتبة الاغلو المصریه، چهارم، 1972 م، 341 ص.
277- ((الفن القصصی فی القرآن الكریم‏))، انور الجندی. منار الاسلام، س‏9، ع‏7، 1404 ق، ص‏74.
278- ((فی ذكری میلاد المسیح‏))، محمد سعید راضی. رسالة الجهاد، س‏6، ع‏61،1987 م، ص‏90-102.
289- ((فی رحاب سیدة نساءالعالمین مریم‏علیهاالسلام‏))، عفاف الحكیم. المنطق، ع‏34،1407 ق، ص‏100-109.
280- فی رحاب القرآن، محمد شامه. قاهره: دارابوللو، اول، 1988 م،333ص، بحث مربوط به قصص القرآن، ص 151-332.
281- ((فی القصص القرآنی‏))، احمد الشایب، رسالة الاسلام، ع‏53، 54،1383 ق، ص 32-38؛ و شماره‏های 55،57، 58 و59.
282- ((فی القصص القرآنی‏))، محمد الیعلاوی. حولیات الجامعة التونسیه، ع‏24، 1985 م، ص‏25-39.
283- ((فیل ابرهه‏))، احمد بهجت. تهران: نشر فرهنگ اسلامی،1363 ش، 28 ص.
((ق‏))
284- قارون، محمد احمد برانق. مترجم، كاظم پورجوادی، تهران: نگاه،1366 ش،19 ص.
285- القرآن و انباء الانبیاء، محمد فتحی حافظ قوره. قاهره: مكتبة مصر، اول،227 ص.
286- القرآن و القصة الحدیثه، محمد كامل حسن المحامی. بیروت: دارالبحوث العلمیه، اول، 1970 م، 162 ص.
287- قرآن و مسیحیان، مهدی بازرگان. تهران: انتشار، اول،1367 ش، 91 ص.
288- قصتا آدم و یوسف‏علیهماالسلام، عبدالكریم الخطیب. قاهره: دارالفكر العربی، 1394 ق، 144 ص.
289- قصص انبیاء یا قصص قرآن، حسین اصفهانی. تهران: كتابفروشی اسلامی، 2ج، سوم،1347 ش.
290- قصص الانبیاء، ابواسحاق نیشابوری. به كوشش كاوه كوهرین. تهران: امیركبیر، اول، 1364 ش،73 ص.
291- قصص الانبیاء، ابی‏الفداء اسماعیل ابن كثیر. به كوشش سعید اللحام، بیروت: دار مكتبة الحیاة، 1408 ق، 628 ص.
292- قصص الانبیاء، احمدبن محمدبن ابراهیم نیشابوری. دار احیاء الكتب العربیة، 408 ص.
293- قصص الانبیاء، عبدالله خالقی. كانون كتاب،1327 ش، 88 ص.
294- قصص الانبیاء، عبدالوهاب النجار. قم: دین و دانش، اول، 1405 ق، 468 ص.
295- قصص الانبیاء، قطب‏الدین هبة‏الله راوندی. به كوشش غلامرضا عرفانیان. مشهد: آستان قدس رضوی، اول‏1409 ق، 372 ص. (174 كتاب قصص قرآن در مقدمه معرفی شده است.)
296- قصص الانبیاء، محمد جویری. تهران: كتابفروشی اسلامی، هفتم، 1385 ق،286 ص.
297- قصص الانبیاء، یاسین الجمل. قاهره: مكتبة العربی الحدیث، 114 ص.
298- قصص الحیوان فی القرآن، احمد بهجت. بیروت، دارالشروق،1987 م، 215 ص.
299- القصص الرمزی فی القرآن، احمد محمد جمال. بیروت: دارالكتب العربی، چهارم، 1405 ق،216 ص.
300- ((قصص سورة الكهف‏))، احمد شلبی، التضامن الاسلامی، س‏39، ع‏10، 1405 ق، ص‏26-36.
301- ((القصص فی القرآن الكریم‏))، احمد وافی، منبر الاسلام، س‏31، ع‏2،1973 م، ص‏69-71.
302- قصص قرآن، سید محمدباقر موسوی و علی اكبر غفاری. تهران:1347 ش، 600 ص.
303- قصص قرآن، صدرالدین بلاغی. تهران: امیركبیر، ششم، 1345 ش،419 ص.
304- قصص قرآن، سید محمد صحفی. قم: اهل بیت، 2ج، اول، 1361 ش، ج‏1،223 ص، ج‏2، 195 ص.
305- قصص القرآن، محمد احمد جادالمولی و دیگران. قاهره: المكتبة التجاری الكبری، دهم،1389، 480 ص.
306- قصص القرآن، احمد موسی سالم. بیروت: دارالجیل،1977 م،397 ص.
307- قصص القرآن، علی الشیخ منصور الموهون القطیفی. قم: منشورات الرضی، دوم،1363 ق، 248 ص.
308- قصص القرآن، محمد موفق سلیمه. دمشق: دارالفتح، سوم،1409 ق. (در 30 جزء جداگانه).
309- قصص قرآن در ادبیات فارسی، خلیل حدیدی. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: دانشگاه تبریز، 1362 ش.
310- قصص القرآن فی مواجهة ادب الروایه و المسرح، احمد موسی سالم. بیروت: دارالجیل، 1970 م، 398 ص.
311- قصص القرآن الكریم، علی محمد دخیل. بیروت: دارالمرتضی، اول، 1404 ق.
312- قصص القرآن للاطفال، محمدعلی قطب. قاهره: مكتبة القرآن،176 ص.
313- قصص قرآن مجید، ابوبكر عتیق نیشابوری. به اهتمام یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران: خوارزمی، 532 ص.
314- قصص قرآن (مسرحیات قرآنیه)، محمد حمزه. دمشق: دارقتیبه، اول،1407 ق،363 ص.
315- ((قصص القرآن (نوح‏علیه‏السلام)، البهلی الخولی. المسلمون، ع‏6، 1372 ق، ص 628-633.
316- ((القصص القرآنی‏))، محمد باقر الحكیم. رسالة التقریب، س‏4، شماره‏های‏13، 14، 15،16،17، 18،19 و 20.
317- قصص قرآن یا تاریخ انبیاء، سید هاشم رسولی محلاتی. تهران: انتشارات اسلامیه، 2 ج، 1361 ش، ج‏1، 358 ص، ج‏2، 346 ص.
318- القصص القرآنی تفسیر اجتماعی، راشد البراوی. قاهره: دارالنهضة العربیه، اول، 1978 م، 195 ص.
319- قصص من القرآن، محمود زهران. مصر: دارالكتاب العربی، اول، 1375 ق، 311 ص.
320- القصص من القرآن الكریم، صدیقه خلیل فضه. بیروت: نویهض الثقافه، اول،1407 ق (در 20 جزء جداگانه.)
321- ((قصة آدم و الاسرائیلیات‏))، ابراهیم الانصاری. الهادی، س‏4، ع‏1، 1395 ق، ص 48-56؛ ع‏2، ص 42-50.
322- ((قصة آیه (و یقولون هو اذن)))، مالك الموسوی. رسالة القرآن، ع‏6، 1412 ق، ص‏19-24.
323- ((قصة اسكندر ذی‏القرنین و القرآن‏))، حبیب الله المقدسی. المشرق،1937 م، ص 8-12.
324- ((قصة اصحاب الجنتین‏))، ابوالحسن علی الحسنی الندوی. البعث الاسلامی، ع‏6، 1390 ق، ص 10-18.
325- ((قصة الافك‏))، عبدالسلام الهراس. الوعی الاسلامی، س‏17، ع‏202، 1401 ق، ص‏69.
326- ((قصه انبیاء در قرآن و عهدین و بازتاب آن در ادب فارسی‏))، محمد یزدان‏پرست. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: دانشگاه آزاد تهران، 1374 ش.
327- ((قصة اهل الكهف و كهفهم و معجزة ظهورهم‏))، احمد طوقان. الفیصل، س‏5، ع‏54، 1981 م، ص‏63-66.
328- ((قصة البقره‏))، محمد عبدالسلام، منار الاسلام، س‏9، ع‏4، 1404 ق، ص‏6-11.
329- ((قصة الخضر))، محمد كامل حسن المحامی. بیروت: المكتبة العالمی،1977 م،103 ص.
330- قصه در قرآن‏))، ناصر شمس‏بخش. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: تربیت مدرس، 1371 ش.
331- ((قصه در قرآن روشها و اهداف آن‏))، مینا هراتیان. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: دانشگاه تهران،1373 ش.
332- قصه دو برادر از قرآن، مرتضی امین فروغی. تهران: اعلمی، 1358 ش، 40 ص.
333- ((قصة ذی‏القرنین‏))، محمد علی الصابونی. منار الاسلام، س‏10، ع‏10، 1405 ق، ص‏6.
334- ((قصة سلیمان‏علیه‏السلام و التكرار فی القصص القرآنی‏))، محمود زلط القصبی. التربیه، ع 45، 1401 ق، ص‏94-101.
335- ((القصه فی سورة البقرة‏))، الشاذلی الهشیری. حولیات الجامعه التونسیه، ع‏26،1987 م، ص‏99-142.
336- ((القصه فی القرآن‏))، علی حسن مطر. رسالة الاسلام، س‏3، ع‏9، ص 125-137.
337- ((القصه فی القرآن‏))، محمد حمدان. الطریق الاسلامی، ع‏29، ص 115-127.
338- القصه فی القرآن، محمودبن شریف. بیروت: مكتبة الهلال، 88 ص.
339- ((القصه فی القرآن‏))، عبدالله جوادی آملی. التوحید، ع‏30، 1408 ق، ص 22-34.
340- ((القصه فی القرآن‏))، عبدالمقصود عسكر. الفكر الاسلامی، س‏14، ع‏4، 1405 ق، ص‏37-42.
341- ((القصة فی القرآن الكریم‏))، منیر القاضی. المجتمع العلمی العراقی، 1962 ق، ص‏3-26.
342- ((القصة القرآنیه فی اطار المفسرین‏))، عفت الشرقاوی.

