تبیان، دستیار زندگی

حسین كریمیان *

در فارسى «خلاقیت» به معناى ابداع،  نوآورى، ایجاد و آفرینندگى به كار مى رود. در این موقعیت، فرد با تركیب كردن، یك پدیده نو مى سازد. همانند هوش، توانایى خلاقیت نیز در افراد مختلف متفاوت است.

از نظر آبراهام مزلو ، خلاقیت و خود شكوفایى 3 در رأس هرم قرار مى گیرد و طى سلسله مراتبى، كه براى نیازهاى انسان مطرح مى كند، باید از پایین ترین طبقه شروع كرد تا به رأس هرم كه خود شكوفایى است رسید. اولین و پایین ترین طبقه، نیازهاى فیزیولوژیك است; نیازهایى همچون آب، غذا، هوا و مانند آن كه بین انسان و حیوان مشترك بوده و براى ادامه حیات لازم و ضرورى است. دومین طبقه، نیاز به امنیت است كه شامل امنیت جانى، مالى و شغلى مى شود. سومین طبقه، نیاز به محبت و عشق است; زیرا هر فردى در زندگى نیاز به دوست داشتن دارد. چهارمین طبقه، نیاز به عزّت نفس و ابراز وجود است; شخص دوست دارد در جمع مطرح شود. پنجمین و بالاترین طبقه، كه در رأس هرم قرار مى گیرد، نیاز به خودشكوفایى است، كه اگر مراحل قبل طى شود فرد به خلاقیت مى رسد. آبراهام مزلو دو نوع خلاقیت را توضیح مى دهد: خلاقیت اولیه و خلاقیت ثانویه. خلاقیت اولیه از ناخودآگاه سرچشمه مى گیرد و در زمان كودكى بین همه انسان ها مشترك است. كودكان به واسطه آن خیالبافى 4 مى كنند، لذت مى برند و رفتار خلاق آمیز از خود بروز مى دهند. این نوع خلاقیت اغلب با پشت سر گذاشتن كودكى از بین مى رود. اما خلاقیت ثانویه مبتنى بر عقل سلیم 5 و منطق صحیح است.

نیاز به خودشكوفایى نیاز به عزّت نفس نیاز به محبت و عشق نیاز به امنیت نیازهاى فیزیولوژیك سلسله مراتب نیازهاى مزلو سلسله مراتب نیازهاى مزلو براى رسیدن به خلاقیت، كوشش و تلاش عامل بسیار مهمى است و داشتن هوش بالا دلیل كافى براى به خلاقیت رسیدن نیست. براى مثال، پاولف ، فیزیولوژیست روسى، سال هاى زیادى روى بزاق سگ تحقیق كرد تا اینكه در سال 1904 براى اولین بار برنده جایزه نوبل شد. بسیارى از افراد به محض آنكه با شكستى روبه رو مى گردند دست از تلاش برداشته و اعتماد به نفس خود را از دست مى دهند، اما افراد خلاق شكست را مقدّمه پیروزى مى دانند.

بنابراین، رشد و توسعه خلاقیت به عوامل فردى و اجتماعى مثل خانواده، هوش، ویژگى هاى شخصیتى و غلبه بر موانع و مشكلات وابسته است. گرچه توانایى تفكر خلاق به صورت فطرى و طبیعى به طور بالقوّه در انسان ها وجود دارد، اما ظهور و بروز آن مستلزم پرورش و تربیت آن است.

1. كنجكاوى: افراد خلاق حتى اگر به درجات بالاى علمى برسند، در درون خود آرام و قرار نداشته و در جستوجوى دانستنى هاى بیشترى هستند. اگر راهى را كه انتخاب كرده اند به نتیجه نرسد و یا پیامد خوشایندى نداشته باشد، به جاى آنكه دست از فعالیت بردارند و افسوس بخورند، سعى بیشترى مى كنند تا آن را به نتیجه مطلوب برساند. افراد خلاق بیشتر یادگیرنده هستند تا یاددهنده و در همه حال كنجكاو.

