تبیان، دستیار زندگی

«معنویت» از واژگان متداول در میان خواص و مردم عادی می‏باشد. خواص و اهل فن در عبارت‏هایی نظیر «معنویت چیست»، «دینداری، معنویت و اخلاق چه رابطه‏ای با هم دارند» و «رشد معنوی چیست»، از این لفظ استفاده می‏كنند. افراد عادی نیز این واژه را در ضمن جملاتی مانند «فردی معنوی»، «رهبر معنوی» و «هدایت معنوی» به كار می‏گیرند.

این واژه در ادبیات معاصر نیز به طور گسترده به كار می‏رود. معمولا در متونی كه از ارتباط انسان با وجودی فراتر از جهان مادی سخن به میان می‏آید، به نحوی این لفظ یا مترادف آن به چشم می‏خورد. در منابع مربوط به ادیان، روان‏شناسی، روان‏شناسی دین، تعلیم و تربیت نیز می‏توان آن را یافت. به هر حال، این واژه بیانگر یكی از ویژگی‏های آدمیان است كه گاه و بیگاه در رفتار آدمی نمود پیدا می‏كند. همان‏گونه كه شادی و غم، آرامش و اضطراب، و شجاعت و جبن، خصوصیات انسان را بر ملا می‏سازند، معنویت و معنوی نیز اغلب در قلمرو انسان به كار می‏روند.

الف. درون آدمی به طور ذاتی زمینه دوگونه رفتار، یعنی رفتار عادی و رفتار معنوی وجود دارد. هم شواهد خارجی و رفتار آدمیان چنین امری را نشان می‏دهد و هم از آیات قرآن می‏توان این امر را به دست آورد. مثلا، در آیه خلقت آدم(علیه‌السلام)، وقتی خداوند از اراده خود خبر داد، ملائكه، كه تنها رفتار نوع اول انسان را مورد توجه قرار دادند، به خدا اعتراض كردند. وقتی خداوند ظرفیت‏های واقعی آدم(علیه‌السلام) را به ملائكه نشان داد، كه بدون تردید همان ظرفیت معنوی انسان می‏باشد، زبان به عجز گشودند و بر آدم(علیه‌السلام) سجده كردند.

ب. زمینه رفتار معنوی همانند سایر زمینه‏ها وجود دارد، ولی برای شكوفایی آن، برنامه‏ای مناسب ضرورت دارد تا فرد به حالت‏های معنوی مطابق با هدف نهایی وجود خود دست یابد. به عبارت دیگر، همان‏گونه كه استعداد خوردن و آشامیدن و رفتار جنسی آدمی ممكن است به نحو نامناسب و حتی بیمارگونه بروز كند، قوّه معنویت نیز چه بسا به شكلی بروز كند كه شكلی بدلی و تنها دلخوش كن برای صاحب آن باشد، ولی او را به چه چیزی كه از به ودیعه گذاشتن نیروی معنویت مراد است، نرساند.

بنابراین، دین اسلام به مایه‏های معنوی انسان جهتی خاص می‏دهد و معنویت را به صورتی ویژه می‏طلبد، تا انسان از میان صور مختلفی كه می‏تواند برگزیند، به صورت صحیح معنویت دست یابد و در سایه آن به اوج شكوفایی برسد. به صورتی واضح‏تر، استعداد معنوی انسان در برنامه معنوی اسلام مُسلّم فرض شده است، ولی هر چیزی را مصداق و فرد مناسب آن ندانسته‏اند و هر برنامه‏ای را در حركت به سوی مصداق مناسب ندیده‏اند. بنابراین، اموری مانند آرامش روانی كه در یوگا و ذن مطرح شده، حیرت و آگاهی نسبت به هستی كه برخی روان‏شناسان ارائه كرده‏اند، و حالت‏های دلخواه فردی كه در نگاه پست مدرن آمده، هیچ‏كدام معنویت مطلوب، به ویژه صورت نهایی معنویت از لحاظ برنامه معنوی اسلام به حساب نمی‏آیند، هرچند حصول همین حالات چه بسا به طور نسبی برای ارگانیسم مفید بوده و یا مطلوبیت داشته باشند.

ج. همین ظرافت‏ها و پیچیدگی‏های وجود آدمی موجب گردیده كه اسلام مقدار توانایی انسان را در شناخت خودش كافی ندانسته و برای رسیدن به اهداف نهایی به كمك او بشتابد و برنامه الهی را به او ارائه كند تا در سایه آن مسیر كمال را طی كند و بر همین اساس، اسلام برنامه دینی و معنوی خاص دارد و رهبران معنوی آن نیز افراد ویژه‏ای می‏باشند كه در صدر آن‏ها پیامبر(صلی الله علیه و آله) و از پی او نیز تنها دوازده امام: و فاطمه زهرا(س) از چنین مقامی برخوردارند.

تو گر رهپویی ره احمد بپوی به پویش هماره نشان علی را بجوی

یمین و یسارت به صفدر سپار به محشر فقط كوی حیدر بگوی