كتابشناسی قصه ‏های قرآن6

الهدایه، ع‏124، 1988 م، ص‏4-11.
343- ((القصة القرآنیه و دورها فی التربیه‏))، احمد احمد علوش. دراسات، س‏1، ع‏1،1977 م، ص‏6-18.
344- القصة القرآنیه هدایة و بیان، وهبة الزحیلی. بیروت: دارالخیر، اول،1413ق، 24 ص.
345- ((قصه موسی و الخضر فی القرآن‏))، ابوالحسن علی الحسنی الندوی. البعث الاسلامی، ع‏10، 1391 ق، ص 10-14.
346- ((قصه‏نویسی و هدایت پذیری از قرآن‏))، محسن مخملباف. كیهان فرهنگی، ع‏7،1363ش، ص 22-26.
347- ((القصه و مفهومها فی القرآن‏))، عبدالكریم الخطیب. الوعی الاسلامی، س‏8، ع‏89، 1392 ق، ص‏51.
348- قصه‏های قرآن، محمد احمد جادالمولی و دیگران. مترجم، مصطفی زمانی، تهران: اخوت،1346 ش، 572 ص.
349- ((قصه‏های قرآن در بیان مفسرالمیزان‏))، زهرا نفیسی. بینات، س‏5، ع‏17، ص 134-160.
350- ((قصة یوسف‏))، احمدبن محمدبن زید طوسی. به كوشش محمد روشن، تهران: علمی و فرهنگی، سوم،1367 ش، 812+24ص.
351- ((قصة یوسف‏))، ناجی الكعبی، رسالة الاسلام، س‏5، ع‏15، 1392ق، ص 161-164.
352- ((قضیة التكرار فی القصص القرآنی‏))، محمود زلط القصبی. التربیه، ع 42، 1400ق، ص 72-75؛ 434، 1401 ق، ص 62-96.
353- قل یا ایها الكافرون، عبدالودود یوسف. مترجم، حسین‏نژاد، تهران: نشر فرهنگ اسلامی،1357 ش،36ص.
354- ((قیم تربویه فی القصص القرآنی؛ تحلیل لمواقف من قصه یوسف‏علیه‏السلام‏))، محمدعلی محمد المرصفی. كلیة التربیة، ع‏10، 1982 م، ص‏109-151.
355- ((قیم فی قصة یوسف‏))، محمد محمد الشرقاوی. منار الاسلام، س‏10، ع‏6، 1405 ق، ص‏6.
((ك‏))
356- ((كتابشناسی قصص قرآن‏))، فرشته مولوی. كیهان فرهنگی، س‏5، ع‏4،1367 ش، ص‏36 .
357- كتابشناسی قصه‏های قرآنی پیامبران‏علیهم‏السلام، ائمه‏علیهم‏السلام و صحابه، سازمان اوقاف و امور خیریه، 712 ص. (شامل قصه‏هایی برای كودكان، نوجوانان و جوانان).
358- كتابشناسی و مقاله‏شناسی قصص قرآن و تاریخ انبیاء، حسین فعال عراقی‏نژاد. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1376 ش. (این كتابشناسی نقصهایی دارد از جمله كلیه اسامی كه با الف و لام آمده در حرف الف ضبط شده است و...)
359- كتاب یوسف، سید حسین واعظی واعظ. مشهد: طوس،463 ص.
360- ((الكشف عن اصحاب الكهف‏))، حسن فتح الباب. الوعی الاسلامی، س‏13، ع‏155،1397ق، ص‏56.
361- ((الكشف عن موقع اصحاب الكهف‏))، محمد تیسیر طبیان. الوعی الاسلامی، س 15، ع‏175،1399ق، ص‏95.
362- ((الكهف والرقیم فی التاریخ و الآثار))، احمد رمضان احمد. الدارة، س‏4، ع‏2، 1978 م، ص‏114-133.
((ل‏))
363- ((لقاء موسی بالخضر كما یصوره القرآن الكریم‏))، نجاشی علی ابراهیم. منار الاسلام، س‏8، ع‏1،1403 ق، ص‏16-21؛ ع‏2، ص‏29-36.
364- لقمان حكیم، حسین انصاریان. تهران: المهدی، 1362 ش،309 ص.
365- ((لقمان و الآثار فیه‏))، محمد ارسلان. الازهر، س‏60، ع‏9، 1988 م، 1175-1179.
((م‏))
366- مائدة من السماء، محمد كامل حسن المحامی. بیروت: المكتبة العالمی، 1978 م، 125 ص.
367- ما ورد فی القرآن من الطیر و الحیوان، الحسینی شعبان المهدی. بیروت: دار ابن حزم، 2ج، اول، 1410 ق، ج‏1، 72 ص، ج‏2، 112 ص.
368- المحاورة الخمسه للقرآن الكریم، محمد الغزالی. قاهره: دارالصحوه، اول،1409 ق،247 ص. بحث مربوط به قصص قرآن، ص 95-144.
369- محمد والمسیح (معا علی الطریق)، خالد محمد خالد. قاهره: دارالكتب الحدیث، چهارم،1966 م، 208 ص.
370- مریم البتول، عبدالسلام محمد بدوی. دارالانصار، اول، 1398 ق.
371- ((المستشرقون و القرآن‏))، عمر لطفی العالم. دراسات العالم الاسلامی، اول، 1991 م، 205 ص. بحث مربوط به قصص ص‏83-118.
372- مرحیة یوسف‏علیه‏السلام، محمد غالب الرفاعی. دمشق: دار قتیبه، اول، 1990 م،96 ص.
373- ((المسیح عیسی‏بن مریم فی القرآن‏))، حامد الجوهری. الهدیه، ع‏123، 1988 م، ص‏263-36.
374- ((المسیح عیسی‏بن مریم و امه فی القرآن‏))، توفیق محمد شاهین. البعث الاسلامی، ع‏9،1416 ق، ص‏19-30.
375- ((المسیح فی القرآن و الكتاب المقدس‏))، محمد السعدی. رسالة الجهاد، س‏5، ع‏49،1986 م، ص 40-46.
376- المسیح فی القرآن و التوراة و الانجیل، عبدالكریم الخطیب. قاهره، دارالكتب الحدیث، اول، 1385 ق، 584 ص.
377- ((مصادر القصص الاسلامیه‏))، ودیعه طه النجم. المجمع العلمی، 1970 م، ص 358-370.
378- ((مصادر القصص القرآنی‏))، عبدالكریم الخطیب. الوعی الاسلامی، س‏8، ع‏86، 1392 ق، ص‏28-34.
379- ((مع ابراهیم الخلیل فی محكم التنزیل‏))، محمد محمد خلیفه. الازهر، س‏57، 1405 ق، ص‏1438-1443.
380- ((معالم الدعوة فی القصص القرآنی‏))، عبدالوهاب الدیلمی. رساله دكترا، محل تنظیم: جامعة الامام محمدبن سعود، 1403 ق.
381- مع الانبیاء فی القرآن، عفیف عبدالفتاح طباره. بیروت: دارالعلم للملایین، 472 ص.
382- معجزه بزرگ (پژوهشی در علوم قرآنی)، محمد ابوزهره. مترجم، محمود ذبیحی (عنوان اصلی المعجزة الكبری) مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، اول، 1371ش، 728 ص. بحث مربوط به قصص قرآن ص‏197-271.
383- المعجزه فی رسالة ابراهیم، حیدر الجوادی. صیدا: المطبعة العصریه، 1384 ق، 192 ص.
384- مع الطفل فی القرآن، احمد الازهری. دمشق: مكتبة دارالمحبه،87 ص.
385- مفاهیم جغرافیه فی القصص القرآنی، عبدالعلیم عبدالرحمن خضر. جده: دارالشروق، اول، 1401 ق،413 ص.
386- ممالك بنی‏اسماعیل، حامد عوض‏الله. بیروت: دارومكتبة الهلال، 1988 م،79 ص.
387- ((مناهج‏بحث القصه فی القرآن الكریم‏))، محمد باقر حكیم. قضایا اسلامیه معاصره، ع 4،1419 ق، ص 144-59.
388- من بعد آدم، حامد عوض الله. بیروت: الهلال، اول، 1982 م، 85 ص.
389- ((من الحوار القرآنی، (نظرات فی قصة سیدنا یوسف‏))، احمد بركات. منبر الاسلام، س‏44، ع‏12،1406 ق، ص 24-33.
390- ((من سیرة ابراهیم‏علیه‏السلام‏))، یوسف مزاحم. نورالاسلام، س‏1، ع‏2، 1408 ق، ص 44-50.
391- ((من قصص ابراهیم فی القرآن الكریم‏))، طالب الرفاعی. الفكر الاسلامی، س‏3، 1395 ق، ص 20-23.
392- ((من القصص التربوی فی القرآن الكریم‏))، محمد مصطفی البیونی. الامة، س‏3، ع‏33،1403ق، ص 12.
393- من قصص القرآن، عبدالمنعم الهاشمی. بیروت: دارالهجرة، اول،1407 ق، 200 ص.
394- ((من قصص القرآن‏))، غادة موسی الحسینی. العالم، ع 251، 1988 م، ص‏36.
395- من قصص القرآن (آدم‏علیه‏السلام)، البهلی الخولی. قاهره: مكتبة رهبة، دوم،1379 ق،166 ص.
396- ((من قصص القرآن الكریم‏))، قصص سوره كهف، احمد شلبی. التضامن الاسلامی، س‏39، 1405 ق، ص‏26-36.
397- ((من موقف موسی‏علیه‏السلام‏))، نعمان عبدالرزاق. الوعی الاسلامی، س‏12، ع‏136،1396 ق، ص‏83.
398- المنهج الاقتصادی فی التخلیط النبی الله یوسف‏علیه‏السلام، نواف الحلیسی. قاهره: مطابع الاهرام، دوم، 1411 ق، ص 535.
399- المنهج الاقتصادی فی المكاییل لنبی‏الله شعیب علیه‏السلام، نواف الحلیسی. قاهره، مطابع الاهرام.
400- منهج القصه فی القرآن، محمد شدید. جدة: اول، 1404 ق.
401- موسی از دیدگاه قرآن، محسن بینا. تهران: رشدیه، 1360 ش، 198 ص؛ سازمان تبلیغات اسلامی، اول، 1371 ش،296 ص.
402- موسی و خضر، محمد احمد برانق، مترجم، كاظم پورجوادی، تهران: نگاه،1366 ش،23ص.
403- ((المیزان و قصص قرآن‏))، حسین فعال عراقی‏نژاد. صحیفه مبین، ش‏13 و 14. ص‏42-50.
((ن‏))
404- نبی‏الله موسی و عدوالله فرعون، حامد عوض الله. بیروت: الهلال، 1988 م،76 ص.
405- نبی‏الله یعقوب ((اسرائیل‏))، حامد عوض الله. بیروت: الهلال، 1988 م، 84 ص.
406- النبی الشهید، محمد حسن كامل المحامی. بیروت: المكتب العالمی،87 ص.
407- ((نظرات تحلیلیة فی القصة القرآنیة‏))، ممدوح فخری. الجامعة الاسلامیة بالمدینة المنورة، س‏1، ع‏4،1969 م، ص‏86-89.
408- ((نظرات فی عظمة القصص الاسلامی‏))، احمد العنانی. الخفجی، س‏10، ع‏9، 1980 م، ص‏16-19.
409- ((نظرات فی القرآن، بین موسی و فرعون‏))، السید رزق الطویل. الهدی النبوی، س‏53، ع‏6، 1988 م، ص 5-8.
410- ((نظرات فی القرآن، رسالة موسی و الآیات التسع‏))، السید رزق الطویل. الهدی النبوی، س‏55، ع‏5، 1990 م، ص‏3-5.
411- نفحات اخلاقیه و عرفانیه فی القصص السماویه، شریف رحمانی. بیروت: دار المحجة البیضاء، 1412 ق،223 ص.
412- ((نقدی بر داستان پیامبران‏))، بهاءالدین خرمشاهی، بینات، س‏1، ش‏4.
413- ((نگاهی به ویژگیهای ساختاری داستانهای قرآن‏))، محمدحسین صادق‏پور. مشكوة، ش‏54-55،1376 ش، ص 271-286.
414- ((النمله و سلیمان الحكیم‏))، حسان داود. منار الاسلام، س‏12، ع‏10، 1408 ق، ص‏89.
415- ((نوح از دیدگاه قرآن و عهدین‏))، سیدعلی سادات فخر. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: تربیت مدرس حوزه علمیه قم، 1371 ش.
416- نوح پیامبر، سید محمد شیرازی. مترجم، محمد سالار، تهران:29 ص.
417- ((نوح‏علیه‏السلام، سیرة الجهاد و الصبر))، یوسف مزاحم. نورالاسلام، س‏1، ع‏1، ص‏46-50.
418- نوح عصیانگری بردبار، حسن اكبری مرزناك. تهران: خدمات فرهنگی 22 بهمن، 30 ص.
419- نوح‏علیه‏السلام و قومه فی القرآن المجید، عبدالرحمن حبنكه المیدانی.