2. اعتماد به نفس: افراد خلاق انگیزه فراوانى براى رشد و پیشرفت و موفقیت دارند، از خودشان راضى بوده و به خود اعتماد لازم را دارند. آن ها گرچه در زندگى با مسائل و مشكلات روبه رو هستند، اما به حل آن ها ایمان دارند. افراد خلاق نسبت به خود تنفر  نداشته و از هر لحظه زندگى لذت مى برند.

3. داشتن هدف در زندگى: افراد خلاق در زندگى خود احساس پوچى، بى هدفى و خلأ ندارند. آن ها احساس مى كنند كه به دنیا آمده اند تا رسالتى بزرگ را به انجام برسانند، از این رو، وقت خود را تلف نمى كنند. افراد خلاق زندگى را دوست دارند.

4. زندگى كردن با توجه به حال: افراد خلاق به جاى آنكه زندگى را در گذشته و آینده جستوجو كنند، به حال توجه داشته و از آن لذت مى برند. این افراد همیشه و در همه حال از زندگى لذّت مى برند; چرا كه انتظار براى لذت بردن در آینده نابخردانه است.

5. عدم احتیاج به تأیید دیگران: این افراد نیازى به تأیید دیگران ندارند. بر عكس اكثریت مردم كه در پى كسب افتخارات هستند، آن ها به این مسئله كه عملكردشان مورد تأیید و پسند دیگران بوده و یا اینكه همه اعمال آن ها قابل تحسین باشد توجهى ندارند.

6. انرژى فراوان: افراد خلاق داراى انرژى و نیروى فراوانى هستند; زیرا نسبت به كار خود و به طور كلى زندگى هیجان خاصى دارند. البته توان و نیروى مافوق طبیعى ندارند، بلكه انرژى آنان حاصل عشق به زندگى است.

7. استقلال فكرى: افراد خلاق احساس

عدم وابستگى به دیگران دارند. آنان پیرو دیگران نبوده و استقلال رأى دارند.

8. تنوع طلب بودن: افراد خلاق از یكسان بودن و غیرقابل تغییر بودن گریزانند. آن ها دوست دارند در زندگى تغییر و تنوع ایجاد كنند و از یكرنگ بودن راضى نیستند.

9. نگرشى مثبت داشتن: افراد خلاق مثبت و سازنده هستند، تظاهر نمى كنند و دروغگو نیستند. آن ها واقع بین هستند و از مكر و ریا در زندگى بیزارند. همیشه نیمه پر لیوان را مى بینند و كمتر به نقاط منفى مى نگرند. آنان امید به آینده دارند.

10. برخورد صحیح با مشكلات: افراد خلاق با مسائل و مشكلات به درستى برخورد مى كنند. آن ها قهرمان پرست نیستند. آن قدر مشغول فعالیت و سازندگى در زندگى خود هستند كه وقت خود را بیهوده صرف سرزنش و ملامت دیگران نمى كنند. در مقابل مشكلات ناله و شكوه سر نمى دهند، بلكه برمى خیزند و به زندگى مى پردازند. لحظات زندگى را صرف سازندگى و شكوفایى كرده و مشكلات را از طریق عقل و منطق حل مى كنند.

موانع خلاقیت

برخى از موانع خلاقیت و مشكلات آن از خود فرد ناشى مى شود و برخى مربوط به عوامل اجتماعى است. بورینگ ( boring ) معتقد است كه پیشرفت دانش، كار ذهن هاى خلاق است، ولى هر ذهن خلاقى كه در پیشرفت علم سهمى دارد با محدودیت  روبه روست.

اولین محدودیت، عدم آگاهى است; زیرا هر اختراع به شرطى صورت مى گیرد كه راه به وسیله اختراعات دیگر باز شده باشد. اختراع و پذیرش آن، با عادات فكرهاى فرهنگ یك منطقه و دوره خاص یا روحیه فرهنگى زمان نیز محدود مى شود. اندیشه اى كه در دوره هایى از تمدن عجیب مى نماید، در یك یا دو قرن بعد احتمالا به سادگى به عنوان واقعیت پذیرفته مى شود. دست كم در مورد اندیشه هاى اساسى بروز تغییرات تدریجى یك قاعده است.

