تبیان، دستیار زندگی

خدیجه اسكندرى نژاد

تعریف «خودپنداره»

هر فرد در ذهن خود، تصویرى از خویشتن دارد; به عبارت دیگر، ارزشیابى كلى فرد از شخصیت خویش را «خودپنداره» یا «خودانگاره» مى نامند. این ارزشیابى ناشى از ارزشیابى هاى ذهنى است كه معمولا از ویژگى هاى رفتارى خود به عمل مى آوریم. در نتیجه، خودپندارى ممكن است مثبت یا منفى باشد.

مفهوم «خود» به صورت سازمانى دینامیك، نخستین بار به وسیله لكى (Leckey) مطرح شد.

به نظر او، رفتار آدمى تظاهر و انگیزه اى است كه هدف آن ثبات خود در اوضاع ناپایدار مى باشد.

به طور خلاصه، مى توان گفت: خودپندارى، چارچوبى شناختى است كه به واسطه آن به سازمان بندى آنچه درباره خویش مى دانیم، مى پردازیم و اطلاعاتى را كه به خود مربوط مى شوند، بر پایه آن پردازش مى كنیم. این قبیل «طرحواره خود» 2 در برگیرنده مؤلّفه هاى خاص نیز مى باشد كه در نقش گرایش هاى شخصیت عمل مى كند. سه مورد از این مؤلّفه ها عبارتند از:

نتیجه گیرى

خود دنیاى درونى شخص است و شامل تمام ادراكات، عواطف، ارزش ها و طرز تفكر او مى باشد. اگر تصور فرد از خود مثبت و نسبتاً متعادل باشد، شخص داراى سلامت روانى است و به عكس اگر خودپندارى شخص منفى و نامتعادل باشد او از لحاظ روانى ناسالم شناخته مى شود. این پندار و تصورى كه فرد از خود دارد، مسلماً برایش امرى حیاتى مى باشد; چرا كه بر اساس آن زندگى خود را سامان داد، و اهدافى را دنبال مى كند و به عبارتى این خودپنداره تعیین كننده سرنوشت فردى، اجتماعى و به طور كلى زندگى اوست. خودپنداره آموختنى و قابل تغییر است; زیرا علاوه بر آنكه انسان در سراچه طبیعت به ارگانیسم خود وابسته است، در محیط اجتماعى پیچیده هم زندگى مى كند و اما این تغییرات در دوران كودكى بیشتر از دوران بزرگسالى است.

سال هاى اولیه كودكى عامل بسیار مهمى در تكوین شخصیت كودك محسوب مى شود. خانواده نیز خطیرترین، حساس ترین و مهم ترین نقش را در رشد و شكل گیرى و پایدارى خود عهده دارد و محیط خانواده اولین نقش و نگار خود را بر شخصیت كودك مى زند.

در خانواده اى كه صمیمیت، آزادى و احترام حاكم باشد و اصل تعادل در كلیه روش هاى داد و ستد با فرزندانشان رعایت شود، كودك مى تواند هم ثبات خودپندارى را حفظ كند و هم باعث تغییرات مطلوب در شخصیت فرد شود. از یك سو او مى تواند با اطمینان به شخصیت خود با مشكلات روبرو شود و از سوى دیگر بدون داشتن اضطراب و تشویش، رفتارهاى نامناسب خود را مورد تردید قرار داده سعى مى كند آن ها را به نحو مطلوبى تغییر دهد.

نگرش مثبت نسبت به خود و محیط اطراف با انگیزه اى قوى براى تلاش همراه است كه همین باعث مى شود تا افراد بتوانند از حداكثر ظرفیت ذهنى و توانمندى هاى بالقوه خود بهره مند شوند.

مسئله خودپنداره در دین مبین اسلام جایگاه ویژه اى دارد و نقش اساسى در سعادت آدمى ایفا مى كند كه در روایات از آن به معرفة النفس (خودشناسى) تعبیر شده است. زمانى كه انسان به باطن ذات خود رجوع مى كند و خودش را مى بیند (شرافت و كرامت خویش را احساس مى كند) از همین جا احساس مى كند كه پستى و دنائت با این جوهر عالى سازگار نیست، از این روست كه امام هادى(علیه السلام) مى فرماید: «من هانت علیه نفسه فلا تأمن شرَّه» آن كسى كه در خود احساس كرامت نفس نمى كند از شرش ایمن

مباش و در نقطه مقابل آن حضرت على(علیه السلام) مى فرماید: «من كرمت علیه نفسه هانت علیه شهوته»  ; كسى كه بزرگى و كرامت نفس خود را باور دارد، هرگز با گناه خود را نمى آلاید، یا در جاى دیگر اینكه دنیا در نظرش حقیر مى شود.