كتابشناسی قصه‏های قرآن7

دمشق: دارالقلم، اول، 1410ق،373 ص. 420- نوح نبی‏الله، سید محمد شیرازی، مترجم، علی كاظمی، قم: علامه. 421- نوح و هود، عفیف عبدالفتاح طباره. مترجم، حمید شریفی، تهران: حكمت، اول،1366 ش،49 ص. 422- النیام السبعه و اصحاب الكهف، عبدالله العمرانی. العربی،1976 م،33 ص. ((و)) 423- وحدة الموضوعیه فی القرآن الكریم، محمد محمود حجازی. قاهره: دارالكتب الحدیثه، 1390 ق، 415 ص. بحث قصص قرآن، ص 281-398. 424- الوظائف الاعلامیه فی آفاق القصة القرآنیة، محمد ناجی مشرح. جده: دارالمجتمع، اول، 1412 ق، 70 ص. 425- ((ویژگیهای قصص قرآن‏))، ناصر گدازگر. كارشناسی، محل تنظیم: دانشكده ادبیات مشهد، 1364. 426- ((و یسالونك عن ذی القرنین‏))، محمد رجب البیومی. الوعی الاسلامی، ع‏177،1399 ق، ص‏6-9. ((ه )) 427- هابیل و قابیل، اسدالله بنیسی. 1365 ش،87 ص. 428- هابیل و قابیل، محمد احمد برانق، مترجم، كاظم پورجوادی، تهران: نگاه،1366 ش،17 ص. 429- هابیل و قابیل، مهدی آیت‏اللهی. قم: جهان آراء، 1365 ش، 24 ص. 430- هابیل و قابیل، عبدالحمید جوده السمار. مترجم، احمد پژمان، تهران: الهام،1359 ش،29ص. 431- ((هاروت و ماروت‏))، احمد حجازی السقا. الفكر الاسلامی، ع‏35،1397 ق، ص 60-62. 432- ((هاروت و ماروت در قرآن‏))، محمد بیرجندی. پژوهشهای قرآنی، ش‏9 و 10. 433- ((هل قصص الاسلام اساطیر؟)) احمد محمد جمال، المجلة العربیه،1976 م، ص‏37-40. 434- همراه با قیام موسی، زهرا رهنورد. تهران: نشر فرهنگ اسلامی، 128 ص. 435- همگام با پیامبران در قرآن (موسی‏علیه‏السلام)، عبدالفتاح طبارة. مترجم، كریم زمانی، تهران: حكمت،1357 ش، 63 ص. 436- هنر در قلمرو مكتب، جواد محدثی. تهران: سپاه پاسداران، اول، 1365 ش، بحث مربوط به قصص، ص‏147-171. ((ی‏)) 437- ((یاجوج و ماجوج‏))، حامد عبدالباقی شكور. الوعی الاسلامی، س 14، ع‏150، ص 104. 438- یوسف از دیدگاه قرآن، صادق دینی. تهران:1353 ش،116 ص. 439- یوسف بین مكر الاخوة و كید النسوة، محمدبن عمر فخر رازی. قاهره: مكتبة القرآن،96ص. 440- یوسف صدیق، محمد باقر بهبودی. تهران: معراجی، 245 ص. 441- یوسف الصدیق، محمد كمال محمد كمال. رسالة الجهاد، س‏7، ع‏73، ص 75-81. 442- یوسف فی القرآن، احمد ماهر محمود البقری. بیروت: دارالنهضة العربیه، 1404 ق، 160ص. 443- یوسف فی التفسیر، عبدالحمید كمیل داود. الدار القومیه،1377 ق،176 ص. 444- یوسف و امراة العزیز، محمد علی قطب. دمشق: مكتبة الغزالی، اول،1406 ق،104 ص. 445- یوسف و زلیخا، عباس رستم زاده. شیراز:1327 ش. 446- یوسف و زلیخا، عبدالرسول طاهرزاده خیامپور. تبریز:1339 ش. 447- یوسف و زلیخا، رضا خلیلی. تهران: بنگاه مطبوعاتی افشاری، 1362 ش. 448- یوسف و زلیخا، محمد شعبانی. تهران: شعبانی، 1362 ش،96 ص. 449- یونس پیامبر، میر ابوالفتح دعوتی. تهران: 1354 ش، 32 ص. 450- الیهود فی القرآن، السید سابق. قاهره: الفتح للاعلام العربی، سوم، 1411 ق، 32 ص. 451- الیهود فی القرآن، محمودبن الشریف. بیروت: الهلال، دوم،1986 م،119ص. چنان كه گفته آمد در این مقاله كتابهای خطی با اطلاعات ناقص كتابشناختی خیلی كم آمده است، در عین حال در پایان برای علاقه‏مندان به نصوص خطی، شماری از آنها را كه در حوصله این مقال می‏گنجد می‏آوریم. زیاده‏خواهان این مقوله را به مقدمه كتاب قصص الانبیاء قطب‏الدین راوندی و كتابنامه بزرگ قرآن كریم جلد دوم صفحه‏899-904؛ جلد سوم صفحه 1175-1176؛ جلد هفتم صفحه‏3443-3446 و جلد هشتم صفحه‏3816-3819 كه در بردارنده فهرست كتب قصص قرآن اعم از خطی و غیرخطی پراكنده در طی 8 مجلد می‏باشد ارجاع می‏دهیم. 452- ((احسن القصص‏))، عبدالعظیم حسینی اصفهانی. آكادمی علوم ازبكستان، تاشكند. 453- ((احسن القصص‏))، میرزا فضل‏الله خاوری شیرازی. كتابخانه ملی ملك. تهران، شماره 4825. 454- ((احسن القصص‏))، عبدالله چلبی. كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، شماره‏19. 455- ((اعجاز موسوی‏))، معین مسكین فراهی. كتابخانه لنینگراد شماره 21611؛ كتابخانه منچستر، شماره 455. 456- ((الاوج فی خبر عوج‏))، عبدالرحمن‏بن ابی‏بكر السیوطی. كتابخانه خدابخش، شماره 42/2571. 457- ((الایضاح و البیان فی تحقیق عبارات قصص القرآن‏))، محمدبن اسماعیل‏بن صلاح الامیر الیمنی. كتابخانه ندوه، هند، شماره‏147. 458- ((بدء الدنیا و قصص الانبیاء))، ابوالحسن محمدبن عبدالله الكسائی. كتابخانه واتیكان - رم، ایتالیا، شماره 241. 459- ((تنزیه الانبیاء))، حاج زین‏العابدین‏خان كرمانی. كتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، شماره‏163. 460- ((تاج القصص‏))، ابونصر علی‏بن علی‏بن نصر بخارائی. كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، شماره ف 1254. 461- ((تاج القصص‏))، ابوالقاسم محمودبن حسن جیهانی. كتابخانه گنج‏بخش - پاكستان، شماره 4040. 462- ((ترجمه قصص الانبیاء باستشهاد الآیات القرآنیه و الاحادیث النبویه‏))، محمدبن عبدالله الكسایی، كتابخانه خدیویه، قاهره، شماره 142. 463- ((تفسیر احسن القصص‏))، میرزاعلی محمد باب شیرازی. كتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، شماره 6745. 464- ((التقریر فی التكریر))، ابوالخیر السید محمد (ابن العابدین) كتابخانه عزیز محمود خدانی، استانبول، شماره‏126. 465- ((تكملة زبدة البیان فی شرح آیات قصص القرآن‏))، مولی محمدبن محمودبن علی طبسی. كتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، تهران، شماره 5138. ×1- دایرة‏المعارف فارسی، به سرپرستی رضا اقصی، تهران: انتشارات امیركبیر، ج‏2، ص 2174 با تلخیص و تصرف. ×2- در تهیه این مقدمه علاوه بر مآخذی كه در متن آمده است از دیگر منابع همچون مقدمه جلد اول كتابنامه بزرگ قرآن كریم؛ مقدمه كتابشناسی روابط عمومی از آقای سید فرید قاسمی؛ مقدمه كتاب ((كتابشناخت‏)) از آقای محمد اسفندیاری و بیش از همه از مجله آینه پژوهش سال پنجم شماره‏29-30 ویژه‏نامه كتاب و كتابخانه استفاده كرده‏ام.