از سوى دیگر، موضوعات سطحى تر، مانند چه چیز مهم است یا چه چیزى ارزش انجام دادن و گفتن دارد، سریع تر تغییر مى كنند.

این تغییر تا حدى مدیون كشفیات جدید، تعامل اجتماعى دانشمندانى كه حد اكثر توجه خود را به مسائل خاصى معطوف مى كنند و نیز انگیزش متقابل بین پیشروان و پیروان آن ها و مدافعان و مدعیان آن هاست.

برخى از عوامل مانع خلاقیت هستند; عواملى همچون: ترس از شكست، دلسرد شدن، خرافات، پیروى افراطى از دیگران، تفكرات منفى و عدم انعطاف پذیرى.

عوامل و موانع را مى توان به دو دسته كلى «فردى» (درونى) و «محیطى» (بیرونى) تقسیم كرد. منظور از موانع درونى عواملى است كه به ویژگى هاى شخصى فرد مربوط مى شود و موانع محیطى به موقعیت هایى اطلاق مى گردد كه فرد در رابطه با دیگران دارد.

آمابیل ، دانشمندى كه با 120 دانشمند مصاحبه كرده است، عوامل محیطى را كه موجب خلاقیت مى شود، شامل موارد ذیل مى داند: آزادى، منابع كافى، وقت كافى، جو مناسب، و طرح تحقیق مناسب. وى در همین زمینه عوامل مانع خلاقیت را شامل محدودیت ها، جو نامساعد، وقت ناكافى، طرح تحقیق ضعیف، و رقابت  مى داند.

جنبه هاى شخصى و فردى مطلوب از دیدگاه دانشمندان در فرایند خلاقیت شامل انگیزه درونى، تخصص در زمینه موردنظر، تجربه لازم، توانایى هاى شناختى، داشتن شهامت، و ویژگى هاى شخصیتى متنوع است. عوامل و موانع فردى و شخصى نیز عبارتند از: عدم تجربه كافى، نداشتن انگیزه، انعطاف نداشتن، انگیزه بیرونى به جاى انگیزه درونى و عدم مهارت اجتماعى.

بنابراین، اگر بخواهیم موانع خلاقیت را به طور عمیق تر و جزئى تر مورد بررسى قرار دهیم، بهتر است موانع را به دو دسته «موانع فردى» و «موانع بیرونى» تقسیم نموده و عوامل هر كدام را مطالعه نماییم.

موانع فردى

1. عادت:  اگر فرد در حل مسائل روشى را انتخاب نماید كه فقط در یك چارچوب خاصى قرار گیرد و همیشه بخواهد طبق آن الگو مشكلات را حل كند، به آن عادت كرده و بدون تفكّر و تعمّق  به حل مسائل مى پردازد. بنابراین، فكر را محدود نموده و به خلاقیت، كه لازمه اش تفكّر و تعقّل است، نخواهد رسید.

2. ترس از عدم موفقیت: با توجه به این واقعیت كه چنانچه نتایج به دست آمده از اعمال انسان ها موفقیت آمیز باشد، انسان مورد تشویق قرار مى گیرد و در غیر این صورت، با تنبیه و توبیخ روبه رو مى گردد، بنابراین، انسان ها به دنبال امورى مى روند كه موفقیت به همراه داشته باشد. از این رو، از ریسك كردن، كه لازمه خلاقیت است، دورى مى كنند كه این مانع خلاقیت و آزمایش راه هاى گوناگون مى باشد.

3. عدم انعطاف پذیرى: یكى دیگر از موانع خلاقیت این است كه افراد در چارچوب و قالب مشخصى فكر و عمل مى كنند و به جهات مختلف توجه ندارند كه این مسئله موجب محدودیت فكرى

مى شود. همچنین برخى مواقع، تعصب و پیشداورى مانع ارزیابى صحیح مى گردد.