محمد حسین صادق‏پور

کتابشناسی تفسیر و مفسران1

قرآن قرآن شگفت‎ترین كتاب و بزرگترین معجزه تاریخ است كه از آغاز جهان هستی تاكنون بی‎نظیر مانده و خواهد ماند.
ضرورت تفسیر قرآن را می‎توان در چند امر دانست:
الف) قرآن در بردارنده حقایق بزرگ از عالم غیب برای عالم محسوس و ماده است كه رسیدن به آنها نیازمند تفسیر و تبیین است عمیق بودن معانی قرآن، اقتضاء دارد كه پیامبر و معصومین ـ علیهم السّلام ـ به تفسیر آنها بپردازند.
ب) قرآن كتابی است كه به تدریج و در سالیان دراز نازل شد و در هر مورد، به تناسب نزول آن، نكاتی بیان شده كه با در كنار هم قرار گرفتن همه آنها از نظر موضوع و هدف، پرده از معانی نهایی آن برداشته و درك و عمل به آن روشن خواهد شد كه درك باطن آن نیازمند به تفسیر و تأویل است.
ج) قرآن كتابی است كه به اقتضای ساختار خود، به ایجاز و اشاره به بیان احكام عبادی و عملی و... پرداخته است لذا ضرورت دارد توسط پیامبر و ائمه و علمای مفسرین به تبع آنها، آیه‎های قرآن را تفسیر نمایند.[1] و می‎توان گفت اولین مفسر قرآن، شخص پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ بوده است.
روش‎های تفسیری
مقصود از روش تفسیری، مستند و یا مستنداتی است كه مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن از آن بهره گرفته‎اند كه از آن می‎توان به منهج تفسیری نیز تعبیر كرد.[2] آن مستند یا نقل است كه به تفسیر به مأثور یا روایی معروف است. یا عقل است كه به تفسیر اجتهادی معروف است. آنچه در روش تفسیر ملاك است گرایش غالب مفسر است نه گرایش محض مفسر.
قبل از هر چیز لازم است اقسام و تعریف آنها ذكر شود.
الف) روش تفسسیر به مأثور (نقلی): آن است كه در تفسیر آیه از اثر و نقل استفاده شود خواه آن اثر آیات دیگر قرآن باشد یا كلام معصوم ـ علیه السّلام ـ یا كلام صحابه و تابعین.
ب) تفسیر اجتهادی: آن است كه مفسر در تفسیر آیه از خرد و عقل بیشتر استفاده كند و با مذاق‎های مختلف و گرایش‎های متفاوت به قرآن بنگرد. و دارای اقسام ذیل است:
1. تفسیر ادبی: مفسران با گرایش به مباحث ادبی و نحوی به تفسیر اجتهادی قرآن می‎پردازند.
2. تفسیر بلاغی و بیانی: مفسران با گرایش به جنبه بلاغی عبارات و كلمات قرآن و ساختار و اسالیب كلام مانند كنایه، تشیبه، تمثیل و... می‎پردازد.
3. تفسیر لغوی: اهتمام غالب مفسران به شناخت و اجتهاد در لغات و ریشه و اشتقاق قرآن است.
4. تفسیر فقهی: در تفسیرهای فقهی، همّت و اجتهاد بیشتر مفسران، به شناخت و دریافت احكام فقهی الهی از آیات قرآن است.
5. تفسیر كلامی: مفسران با سبك و گرایش كلامی براساس مكتب خود به تفسیر آیات می‎پردازند.
6. تفسیر فلسفی: مفسر با گرایش و مذاق فلسفی به تفسیر قرآن می‎پردازد.
7. تفسیر عرفانی: مفسر آیات قرآن را به سبك عرفانی و باطن و رمزی و اشاری تفسیر می‎كند.
8. تفسیر ترتیبی: مفسران به جنبه‎های اخلاقی و هدایتی قرآن می‎پردازند.
9. تفسیر اجتماعی، مفسر از منظر پدیده‎ها و حوادث اجتماعی به آیات می‎نگرد.
10. تفسیر علمی ـ تجربی: در تفسیر‎های علمی، برخی سعی بر تطبیق نظریه‎های علمی خود بر قرآن هستند و بعضی‎ها به دنبال اشارات علمی قرآن هستند.
11. تفسیر جامع: مفسر در تفسیر خود به دو روش روایی و عقلی استناد كند.[3]
بعد از این مقدمه به اسامی مفسران و تفسیر آنها اعم از شیعه و سنی می‎پردازیم:
تفسیرهای روایی شیعه
1. تفسیر فرات كوفی؛ فرات بن ابراهیم كوفی، قرن سوم و چهارم، زبان عربی.
2. تفسیر عیاشی؛ ابونصر محمد بن مسعود عیاشی سلمی سمرقندی (م 320 ق) از سوره حمد تا پایان سوره كهف موجود است و نیمی دیگر مفقود شده است و به زبان عربی است.
3. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم قمی (م 329 ق) به زبان عربی است، محققان در انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم تردید دارند.
4. منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ ملّا فتح الله كاشانی (م 988 ق) به زبان فارسی است. از او تفسیر «زبدة التفاسیر» و «خلاصة المنهج» منتشر شده است.
5. الصافی فی تفسیر القرآن، ملّا محسن محمد بن مرتضی ملقّب به فیض كاشانی، (م 1091 ق) به زبان عربی است.
6. البرهان فی تفسیر القرآن؛ سید هاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (م 1107 ق) به زبان عربی است.
7. نور الثقلین؛ عبد علی بن جمعه عروسی حویزی (م 1112 ق) به زبان عربی است.
8. المعین؛ مولی نور الدین محمد بن مرتضی كاشانی (م 1115 ق) به زبان عربی است و كل آیات را تفسیر نموده است.
9. كنز الدقائق و بحر الغرائب؛ میرزا محمد مشهدی (م 1125 ق) و به زبان عربی است و كل آیات را تفسیر نموده است.
10. الجوهر الثمین فی تفسیر الكتاب المبین؛ سید عبدالله شبّر كاظمی نجفی (م 1242 ق) به زبان عربی است. مؤلف دارای تفسیر كبیر معروف به صفوة التفاسیر و تفسیر صغیر معروف به تفسیر الوجین، خلاصه‎ای از تفسیر كبیر می‎باشد.
11. بحر العرفان و معدن الایمان؛ شیخ محمد صالح برغانی (م 1271 ق) به زبان عربی است. تفسیر دیگر او «كنز العرفان فی تفسیر القرآن» و «معدن الانوار» است.
12. مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر؛ سید علی حائری طهرانی (م 1340 ق) به زبان عربی است شامل تمامی آیات قرآن است.
13. نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن و تبیین الفرقان؛ محمد بن عبدالرحیم نهاوندی (م 1370 ق) عربی و فارسی است (مزجی) به تمامی آیات پرداخته است.
14. التبیین فی شرح آیات المواعظ و البراهین؛ شیخ میرزا ابوتراب شهیدی (م 1375 ق) و به زبان فارسی است.
15. تفسیر اثناعشری؛ حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی (م 1384 ق)، به زبان فارسی است.
16. الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ شیخ محمد حبیب الله سبزواری، (م 1409 ق) و به زبان عربی است.
17. اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ سید عبدالحسین طیّب، (م 1411 ق) و به زبان فارسی است.
18. احسن الحدیث؛ سید علی اكبر قرشی، از مفسران معاصر قرن چهاردهم و به زبان فارسی و در بردارنده تمامی آیات است.
19. تفسیر جامع؛ سید ابراهیم بروجردی؛ از علمای معاصر (قرن چهاردهم) و به زبان عربی است.
تفسیرهای روایی اهل سنت
1. تفسیر القرآن؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، (م 211 ق) به زبان عربی است و تفسیر او در بردانده، تمام سوره‎ها نیست.
2. تفسیر كتاب الله العزیز؛ هود بن محكم هوّاری، (م 280 ق) به زبان عربی است و از عالمان خوارج اباضیه می‎باشد.
3. تفسیر النسائی؛ ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب بن علی النسائی، (م 303 ق) و به زبان عربی است و در بردارنده تمامی آیات نیست.
4. جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید طبری (م 310 ق) به زبان عربی است.
5. تفسیر القرآن العظیم؛ ابو محمد عبدالرحمن بن ابی حاتم رازی (م 327 ق) به زبان عربی است. تفسیر او دربردارنده بخشی از آیات قرآن است.
6. بحر العلوم؛ ابولیث نصر بن محمد سمرقندی بلخی، (م 375 ق) و به زبان عربی است.
7. الكشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری (م 427 ق) و به زبان عربی است. تفسیر او به طور كامل موجود نیست.
8. معالم التنزیل فی تفسیر القرآن؛ حسین بن مسعود بغوی، (م 516 ق) و به زبان عربی است.
9. المحرر الوجیز فی تفسیر الكتاب العزیز؛ ابومحمد بن عبدالحق ابن عطیه، (م 543 ق) و به زبان عربی است.
10. التسهیل لعلوم التنزیل؛ محمد بن احمد بن محمد بن جزی كلبی، (م 741 ق) و به زبان عربی است.
11. لباب التأویل فی معانی التنزیل؛ علی بن محمد شیخی بغدادی خازن، (م 741 ق) و به زبان عربی است.
12. تفسیر القرآن العظیم؛ عماد الدین ابوالفداء اسمائیل بن كثیر قرشی دمشقی، (م 774 ق) و به زبان عربی است.
13. جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ابو زید عبدالرحمن بن محمد ثعالبی، (م 875 ق) و به زبان عربی است.
14. الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور؛ جلال الدین ابوالفضل عبدالرحمن بن ابی بكر سید حلی، (م 911 ق) و به زبان عربی است.
15. فتح البیان فی مقاصد القرآن؛ ابوالطیب سید محمد بن حسن قنوحی (م 1307 ق) به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات است.
تفسیر اجتهادی
الف ـ 1: تفسیرهای ادبی شیعه:
1. التحصیل فی مختصر التفصیل؛ ابو العباس احمد تمیمی اندلسی (م 440 ق) در بردارنده كل آیات است و به زبان عربی است.
2. تفسیر جوامع الجامع؛ دین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، (م 548 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات می‎باشد و تفسیر مجمع البیان و الكافی الثاقی را نیز تدوین كرد.
الف ـ 2: تفسیرهای ادبی اهل سنت:
1. البحر المحیط؛ اثیر الدین ابوحیان محمد بن یوسف بن حیان اندلسی غرناملی (م 745 ق) دارای مذهب مالكی است و به زبان عربی است.
2. عنایة القاضی و كفایة الراضی علی تفسیر البیضاوی؛ معروف به حاشیة خفاجی؛ احمد بن محمد بن عمر شهاب الدین خفاجی مصری، (م 1069 ق) دارای مذهب حنفی و به زبان عربی است.
3. تفسیر القرآن و اعرابه و بیانه؛ شیخ محمد علی حله دره، قرن چهاردهم، (معاصر)، و به زبان عربی است.
ب: تفسیرهای بلاغی اهل سنت:
1. الكشاف عن حقائق غوامض التزیل و عیدن الاقاویل فی وجوه التأویل؛ جار الله محمود بن عمر زمخشری (م 538 ق) به زبان عربی و دارای مذهب حنفی است.
2. نظم الدرر فی تناسب الایات و السور؛ برهان الدین ابوالحسن ابراهیم بن عمر بقاعی، معروف به تفسیر بقاعی، (م 885 ق) مذهب شافعی و به زبان عربی است.

---

[1] . ر.ك: روش‎های تفسیر قرآن، دكتر سید رضا مؤدب، انتشارات اشراق، چ 1، قم، 1380، ص 30.
[2] . همان، ص 165.
[3] . سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و مهجهم،‌ تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1414 ق/ و محمد هادی معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القثیب، چ 1، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی، ج 2، 1419 ق/ روش‎های تفسیر قرآن، دكتر سیدرضا مؤدّب، انتشارات اشراق، چ 1، 1380.