4. عدم اعتماد به نفس: در برخى مواقع، افراد از توانایى و استعداد بالایى برخوردارند، اما جرئت، شهامت و اعتماد به خود را ندارند و فكر مى كنند نظر آن ها اشتباه است و حتى از بیان آن خوددارى مى كنند. این نگرش موجب مى گردد خود را باور نداشته و احساس خود كم بینى، حقارت، كمرویى و به طور كلى، ویژگى هاى شخصیتى منفى پیدا نمایند. عدم اعتماد به خویشتن مانعى براى بروز خلاقیت است.

5. دورى از موقعیت هاى مبهم: در بسیارى موارد انسان ها از امور و موقعیت هایى كه پیچیده و مبهم هستند دورى مى كنند و به دنبال روش ها و راه حل هاى مطمئن و بدون دردسر مى گردند، ابهام و اشكال در امور را نمى پسندند و نمى خواهند ذهن خود را مغشوش نمایند. حال آن كه عنایت به موقعیت هاى مبهم و پیچیده از ویژگى هاى انسان هاى خلاق است.

موانع بیرونى

1. آداب و رسوم: در بسیارى از موارد آداب و رسوم و سنن اجتماعى افراد را مجبور مى سازد كه طبق الگوها و خواسته هاى فكرى و رفتارى جامعه خود عمل نمایند و به غیر از آن فكر نكنند. این جبر اجتماعى و ایجاد محدودیت و سنت پرستى، كه برخى مواقع حتى با انحرافات همراه است، تعصب خاصى را ایجاد مى كند كه مانع خلاقیت بوده و جلوى ایجاد الگوى تازه را مى گیرد.

2. همرنگى:  در برخى موارد افراد از اینكه با دیگران متفاوت باشند هراس دارند. از این رو، رأى و عقیده خود را مطابق با دیگران ساخته و راهى را انتخاب مى كنند كه دیگران در آن مسیر باشند. این عامل باعث مى شود آنان در چارچوبى عمل كنند كه دیگران عمل كرده اند. بنابراین، جلوى ابتكار و خلاقیت، كه لازمه آن پاسخ هاى غیرمعمول است، گرفته مى شود.

3. قوانین و مقررات: گرچه رعایت قوانین و مقررات براى هر فرد واجب است تا نظم در جامعه حكمفرما باشد، اما برخى مواقع عدم انعطاف در قوانین مانع رشد تفكر خلاق است. مثلا، قوانین آموزشى در تعلیم و تربیت بدون توجه به تفاوت هاى فردى 28 خود مانعى براى بروز خلاقیت دانش آموز است.

4. شغل: برخى مواقع فعالیت هاى یكنواخت در شغل و حرفه باعث مى گردد كه فرد به آن فكر نكرده و از روى عادت به صورت مكانیكى بدون تعمق و تفكر به امور زندگانى بپردازد. علاوه بر آن، خستگى و كمبود وقت اجازه فكر كردن را به فرد نمى دهد. بنابراین، خلاقیت كه از ویژگى هاى آن عدم یكنواختى است رعایت نشده و مسئولیت هاى ادارى و شغلى جلوى خلاقیت فرد را مى گیرد.

5. نگرانى و ترس از عدم استقبال اجتماعى: امور خلاق كه جنبه نوآورى دارد و تازه و جدید مى باشد، ممكن است ابتدا مورد توجه اجتماع قرار نگیرد و افراد از تحقیر و سرزنش ترس داشته باشند و دست از تفكر خلاق بردارند. تاریخ جهان بشریت چه بسیار دانشمندانى را به خود دیده است كه مورد تمسخر، تحقیر و توهین واقع گردیده اند. بنابراین، ترس و نگرانى مانعى براى خلاقیت است. این مسئله را در تعلیم و تربیت نیز مى توان مشاهده نمود. تورنس مى گوید: «در بیشتر كلاس ها دانش آموزى كه یك ایده یا محصولى غیرعادى ارائه مى دهد در معرض یك خطر قرار مى گیرد. بدین ترتیب، دانش آموز باید خیلى شجاع باشد تا بر

ایده اش پافشارى كند; زیرا این چنین ایده هایى را اغلب مسخره كرده و احمقانه و عجیب قلمداد مى نمایند.»

پرورش خلاقیت

صاحب نظران در زمینه روش هاى آموزش و پرورش خلاقیت نظریاتى را ابراز كرده اند. به عنوان نمونه، تورنس ، دانشمند معروف، براى رشد و پرورش خلاقیت توصیه هایى را به والدین و مربیان مى نماید تا از این طریق بتوانند زمینه را براى بروز خلاقیت فرزندان و متربیان خود آماده نمایند. این توصیه ها عبارتند از:

1. تجسم  قوى: توانایى تصور و تجسم اشیا، مفاهیم و فرایندها امكان بروز خلاقیت را بیشتر مى كند. بهتر است تصویرها زنده، متنوع، روشن و قوى باشند. تحریك كنجكاوى، انواع بازى هاى فكرى، نقاشى، تجسم آنچه بیان یا خوانده مى شود و دستكارى تصاویر روش هاى مفیدى براى این مهارت مى باشد.

2. درك مطلب: در این زمینه باید مطلب اصلى فهمیده شود و موارد غیراساسى و بى مورد را كنار گذاشت. براى آموزش این مهارت به عنوان نمونه مى توان داستانى را براى كودكان خواند و از آن ها خواست تا اصل مطلب را به تصویر بكشند و یا آن را به شعر درآورند و یا خلاصه نمایند. هرچه مطلب ساده و روشن باشد، دریافت اصل مطلب راحت تر است.

3. توجه به عواطف: در نظر گرفتن احساسات و عواطف نقش بسزایى در رشد و یا عدم رشد خلاقیت دارد. عواطف مى تواند باعث شور و شوق شود و یا در جنبه منفى عامل بازدارنده باشد.

4. قدرت تخیل: در این روش فرد خود را جاى چیز دیگر قرار مى دهد. روش هاى پرورش تخیل بسیار متنوع است; مثل خواندن و نوشتن داستان هاى تخیلى و علمى. اختراعات و ابداعات بسیار زیادى وجود دارند كه نتیجه قدرت تخیل افراد است.

5. ابتكار:  در این روش باید از فرد خواست تفكر عادى و آنچه را كه عادت كرده است كنار بگذارد و به تفكر غیرمعمولى توجه نماید. او نباید از اینكه تفكرى متفاوت با دیگران دارد اضطراب داشته باشد.

6. توانایى درونى: رشد و پرورش تجسم مسائل پنهانى و درونى مى تواند نقش مؤثرى در خلاقیت داشته باشد. تمركز، دقت و توجه به مسائل درونى فرایند خلاقیت را تسهیل مى نماید.

7. بررسى راه هاى متفاوت: والدین و مربیان باید از كودكان بخواهند راه حل هاى گوناگونى را براى حل مسائل در نظر گیرند. یافتن راه حل هاى متفاوت و دورى از انتقا نسبت به ایده ها و عدم محدودیت در ارائه اندیشه ها زمینه را براى خلاقیت مهیا مى نماید.

8. شوخ طبعى: از ویژگى هاى افراد خلاق شوخ طبعى است. شوخ طبعى به این معناست كه فرد مسائل بى ربط و نامناسب را كه بر خلاف آداب معمول است به هم مربوط مى سازد. بنابراین، باید آن را تقویب و تأیید نمود.

9. زود قضاوت نكردن: باید به كودكان آموزش داد كه از قضاوت عجولانه بدون تفكر و پیشداورى و تعصب خوددارى نمایند و در داورى تفكر و استدلال را مدنظر قرار دهند.

10. نگاهى دوباره: از مسائل مهم خلاقیت، داشتن نگرشى متفاوت است. فرد خلاق به دنبال جنبه هاى جدیدى است.

تغییر نقش از روش هاى مؤثر در خلاقیت است; مثلا، جابه جایى نقش ها مانند معلم ـ دانش آموز، والدین ـ كودك مى تواند نقش ها را تغییر داده و اندیشه هاى جدیدى به وجود آورد.