کتابشناسی تفسیر و مفسران قرآن1

3. ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الكریم؛ ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفی عمادی، (م 982 ق)، به زبان عربی و دارای مذهب حنفی است.
ج ـ 1: تفسیرهای لغوی شیعه
1. تفسیر غریب القرآن الكریم؛ فخر الدین طریحی، (م 1087 ق) به زبان عربی است.
2. تفسیر شبّر؛ سید عبدالله شبّر كاظمی نجفی، (م 1242 ق) به زبان عربی است.
3. معدن الانوار و مشكاة ‌الاسرار؛ شیخ محمد صالح برغانی حائری، (م 1271 ق) به زبان عربی است و شامل بخشی از آیات قرآن است.
ج ـ 2: تفسیرهای لغوی اهل سنت
1. تفسیر معانی القرآن؛ ابوزكریا یحیی بن زیاد دیلمی، معروف به قراء، (م 207 ق) به زبان عربی است.
2. معانی القرآن؛ علی بن حمزه كسائی، (م 189 ق)
3. معانی القرآن؛ ابواسحاق زجاج، (م 311 ق)
4. معانی القرآن؛ ابوجعفر غاس، (م 338 ق)
5. تفسیر غریب القرآن؛ ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری، (م 276 ق)
6. تفسیر مفردات الفاظ قرآن؛ ابوالقاسم حسین بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهانی، (م 503 ق) به زبان عربی است.
7. تفسیر وجوه قرآن؛ ابوالفضل جیش بن ابراهیم تفلیسی، (م 600 ق) به زبان فارسی است.
8. تفسسیر الوجوه و النظائر فی القرآن؛ ابوعبدالله حسین بن محمد دامغانی، قرن هشتم، به زبان عربی است.
9. تفسیر مبهمات القرآن؛ ابو عبدالله محمد بن علی بلشی، (م 782 ق) به زبان عربی است.
10. تفسیر غریب القرآن؛ سراج الدین ابو حفض عمر بن ابی الحسن، (م 804 ق) به زبان عربی است.
11. تفسیر جلالین؛ جلال الدین محلی، (م 864 ق) و جلال الدین سیوطی، (م 911 ق) جلال الدین محلی تفسیر سوره كهف تا پایان قرآن را تألیف كرده و مابقی را سیوطی به اتمام رساند.
د ـ 1: تفسیرهای فقهی شیعه
1. تفسیر احكام القرآن؛ قطب الدین ابی الحسین سعید بن هبة الله راوندی (م 573 ق) به زبان عربی است.
2. كنز العرفان فی فقه القرآن؛ جمال الدین مقداد بن عبدالله سیوری، معروف به فاضل مقداد، (م 826 ق) و به زبان عربی است، به شكل موضوعی آیات الاحكام را تفسیر كرده است.
3. تفسیر شاهی؛ سید امیر ابوالفتح حسینی جرجانی شیعی (م 976 ق) به زبان فارسی روان و براساس ابواب فقهی نوشته شده است.
4. زبدة البیان فی احكام القرآن؛ احمد بن محمد اردبیلی (م 993 ق) معروف به مقدس اردبیلی است تفسیر او براساس ابواب فقهی و به زبان عربی است.
5. منتهی المرام فی شرح آیات الاحكام؛ محمد بن حسین بن امام قاسم بن محمد، (م 1067 ق) دارای مذهب زیدی و به زبان عربی نوشته است.
6. مالك لافهام الی آیات الاحكام؛ جواد كاظمی، (م قرن 11 ق) براساس ابواب فقهی و به زبان عربی نوشته شده است.
7. تحصیل الاطمینان فی مطالب زبدة البیان؛ میر سید محمد ابراهیم حسینی قزوینی، (م 1149 ق) به زبان عربی است.
8. تفسیر آیات الاحكام؛ سید محمد حسین طباطبائی یزدی، (م 1386 ق) به زبان عربی است، فقط به آیات الاحكام پرداخته است، و براساس ترتیب قرآن است.
د ـ 2: تفسیرهای فقهی اهل سنت
1. تفسیر احكام القرآن؛ محمد بن ادریس شافعی، (م 204 ق) به دست ابوبكر احمد بن حسین بیهقی نیشابوری (م 458 ق) جمع آوری شده است و به زبان عربی است.
2. تفسیر احكام القرآن؛ ابوبكر احمد بن علی الرازی حصّاص، (م 370 ق) مذهب حنفی و به زبان عربی است.
3. تفسیر احكام القرآن؛ عماد الدین ابوالحسن علی بن محمد طبری كیاهراسی، (م 504 ق) دارای مذهب شافعی و به زبان عربی است.
4. تفسیر احكام القرآن؛ ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد اندلسی، معروف به تفسیر ابن عربی، (م 543 ق) دارای مذهب مالكی و به زبان عربی نوشته شده است.
5. الجامع لاحكام القرآن؛ ابوعبدالله محمد بن احمد انصاری قرطبی، (م 671 ق) در بر دارند تمامی آیات قرآن و به زبان عربی است.
6. التفسیرات الاحمدیه؛ احمد بن ابی سعید بن عبدالله (م 1130 ق) مذهب حنفی و به زبان عربی است براساس ترتیب آیات قرآن است.
7. نیل المرام من تفسیر آیات الاحكام؛ ابوالطیب سید محمد صدیق بن حسن خان قنوجی بخاری، (م 1307 ق) به زبان عربی است شامل آیات القرآن به ترتیب قرآن است.
8. تفسیر آیات الاحكام؛ محمد علی سایس (م 1396 ق) مذهب او شافعی و به زبان عربی است.
9. روائع البیان فی تفسیر آیات الاحكام؛ محمد علی صابون (م قرن 14 قرن) (معاصر) از عالمان اشعری مذهب و به زبان عربی نوشته است و تفسیر آیات الاحكام براساس ترتیب آیات قرآن نوشته است. صاحب تفسیر دیگری به نام «صفوة التفاسیر» است.
هـ ـ 1: تفسیرهای كلامی اهل سنت
1. تأویلات القرآن؛ ابومنصور محمد بن محمود ماتریدی، (م 323 ق) دارای حنفی مذهب و معتقد به اشعری است، در بردارنده تمامی آیات و به زبان عربی است.
تفسیر دیگر او «تأویلات اهل السنة و تفسیر ماتریدی» است.
2. متشابه القرآن؛ قاضی عبدالجبار همدانی (م 415 ق) مذهب او شافعی و معتزلی است و تفسیر او به زبان عربی است.
3. تنزیه القرآن عن المطاعن؛ قاضی عبدالجبار همدانی، (م 415 ق) به زبان عربی است شامل بخشی از آیات قرآن است و تفكر اعتزالی دارد.
4. مدارك التنزیل و حقائق التأویل؛ عبدالله بن احمد بن محمود نفی از عالمان قرن هفتم و به زبان عربی است. ایشان از متكلمان اشعری مذهب می‎باشد و به نقد عقاید معتزله می‎پرداخت.
5. بیان المعانی؛ عبدالقادر ملا خویش ال غاری، از عالمان معاصر (قرن چهاردهم) حنفی مذهب و اشعری مرام و در بردارنده تمامی آیات و به زبان عربی است.
هـ ـ 2: تفسیرهای كلامی شیعه
1. حدائق ذات بهجة؛ ابویوسف عبدالسلام قزوینی، (م 488 ق) معروف به تفسیر قزوینی می‎باشد. به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات قرآن است.
2. متشابه القرآن و مختلفه؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، (م 583 ق) تفسیر او زبان عربی و به موضوعات آیات متشابه بوده است نه ترتیبی.
3. بلابل القلاقل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسنی؛ از علمای قرن هفتم و به زبان فارسی نوشته است به ترتیب آیات قرآن و در بردارنده آیاتی كه با لفظ «قل» شروع می‎شود.
4. دقائق التأویل و حقائق التنزیل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسنی، از عالمان قرن هفتم و تفسیر او به زبان فارسی است و به ترتیب آیات قرآن و در بردارنده آیاتی كه دارای عبارت‎های «یا ایها الذین امنوا»، «ان الذین امنوا»، « الم تر» است.
5. جلاء الذهان و جلاء الاحزان؛ ابو محاسن حسین بن حسن جرجانی از عالمان قرن هشتم هجری و به زبان فارسی است.
6. فتح القدیر؛ محمد بن علی بن عبدالله شوكانی، (م 1250 ق) او دارای مذهب شیعی زیدی است و به زبان عربی نوشته است.
لوامع التنزیل و سواطع التأویل؛ ابوالقاسم رضوی لاهوری؛ (م 1324 ق) و به زبان فارسی است ایشان از قاره هند و كل آیات را تفسیر نمودند و دارای 30 مجلد می‎باشد.
8. الفرقان؛ شیخ محمد صادق طهرانی؛ قرن 14 هجری (معاصر) به زبان عربی است.
و) تفسیرهای فلسفی شیعه
1. تفسیر ابن سینا؛ ابوعلی سینا، از عالمان قرن چهارم است و سوره‎های؛ اعلی، اخلاص، فلق، ناس، آیه 11 فصلت، و آیه نور، و دیگر سوره‎ها تفسیر كرده است.
2. تفسیر القرآن الكریم؛ محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، معروف به صدر المتأملمین (م 1050 ق) و به زبان عربی است و شامل سوره‎های؛ فاتحه، واقعه، یس، اعلی، حدید، جمعه است.
3. تحفة الابرار فی تفسیر القرآن؛ ملا محمد ملائكه، در قرن 12 و به زبان عربی است. تفسیر او شامل تمامی آیات می‎باشد.
4. تفسیر رضوان؛ میرزا عبدالوهاب، (م 1294 ق) به زبان عربی و شامل بخشی از آیات و سور قرآن مانند: حمد، توحید، واقعه، یس، اعلی، و حدید است.
ز ـ 1: تفسیرهای عرفانی شیعه
1. تفسیر شاه نعمت الله؛ نعمت الله كرمانی (م 834 ق) و به زبان عربی است.
2. غنائم العارفین فی تفسیر القرآن المبین؛ شیخ محمد علی برغانی قزوینی (م 1269 ق) و كل آیات را تفسیر نموده و به زبان عربی است.
3. مناظر الانوار و مظاهر الاسرار فی تفسیر كتاب الله الملك الجبار؛ محمد تقی قزوینی، (م 1270 ق) به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات قرآن است.
4. بیان السعاده فی مقامات العبادة؛ سلطان محمد بن حیدر گنابادی، (م 1327 ق) به زبان عربی و دربردارنده تمامی آیات قرآن است.
5. الغیب و الشهادة من خلال القرآن؛ محمد علی بازوری، معاصر (قرن 14) و به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است.
6. اسرار العشق؛ شیخ اسدالله ایزد گشب، (م 1366 ق) تفسیر سوره یوسف است.
7. بحرالاسرار، میرزا محمد تقی كرمانی؛ (م 1215 ق) تفسیر سوره حمد است.
8. تفسیر سوره حمد؛ امام خمینی، معاصر، تفسیر سوره حمد است.
ز ـ 2: تفسیرهای عرفانی اهل سنت
1. تفسیر القرآن العظیم؛ سهل بن عبدالله تستری؛ (م 283 ق) و در بردارنده بخشی از آیات قرآن است.
2. لطائف الاشارات؛ ابوالقاسم عبدالكریم بن هوازن قشیری، (م 465 ق) دارای مذهب شافعی و به زبان عربی است و كل آیات را تفسیر نموده است.
3. كشف الاسرار و عدة الابرار؛ ابوالفضل رشید الدین میبدی، قرن ششم هجری، دارای مذهب شافعی و اشعری مذهب و به زبان فارسی و در بردارنده كل قرآن است و معروف به تفسیر كشف الاسرار، خواجه عبدالله انصاری نیز می‎باشد.
4. رحمة من الرحمن؛ محیی الدین محمد بن علی بن محمد بن عبدالله العربی، معروف به ابن عربی، (م 638 ق) و به زبان عربی است، و دارای مذهب مالكی می‎باشد و شامل بعضی از آیات می‎باشد.