نقش معلم در پرورش خلاقیت

بررسى و مطالعه زندگى انسان هاى خلاق حاكى از آن است كه هنگامى خلاقیت به شكوفایى مى رسد كه شخص بتواند بین آنچه در درون دارد و آنچه از محیط مى آموزد ارتباط برقرار نماید; بدین معنا كه طبیعت یا فطرت با تربیت هماهنگ باشد. بنابراین، براى رشد و گسترش خلاقیت، باید مربیان تربیتى به نكات زیر توجه كافى مبذول دارند: سؤالات بحث انگیز مطرح نمایند، از وسایل كمك آموزشى بهره بگیرند، ارتباط مسائل درسى را با واقعیت هاى زندگى بیان نمایند، از محركات مختلف مثل تصاویر و نمودار استفاده كنند، به تخیلات دانش آموزان اهمیت دهند، اعتماد به نفس دانش آموزان را تقویت كنند، در دانش آموزان احساس آرامش ایجاد نمایند، مطالب درسى را با مطلب قبلى و تجارب دانش آموزان تنظیم كنند، فعال بودن دانش آموزان در جریان درس را مورد توجه قرار دهند، فرصت فكر كردن به دانش آموزان بدهند، تحقیق و جستوجو را تقویت كنند، به درك و فهمیدن بیش از حفظ كردن 33 عنایت داشته باشند، به افكار و عقاید دانش آموزان احترام بگذارند، از پاسخ ها و سؤالات عجیب و غریب و بى ربط دانش آموزان ناراحت نشوند و از آن استقبال نمایند، به كیفیت یادگیرى اهمیت بدهند، روش بحث و گفتوگو را انتخاب نمایند، برخى مواقع از خود دانش آموزان بخواهند مسائلى را مطرح كنند، به راه ها و جواب هاى مختلف توجه كنند نه اینكه فقط یك راه حل مشخص و معین را مدنظر داشته باشند، و قدرت تجزیه و تحلیل و انتقادى بودن را در دانش آموزان رشد دهند.

روش تدریس معلم از نكات قابل اهمیت در پرورش خلاقیت است. بنابراین، روش تدریس او باید اكتشافى

و فعال باشد، یعنى روش هایى را به كار بندد كه دانش آموزان را به فعالیت وادارد، جلسات بحث و گفتوگو تشكیل دهد و آن ها را با مسائل روبه رو سازد. معلم باید دانش آموزان را به خطرپذیرى معقول تشویق نماید. منظور از خطرپذیرى به مخاطره انداختن زندگى نیست. دانشمندانى همچون شكسپیر (نمایش نامه نویس)، داستایوسكى (داستان نویس) و پیكاسو (نقاش) با خطرپذیرى، به چنین موفقیت هایى دست یافتند. بنابراین، شكیبایى و صبر در برابر شكست را باید به دانش آموزان آموخت.

دانشمندان، دنیا را فقط سیاه و سفید نمى بینند و فعالیت هایشان را به صورت قانون همه یا هیچ تنظیم نمى كنند، آن ها بارها تغییر عقیده مى دهند و سبك خود را عوض مى كنند و مكرر آثارشان را بازبینى مى كنند تا نتیجه مطلوبى بگیرند و هیچ گاه آن را تكمیل شده تلقّى نمى كنند.

به دانش آموزان باید فرصت آزمایش و خطا داد و نباید به خاطر اشتباه در شیوه تفكر، آن ها را تنبیه و جریمه نمود. برخى مواقع پاسخ دانش آموزان فقط به خاطر آنكه مورد انتظار معلم نیست و با اندیشه او همخوانى ندارد اشتباه تلقّى مى شود. در صورتى كه خطا زمینه ساز چالش فكرى و ابزارى براى تكوین اندیشه است. از این رو، به دانش آموزان باید اجازه داد از خطا كردن نهراسند; زیرا همه افراد خطا مى كنند و بهتر است آن ها شهامت، شجاعت، تهوّر و جوشش فكرى براى ابداع و خلاقیت داشته باشند و هنگام اشتباه به جاى تنبیه و سرزنش، هدایت و ارشاد شوند.