کتابشناسی تفسیر و مفسران قرآن2

3. ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الكریم؛ ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفی عمادی، (م 982 ق)، به زبان عربی و دارای مذهب حنفی است.
ج ـ 1: تفسیرهای لغوی شیعه
1. تفسیر غریب القرآن الكریم؛ فخر الدین طریحی، (م 1087 ق) به زبان عربی است.
2. تفسیر شبّر؛ سید عبدالله شبّر كاظمی نجفی، (م 1242 ق) به زبان عربی است.
3. معدن الانوار و مشكاة ‌الاسرار؛ شیخ محمد صالح برغانی حائری، (م 1271 ق) به زبان عربی است و شامل بخشی از آیات قرآن است.
ج ـ 2: تفسیرهای لغوی اهل سنت
1. تفسیر معانی القرآن؛ ابوزكریا یحیی بن زیاد دیلمی، معروف به قراء، (م 207 ق) به زبان عربی است.
2. معانی القرآن؛ علی بن حمزه كسائی، (م 189 ق)
3. معانی القرآن؛ ابواسحاق زجاج، (م 311 ق)
4. معانی القرآن؛ ابوجعفر غاس، (م 338 ق)
5. تفسیر غریب القرآن؛ ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری، (م 276 ق)
6. تفسیر مفردات الفاظ قرآن؛ ابوالقاسم حسین بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهانی، (م 503 ق) به زبان عربی است.
7. تفسیر وجوه قرآن؛ ابوالفضل جیش بن ابراهیم تفلیسی، (م 600 ق) به زبان فارسی است.
8. تفسسیر الوجوه و النظائر فی القرآن؛ ابوعبدالله حسین بن محمد دامغانی، قرن هشتم، به زبان عربی است.
9. تفسیر مبهمات القرآن؛ ابو عبدالله محمد بن علی بلشی، (م 782 ق) به زبان عربی است.
10. تفسیر غریب القرآن؛ سراج الدین ابو حفض عمر بن ابی الحسن، (م 804 ق) به زبان عربی است.
11. تفسیر جلالین؛ جلال الدین محلی، (م 864 ق) و جلال الدین سیوطی، (م 911 ق) جلال الدین محلی تفسیر سوره كهف تا پایان قرآن را تألیف كرده و مابقی را سیوطی به اتمام رساند.
د ـ 1: تفسیرهای فقهی شیعه
1. تفسیر احكام القرآن؛ قطب الدین ابی الحسین سعید بن هبة الله راوندی (م 573 ق) به زبان عربی است.
2. كنز العرفان فی فقه القرآن؛ جمال الدین مقداد بن عبدالله سیوری، معروف به فاضل مقداد، (م 826 ق) و به زبان عربی است، به شكل موضوعی آیات الاحكام را تفسیر كرده است.
3. تفسیر شاهی؛ سید امیر ابوالفتح حسینی جرجانی شیعی (م 976 ق) به زبان فارسی روان و براساس ابواب فقهی نوشته شده است.
4. زبدة البیان فی احكام القرآن؛ احمد بن محمد اردبیلی (م 993 ق) معروف به مقدس اردبیلی است تفسیر او براساس ابواب فقهی و به زبان عربی است.
5. منتهی المرام فی شرح آیات الاحكام؛ محمد بن حسین بن امام قاسم بن محمد، (م 1067 ق) دارای مذهب زیدی و به زبان عربی نوشته است.
6. مالك لافهام الی آیات الاحكام؛ جواد كاظمی، (م قرن 11 ق) براساس ابواب فقهی و به زبان عربی نوشته شده است.
7. تحصیل الاطمینان فی مطالب زبدة البیان؛ میر سید محمد ابراهیم حسینی قزوینی، (م 1149 ق) به زبان عربی است.
8. تفسیر آیات الاحكام؛ سید محمد حسین طباطبائی یزدی، (م 1386 ق) به زبان عربی است، فقط به آیات الاحكام پرداخته است، و براساس ترتیب قرآن است.
د ـ 2: تفسیرهای فقهی اهل سنت
1. تفسیر احكام القرآن؛ محمد بن ادریس شافعی، (م 204 ق) به دست ابوبكر احمد بن حسین بیهقی نیشابوری (م 458 ق) جمع آوری شده است و به زبان عربی است.
2. تفسیر احكام القرآن؛ ابوبكر احمد بن علی الرازی حصّاص، (م 370 ق) مذهب حنفی و به زبان عربی است.
3. تفسیر احكام القرآن؛ عماد الدین ابوالحسن علی بن محمد طبری كیاهراسی، (م 504 ق) دارای مذهب شافعی و به زبان عربی است.
4. تفسیر احكام القرآن؛ ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد اندلسی، معروف به تفسیر ابن عربی، (م 543 ق) دارای مذهب مالكی و به زبان عربی نوشته شده است.
5. الجامع لاحكام القرآن؛ ابوعبدالله محمد بن احمد انصاری قرطبی، (م 671 ق) در بر دارند تمامی آیات قرآن و به زبان عربی است.
6. التفسیرات الاحمدیه؛ احمد بن ابی سعید بن عبدالله (م 1130 ق) مذهب حنفی و به زبان عربی است براساس ترتیب آیات قرآن است.
7. نیل المرام من تفسیر آیات الاحكام؛ ابوالطیب سید محمد صدیق بن حسن خان قنوجی بخاری، (م 1307 ق) به زبان عربی است شامل آیات القرآن به ترتیب قرآن است.
8. تفسیر آیات الاحكام؛ محمد علی سایس (م 1396 ق) مذهب او شافعی و به زبان عربی است.
9. روائع البیان فی تفسیر آیات الاحكام؛ محمد علی صابون (م قرن 14 قرن) (معاصر) از عالمان اشعری مذهب و به زبان عربی نوشته است و تفسیر آیات الاحكام براساس ترتیب آیات قرآن نوشته است. صاحب تفسیر دیگری به نام «صفوة التفاسیر» است.
هـ ـ 1: تفسیرهای كلامی اهل سنت
1. تأویلات القرآن؛ ابومنصور محمد بن محمود ماتریدی، (م 323 ق) دارای حنفی مذهب و معتقد به اشعری است، در بردارنده تمامی آیات و به زبان عربی است.
تفسیر دیگر او «تأویلات اهل السنة و تفسیر ماتریدی» است.
2. متشابه القرآن؛ قاضی عبدالجبار همدانی (م 415 ق) مذهب او شافعی و معتزلی است و تفسیر او به زبان عربی است.
3. تنزیه القرآن عن المطاعن؛ قاضی عبدالجبار همدانی، (م 415 ق) به زبان عربی است شامل بخشی از آیات قرآن است و تفكر اعتزالی دارد.
4. مدارك التنزیل و حقائق التأویل؛ عبدالله بن احمد بن محمود نفی از عالمان قرن هفتم و به زبان عربی است. ایشان از متكلمان اشعری مذهب می‎باشد و به نقد عقاید معتزله می‎پرداخت.
5. بیان المعانی؛ عبدالقادر ملا خویش ال غاری، از عالمان معاصر (قرن چهاردهم) حنفی مذهب و اشعری مرام و در بردارنده تمامی آیات و به زبان عربی است.
هـ ـ 2: تفسیرهای كلامی شیعه
1. حدائق ذات بهجة؛ ابویوسف عبدالسلام قزوینی، (م 488 ق) معروف به تفسیر قزوینی می‎باشد. به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات قرآن است.
2. متشابه القرآن و مختلفه؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، (م 583 ق) تفسیر او زبان عربی و به موضوعات آیات متشابه بوده است نه ترتیبی.
3. بلابل القلاقل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسنی؛ از علمای قرن هفتم و به زبان فارسی نوشته است به ترتیب آیات قرآن و در بردارنده آیاتی كه با لفظ «قل» شروع می‎شود.
4. دقائق التأویل و حقائق التنزیل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسنی، از عالمان قرن هفتم و تفسیر او به زبان فارسی است و به ترتیب آیات قرآن و در بردارنده آیاتی كه دارای عبارت‎های «یا ایها الذین امنوا»، «ان الذین امنوا»، « الم تر» است.
5. جلاء الذهان و جلاء الاحزان؛ ابو محاسن حسین بن حسن جرجانی از عالمان قرن هشتم هجری و به زبان فارسی است.
6. فتح القدیر؛ محمد بن علی بن عبدالله شوكانی، (م 1250 ق) او دارای مذهب شیعی زیدی است و به زبان عربی نوشته است.
لوامع التنزیل و سواطع التأویل؛ ابوالقاسم رضوی لاهوری؛ (م 1324 ق) و به زبان فارسی است ایشان از قاره هند و كل آیات را تفسیر نمودند و دارای 30 مجلد می‎باشد.
8. الفرقان؛ شیخ محمد صادق طهرانی؛ قرن 14 هجری (معاصر) به زبان عربی است.
و) تفسیرهای فلسفی شیعه
1. تفسیر ابن سینا؛ ابوعلی سینا، از عالمان قرن چهارم است و سوره‎های؛ اعلی، اخلاص، فلق، ناس، آیه 11 فصلت، و آیه نور، و دیگر سوره‎ها تفسیر كرده است.
2. تفسیر القرآن الكریم؛ محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، معروف به صدر المتأملمین (م 1050 ق) و به زبان عربی است و شامل سوره‎های؛ فاتحه، واقعه، یس، اعلی، حدید، جمعه است.
3. تحفة الابرار فی تفسیر القرآن؛ ملا محمد ملائكه، در قرن 12 و به زبان عربی است. تفسیر او شامل تمامی آیات می‎باشد.
4. تفسیر رضوان؛ میرزا عبدالوهاب، (م 1294 ق) به زبان عربی و شامل بخشی از آیات و سور قرآن مانند: حمد، توحید، واقعه، یس، اعلی، و حدید است.
ز ـ 1: تفسیرهای عرفانی شیعه
1. تفسیر شاه نعمت الله؛ نعمت الله كرمانی (م 834 ق) و به زبان عربی است.
2. غنائم العارفین فی تفسیر القرآن المبین؛ شیخ محمد علی برغانی قزوینی (م 1269 ق) و كل آیات را تفسیر نموده و به زبان عربی است.
3. مناظر الانوار و مظاهر الاسرار فی تفسیر كتاب الله الملك الجبار؛ محمد تقی قزوینی، (م 1270 ق) به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات قرآن است.
4. بیان السعاده فی مقامات العبادة؛ سلطان محمد بن حیدر گنابادی، (م 1327 ق) به زبان عربی و دربردارنده تمامی آیات قرآن است.
5. الغیب و الشهادة من خلال القرآن؛ محمد علی بازوری، معاصر (قرن 14) و به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است.
6. اسرار العشق؛ شیخ اسدالله ایزد گشب، (م 1366 ق) تفسیر سوره یوسف است.
7. بحرالاسرار، میرزا محمد تقی كرمانی؛ (م 1215 ق) تفسیر سوره حمد است.
8. تفسیر سوره حمد؛ امام خمینی، معاصر، تفسیر سوره حمد است.
ز ـ 2: تفسیرهای عرفانی اهل سنت
1. تفسیر القرآن العظیم؛ سهل بن عبدالله تستری؛ (م 283 ق) و در بردارنده بخشی از آیات قرآن است.
2. لطائف الاشارات؛ ابوالقاسم عبدالكریم بن هوازن قشیری، (م 465 ق) دارای مذهب شافعی و به زبان عربی است و كل آیات را تفسیر نموده است.
3. كشف الاسرار و عدة الابرار؛ ابوالفضل رشید الدین میبدی، قرن ششم هجری، دارای مذهب شافعی و اشعری مذهب و به زبان فارسی و در بردارنده كل قرآن است و معروف به تفسیر كشف الاسرار، خواجه عبدالله انصاری نیز می‎باشد.
4. رحمة من الرحمن؛ محیی الدین محمد بن علی بن محمد بن عبدالله العربی، معروف به ابن عربی، (م 638 ق) و به زبان عربی است، و دارای مذهب مالكی می‎باشد و شامل بعضی از آیات می‎باشد.

کتابشناسی تفسیر و مفسران قرآن3

5. تبصیر الرحمن و تیسیر المنّان؛ علی بن احمد بن ابراهیم مهایمی، (م 835 ق) دارای مذهب حنفی و به زبان عربی است. در بردارنده تمامی آیات به جز سوره حمد است. 6. الفواتح الالهیه و المفاتیح الغیبیه الموضحة للكم القرآنیه و الحكم الفرقانیه؛ نعمة الله بن محمود نخجوانی، (م 920 ق) و به زبان عربی است و در بردارنده كل آیات است. 7. روح البیان؛ اسماعیل حقی بروسوی، (م 1127 ق) به زبان عربی و دارای مذهب حنفی و در كلام اشعری بوده است. و كل آیات را تفسیر نموده است. 8. الفتوحات الالهیه؛ سلیمان بن عمر عجیلی، معروف به جمل، (م 1204 ق) به زبان عربی و دارای مذهب شافعی است. 9. مراحل لبید؛ شیخ محمد بن عمر نووی، (م 1316 ق) دارای مذهب شافعی و به زبان عربی و شامل كل آیات است. ل ـ 1: تفسیرهای ترتیبی شیعه 1. خلاصة البیان فی تفسیر القرآن؛ سید هاشم حسینی میردامادی، (م 1380 ق) به زبان فارسی و شامل تمامی آیات قرآن است. 2. پرتوی از قرآن؛ آیت الله سید محمود طالقانی، (م 1399 ق) و به زبان فارسی و شامل بخشی از آیات از جمله سوره حمد تا بخشی از سوره نساء و جزء آخر قرآن است. 3. روان جدید؛ میرزا محمد ثقفی، (م 1406 ق) و به زبان فارسی و شامل كل آیات است. 4. من وحی القرآن؛ سید محمد حسین فضل الله؛ از عالمان معاصر (قرن 14) و به زبان عربی است. و شامل كل آیات است. 5. تقریب القرآن الی الاذهان؛ سید محمد حسینی شیرازی، از عالمان معاصر (قرن 14) به زبان عربی و شامل كل آیات است. ل ـ2: تفسیرهای ترتیبی اهل سنت 1. المنار؛ شیخ محمد عبده و محمد رشید رضا از عالمان قرن چهاردهم هجری و دارای مذهب شافعی و اشعری مرام است و تفسیر آنها تا پایان سوره یوسف است. 2. تفسیر المراغی؛ شیخ احمد بن مصطفی مراغی (م 1371 ق) به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. و مذهب او شافعی و اشعری مرام بوده است. 3. فی ظلال القرآن؛ سید قطب، (م 1386 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. 4. الاساس فی التفسیر؛ سعید حوی، (م 1411 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. 5. الواضح؛ شیخ محمد محمود مجازی، قرن معاصر (14) به زبان عربی و در بردارنده كل آیات است. ط ـ 1: تفسیرهای اجتماعی شیعه 1. تفسیر عاملی؛ ابراهیم عاملی، (م 1347 ق) به زبان فارسی و شامل كل سوره‎های قرآن است. 2. الاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ محمد جواد بلاغی نجفی، (م 1352 ق) و به زبان عربی و شامل سوره‎های فاتحه، بقره، آل عمران، نساء و بخشی از مائده است. 3. الكاشف؛ محمد جواد مغنیه، (م 1400 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. 4. مخزن العرفان، كنزالعرفان؛ سیده نصرت بنت محمد علی امین، (م 1403 ق) به زبان فارسی و شامل كل آیات است. 5. منشور جاوید؛ علامه جعفر سبحانی، از عالمان معاصر (14)، و به زبان فارسی و به شكل تفسیر موضوعی نگاشته است. 6. الوجیز فی تفسیر الكتاب العزیز؛ علی محمد دخیل؛ از عالمان معاصر (14) به زبان عربی و شامل كل آیات است. 7. من هدی القرآن؛ سید محمد تقی مدرسی، از عالمان معاصر، به زبان عربی و شامل كل سوره‎هاست. ط ـ 2: تفسیرهای اجتماعی اهل سنت 1. بدایع التفسیر؛ شمس الدین ابن قیّم، (م 1350) به زبان عربی و شامل بخش زیادی از سوره‎های قرآن است و 109 سوره قرآن را تفسیر نموده است. 2. التحریر و التنویر؛ محمد طاهر بن عاشورا؛ قرن چهاردهم، به زبان عربی و شامل كل آیات است. 3. الحدیث؛ محمد عزه دروزه نابلسی، (م 1400 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. 4. التفسیر القرآنی للقرآن؛ عبدالكریم خطیب، از عالمان معاصر، مذهب شافعی، به زبان عربی و شامل كل آیات است. 5. المنیر؛ رهبة الزحیلی، از عالمان حنفی و معاصر و به زبان عربی و شامل كل آیات است. م: تفسیرهای علمی تجربی اهل سنت 1. كشف الاسرار النورانیه القرآنیه؛ محمد بن احمد اسكندری، (م 1306 ق) به زبان عربی و شامل بخشی از سوره‎های قرآن است. 2. الجواهر فی تفسیر القرآن؛ شیخ طنطاوی بن جوهر مصری، (م 1358 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. 3. التفسیر العلمی للایات الكونیه؛ احمد حنفی، معاصر (14) به زبان عربی و شامل بخشی از آیات قرآن است. 4. التفسیر الفرید للقرآن المجید؛ محمد عبدالمنعم الجمال، معاصر (14)، به زبان عربی و شامل كل آیات قرآن است. ع ـ 1: تفسیرهای جامع شیعه 1. التبیان فی تفسیر القرآن؛ محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی، (م 460 ق) به زبان عربی و شامل تمامی آیات است. 2. مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ فضل بن حسن طبرسی، (م 548 ق) به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. 3. روض الجنان و روح الجنان؛ شیخ ابوالفتوح رازی، قرن ششم، به زبان فارسی و شامل تمامی آیات قرآن است. 4. حجة التفاسیر؛ سید عبدالحجة بلاغی، (م 1399 ق) به زبان فارسی شامل تمامی آیات است. 5. المیزان، علامه سید محمد حسین طباطبائی، (م 1402 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. 6. تفسیر نمونه؛ آیة الله ناصر مكارم شیرازی به یاری جمعی از فضلاء، معاصر، و به زبان فارسی و شامل كل آیات است. 7. البصائر، یعسوب الدین رستگار جویباری، معاصر به زبان عربی و شامل كل آیات است. ع ـ 2: تفسیرهای جامع اهل سنت 1. مفاتیح الغیب، ابوعبدالله محمد بن حسین طبرستانی رازی معروف به فخر رازی، (م 602 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. او شافعی مذهب است. 2. انوار التنزیل و اسرار التأویل، ناصر الدین ابوسعید عبدالله بن عمر، معروف به بیضاوی، (م 691 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. از عالمان شافعی مذهب است. 3. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی؛ شهاب الدین سید محمود اكوسی بغدادی (م 1270 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات است. از عالمان حنفی مذهب و اشعری مرام است. 4. صفوة التفاسیر؛ محمد علی بن جمیل صابونی، از عالمان معاصر، به زبان عربی و شامل كل آیات است. و دارای مرام اشعری است.

حسن رضا رضایی

كتاب شناسی تحریف ناپذیری قرآن 1

مقدمه
قرآن كریم تنها كتابی است كه اصالت خود را تا كنون حفظ كرده و راه دراز تاریخ را به سلامت و شایستگی پیموده و همیشه از گزند حوادث و دستبرد بیگانگان در امان بوده و خواهد بود «انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون» (حجر، 15 / 9)
علی رغم ضمانت اطمینان بخش خداوند متعال در قرآن كریم بر حفظ و صیانت آن كتاب الهی مع الأسف شبهه تحریف قرآن از دیر زمان مطرح بوده و پیوسته مورد انكار و رد علما و محققان بزرگ اسلامی بوده است، جز برخی گروهها یا افرادی كه(به هر دلیل) این شبهه را قوی گرفته و خواسته‏اند به گونه‏ای آن را توجیه كنند. همین امر باعث شده است قرآن عظیم الهی از اتهامات دشمنان در امان نبوده و متهم به تحریف گردد؛ كه الحمدلله با توجه به درایت خاص علمای بزرگ اسلامی پاسخ‏های مناسب به این گونه شبهات داده شده است/
از آنجا كه نخستین گام در پژوهش و تحقیق، آشنایی كامل با منابع و تحقیقات انجام شده در آن موضوع است، و از طرفی تكرار كارهای انجام شده و پر بار نبودن برخی‏از پژوهش‏ها غالباً به خاطر بی اطلاعی محقق از سرچشمه‏های آن موضوع می باشد، شناسایی و شناساندن منابع، بسیار ضروری به نظر می رسد، هر چند دانشمندان و متخصصان فن كتاب‏شناسی كارهایی بسیار بزرگ در این زمینه انجام داده‏اند كه اثر ارزشمند «الذریع الی تصانیف الشیعه» تالیف مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی از آن قبیل می باشد، ولی برای دسترسی بهتر و سریع‏تر به منابع، داشتن كتاب‏شناسی موضوعی از ضروریات دیگری است كه می تواند مكمل زحمات گذشتگان باشد/
بر اساس همین ضرورت در حد وسع و توانایی خود، به جمع آوری و معرفی آثار ارزشمندی از بزرگان و دانشمندان اسلامی در موضوع «تحریف یا عدم تحریف قرآن» پرداختم كه امیدوارم مورد قبول خداوند متعال قرار گیرد/
قبل از پرداختن به اصل موضوع تذكر چند نكته ضروری است:
1. آثار ارآی شده پیرامون «تحریف یا عدم تحریف قرآن» تنها در این مقاله خلاصه نمی‏شود؛ بلكه این مجموعه تنها آثاری است كه یا خود اثر در دسترس بوده‏اند و یا به هر شكل دیگر(كه اشاره خواهد شد) اطلاعاتی از آنها به دست رسیده است/
2. از آنجا كه قریب به اتفاق آثار ارایه شده تنها به اثبات عدم تحریف قرآن پرداخته‏اند؛ لذا نام این مقاله «كتاب‏شناسی تحریف ناپذیری قرآن» می باشد، هر چند به بعضی از كتب مانند «فصل الخطاب» نیز اشاره گردیده است/
3. در این مقاله علاوه بر كتاب هایی كه مستقلاً پیرامون موضوع «تحریف یا عدم تحریف» نوشته شده، در حد توان هر كتابی كه بحث قابل توجهی درباره تحریف قرآن داشته است به آن كتاب و ریز موضوع و صفحات مورد نظر اشاره شده است؛ لذا در این مقاله 166 اثر، در پنج قسمت ارایه می شوند كه عبارت اند از:
الف) كتاب هایی كه مستقلاً پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن نوشته شده‏اند: 54 اثر/
ب) كتاب‏های علوم قرآنی كه حاوی بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن می باشند: 35 اثر/
ج)بعضی از كتب تفسیر قرآن كه مقدمه آنها حاوی بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن می باشند: 15 اثر/
د) كتاب هایی در موضوعات مختلف كه حاوی بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن می باشند: 21 اثر/
ه) مقالاتی كه در مطبوعات پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن به طبع رسیده است: 41 اثر/
4. ترتیب كتاب‏ها در هر قسمت به ترتیب حروف الفبا است/
5. هر كتاب یا اثری كه در دسترس بوده است سعی گردیده خلاصه و فهرستی از بحث آن كتاب یا اثر در معرفی كتاب گنجانده شود/
6. در ستون ناشر كتاب، به ترتیب به مؤسسه انتشاراتی و محل نشر و نوبت چاپ اشاره شده است/
7. در ستون مختصات كتاب، به ترتیب به اندازه كتاب و زبان كتاب و تعداد صفحات كتاب اشاره شده است/
8. در قسمت (ه) بعد از ذكر نام نشریه مورد نظر تنها به تاریخ نشریه اشاره شده است/
9. بعد از ذكر نام كتاب یا اثر، شماره‏ای داخل كروشه نوشته شده است كه اشاره به منبع كتاب یا اثر مورد نظر دارد كه این منابع عبارت اند از:
1. كتابخانه تخصصی مركز فرهنگ و معارف قرآن؛
2. كتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)؛
3. كتابخانه مجمع جهانی اهل بیت علیه‏السلام؛
4. كتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن واقع در خیابان شهید فاطمی(دور شهر)؛
5. كتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی(ره)؛
6. مركز مطالعات و تحقیقات اسلامی، برنامه نمایه(قسمت مطبوعات)؛
7. كتابنامه بزرگ قرآن كریم، حسن بكایی؛
8. الذریع الی تصانیف الشیع، حاج آقا بزرگ تهرانی؛
9. علوم قرآن و فهرست منابع، عبدالوهاب طالقانی؛
10. كتابخانه پژوهشكده باقر العلوم علیه‏السلام؛
11. كتابخانه مدرسه علمیه فیضیه.
10. در پایان از هكماری تمامی مراكزی كه به هر نحو در این امر، حقیر را مورد لطف قرار داده‏اند، مخصوصاً كتابخانه تخصصی مراكز فرهنگ و معارف قرآن، تقدیر و تشكر می نمایم/
الف) كتاب هایی كه مستقلاً پیرامون تحریف یا عدم تحریف تألیف شده‏اند:
1. آرأ علما المسلمین فی التقیه و الصحا و صیان القرآن الكریم،(1) سید مرتضی رضوی، الارشاد للطاع / یروت، 1411 ق، وزیری / عری / 250/
همان گونه كه از اسم كتا پیداست، مؤلف، این كتا را در سه موضوع تألیف كرده است؛ ولی مهم‏ترین حث آن مروط ه صیانت قرآن از تحریف است/
مهم‏ترین مطال: 1. معنی تحریف؛ 2. تحریف در قرآن نیست؛ 3. رأی مسلمانان و علما درباره تحریف قرآن؛ 4.بعضی از احادیث وارده درباره تحریف قرآن از كتب صحاح عامه و مسانید آن.
2. آلأ الرحیم فی الرد علی تحریف القرآن،(2) حاج شیخ عبدالرحیم المدرس الماهر التبریزی الخیابانی، رقعی / عربی / 63/
مؤلف در این كتاب به بررسی تحریف از حیث اشتقاق و مفهوم لغوی و وقوع یا عدم وقوع تحریف در قرآن كریم پرداخته است. ضمناً این كتاب مزین به تقریط حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی می باشد/
3. افسانه تحریف قرآن،(1) رسول جعفریان، محمود شریفی، معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی / تهران، 1367 ش، رقعی / فارسی/
این كتاب ترجمه كتاب «اكذوب تحریف القرآن» می باشد كه در شماره(5) به آن اشاره خواهد شد.
4. افسانه‏های تحریف قرآن،(2) احمد مهدی(فخر كرمانی)، چاپ زهره با همكاری كانون انتشار، 1350 ش، رقعی / فارسی / 287/
مهم‏ترین مطالب: بخش اول: عدم تحریف از دیدگاه آیات قرآن و شبهاتی كه وارد شده و جواب آن شبهات؛ بخش دوم: دلایل قول به تحریف و پاسخ به آن دلایل؛ بخش سوم: نظر علمای شیعه درباره تحریف/
5.اكذوب تحریف القرآن بین الشیع و السن، (1) رسول جعفریان، بعث مقام معظم رهبری در حج، قسمت تحقیقات / تهران، محرم الحرام 1413 ق، رقعی / عربی / 139/
مهم‏ترین مطالب: 1. معنی لغوی و اصطلاحی تحریف؛ 2. ادله عدم تحریف قرآن؛ 3. جمع آوری قرآن در زمان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم و عدم تحریف؛ 4. اهل سنت و تحریف؛ 5. تحریف و روایات شیعه؛ 6. علمای شیعه و تحریف؛ 7. مصحف علی علیه‏السلام و مصحف فاطمه علیه‏السلام؛ 8. تحریف از نظر غلا و بعضی از اخباریین؛ 9. فصل الخطاب و تحریف.
این كتاب به زبان فارسی است به وارد و نیز ترجمه شده است كه در ردیف(3) به ترجمه فارسی آن شاره شد و ترجمه اردوی آن نیز در شماره(21) خواهد آمد/
6. بحثی درباره تصحیف و تحریف قرآن یا عدم تحریف‏(1) علی مزارعی(با راهنمایی دكتر حجتی كرمانی)، دانشگاه تهران، 1353 ش، رحلی / فارسی / 89/
مؤلف، این كتاب را برای پایان نامه خود در دوره فوق لیسانس فرهنگ عربی و علوم قرآن تألیف كرده است/
مهم‏ترین مطالب: 1. معانی مختلف تحریف؛ 2. نظر محققان اسلامی درباره تحریف و تصحیف قرآن؛ 3. دلایل عدم تحریف، 4. عقیده به تحریف بعد از حیات حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم؛ 5. كیفیت جمع آوری قرآن؛ 6. بررسی قرآن منسوب به حضرت علی علیه‏السلام/
7. بررسی و نقد و روایات تحریف در كتاب فصل الخطاب،(1) محسن بیات، دانشگاه تربیت مدرس / تهران، 1373 ش، رحلی / فارسی / 277/
این كتاب نیز پایان نامه دوره كارشناسی ارشد مؤلف می باشد. مباحث مورد بحث در این كتاب عبارت اند از: 1. شناختی از محدث نوری و كتاب فضل الخطاب؛ 2. بررسی اسناد روایات تحریف؛ 3. بررسی و نقد آیات ادعایی، 4. اثبات عدم تحریف قرآن از نظرگاه حدیث و علمای شیعه/
8. برهان روشن(البرهان علی عدم تحریف قرآن)،(2) حاج میرزا مهدی بروجردی، بوذرجمهری، مصطفوی / تهران، 1374 ش، رقعی / فارسی / 190/
این كتاب در پاسخ به كتاب «سنجش حقیقت» (كه قایل به تحریف می باشد) نوشته شده است مباحثی كه در این كتاب به آن پرداخته شده است عبارت اند از: 1. برهان نقلی بر عدم تحریف قرآن؛ 2. برهان عقلی بر عدم تحریف قرآن؛ 3. جلوگیری از تفسیر و تأویل قرآن در عصر خلفا؛ 4. اشتباه صاحب فصل الخطاب و صاحب احتجاج؛ 5. كلمات زعمای علمای اسلام؛ 6. نظریه و اقوال علما و دانشمندان عامه در عدم تحریف قرآن/
9. البرهان علی سلام القرآن من الزیاد و النقصان،(1) سعدی یاسین.(م 1396)، المكتب الاسلامی / بیروت / چهارم، جیبی / عربی / 119. مؤلف، این كتاب را در رد ادعاهای آقای نلسون دانماركی - كه در كتاب «اصدق الاقاویل علی صح التورا و الانجیل» مدعی نقص قرآن گردیده است - نوشته است/
مهم‏ترین مطالب: 1.