چند نكته
1- استفاده از تنبیه در مواردى صورت مىگیرد كه تربیت كودك بر آن متوقف باشد و یا به مصلحت او باشد; زیرا خداوند در قرآن مىفرماید: «ولا تستوى الحسنة و لا السیئة ادفع بالتی هى احسن.» (فصلت: 34)
«روش احسن» در واقع، همان روش اكرام، محبت و رفق و مدارا با اطفال و متربیان است كه در جهت اصلاح آنان مىباشد. از این آیه استفاده مىشود كه روش تنبیه روش غیر احسن است. بنابراین، باید از آن اجتناب كرد، مگر در موارد منصوص و خاصى كه روش احسن به نتیجه لازم نمىرسد.
2- مؤدب و معلم در مقام تعلیم و تربیت كودك، نباید بیش از سه ضربه بزند. همچنین پدر و جد پدرى نیز نباید بیش از شش ضربه بزنند. بر آنان رعایت مصلحت كودك لازم است.
3- در تنبیه كودك، باید مواظب بود كه به جاهایى حساس بدن مثل سر و صورت ضربه نخورد.
4- تنبیه نباید بیش از مقدار جرم و گناه باشد. حضرت رسول(ص) در روایت اسد بن وداعة، پس از آنكه سه مرتبه از تنبیه نهى كردند، سپس آن را به مقدار گناه مجاز دانستند.
5- در تنبیه، باید قوت بدنى، سن و شخصیت متربى را نیز در نظر گرفت.
در خصوص رعایتشخصیت افراد حضرت على(ع) مىفرماید: «عقوبة العقلاء التلویح و عقوبة الجهال التصریح» و یا فرمودند: «التعریض للعاقل اشد عقابا.»
6- همیشه در حال ناراحتى و خشم، باید از تنبیه اجتناب كرد. نهى النبى(ص) عن الادب عند الغضب.
7- اگر كودك پیش از تنبیه، رفتار نامطلوب را ترك كرد و اصلاح شد، نباید او را تنبیه كرد; زیرا هدف از تنبیه و تادیب، اصلاح كودك است كه حاصل شده است. همچنین اگر پس از تنبیه هدف محقق شد، دیگر نباید تنبیه تداوم داشته باشد.
8- در استفاده از روش تنبیه، نباید افراط یا تفریط كرد، بلكه باید اعتدال را در نظر داشت، حضرت على(ع) مىفرماید: «لاتكثرن العقاب فانه یورث الضغینة و یدعوه الى البغضاء.» در كلام دیگرى فرمودند: «الافراط فى الملامة تشب نیران اللجاج.» همچنین فرمودند: «لا یكونن المحسن و المسىء عندك بمنزلة سواء فان فى ذلك تزهیدا لاهل الاحسان فى الاحسان و تدریبا لاهل الاسائة فالزم كل واحد منهم ما الزم نفسه ادبا منك.»
9- در صورتى مىتوان كودك را تنبیه كرد كه به خلاف بودن كار خود و كیفر داشتن آن آگاه باشد. امام صادق(ع)به محمد بن خالد در مورد غلامى كه دزدى كرده بود فرمودند: «از او مىپرسى: آیا مىدانى كه دزدى كیفر دارد؟ اگر جواب داد: بلى، مىگویى: عقوبت آن چیست؟ اگر نمىدانست كه كیفر آن قطع دست است، پس او را رها مىكنى...»
10- كودك را نباید براى تشفى خاطر و انتقامجویى تنبیه كرد، بلكه باید براى اصلاح رفتار، او را تنبیه نمود. حضرت على(ع) فرمودند: «ینبغی لمعلم الاطفال ان یراعی منهم حتى یخلص ادبهم لمنافعهم و لیس لمعلمهم فی ذلك شفاء من غضبه و لا یربح قلبه من غیظه، فان ذلك ان اصابه فانما ضرب اولاد المسلمین لراحة نفسها و هو لیس من العدل.»
11- همیشه باید براى اصلاح رفتار و تربیت مطلوب كودك و تغییر رفتار او از روش تشویق استفاده كرد و آن را بر تنبیه مقدم داشت.
حضرت على(ع) فرمودند: «عاقب اخاك بالاحسان الیه وارده شره بالانعام الیه»
12- نكتهاى كه مهم است و معلمان و اولیاى متربیان باید رعایت نمایند این كه درباب تنبیه، باید مراحل و مراتب آن رعایت گردد. و نباید فورا به سراغ مرحله نهایى و تنبیه بدنى رفت، زیرا در بسیارى از موارد، اصولا نیازى به زدن و تنبیه بدنى نیست و با استفاده از مراحل ضعیفتر تنبیه - یعنى تنبیه غیر بدنى و غیر مستقیم - مىتوان مشكل را حل كرد.
13- تنبیه باید سنجیده و حساب شده باشد و از مقدار مقرر در شرع تجاوز نكند و از جرم و خطاى كودك شدیدتر نباشد; زیرا اگر كودك تنبیه را جنگى علیه خویش بداند، ممكن است واكنش نشان دهد و در مقام دفاع برآید و دستبه طغیان و تمرد بزند.
14- تنبیه نباید به صورتى باشد كه كودك پدر و مادر را دشمن خویش بپندارد یا تصور كند كه مورد بىمهرى قرار گرفته است.
15- كودكى را كه توانایى كارى را نداشته نباید مورد عقاب و تنبیه قرارداد; زیرا با وجود ضعفى كه دارد، مرتكب تقصیرى نشده است. در غیر این صورت، در روحیهاش آثار بدى خواهد گذاشت.
16- تنبیه باید گاه به گاه و به صورت استثنایى انجام گیرد تا نتیجهبخش باشد; زیرا اگر تنبیه به صورت عادت درآید به تدریج، كودك با آن مانوس مىشود و به آن خو مىگیرد. و در این صورت، دیگر اثرى نخواهد داشت. حضرت على(ع) فرمودند: «زیادهروى در ملامت و سرزنش كودك باعث لجاجت مىشود.»
17- تنبیه باید در موارد جزئى انجام گیرد و نه به صورت كلى تا كودك بتواند علت آن را درك نماید و براى موارد دیگر از آن عبرت بگیرد. براى مطلق بىانضباطى، نباید اطفال را تنبیه و تادیب كرد، بلكه در موارد جزئى و مشخص باید آن را انجام داد.
18- حتى المقدور نوع تنبیه باید طورى انتخاب شود كه با نوع جرم سنخیت داشته باشد; مثلا; اگر درس ریاضى را نخوانده است، تمرین مساله حساب به او بدهند یا اگر كیف و لباسش را پخش كرده، وادار شود كه آنها را در جاى خود قرار دهد.
19- پس از تنبیه، باید جرم كودك را فراموش كرد و دیگر درباره آن بحث ننمود. امام صادق(ع) فرمودند: «واهجره و لاتطل...»
20- اگر قرار است كودك سرزنش و نكوهش شود، نباید با كودكان دیگر مقایسه گردد و نباید دیگرى را به رخ او كشید; زیرا با این روش نمىتوان او را اصلاح كرد، بلكه حسادت در او پرورش خواهد یافت.
21- در تنبیه، باید موقعیتسنى كودك مورد توجه قرار گیرد; زیرا درجه تحمل درد و مقاومت در كودكان یكسان نیست و كودكان خردسال ممكن است آسیب روانى پیدا كنند.
22- در تنبیه، باید شرایط گوناگون رشد كودك از ابعاد جسمانى، عاطفى، روانى و عقلانى هوشى و... را مراعات كرد; چون واكنش كودكان در برابر تنبیه از جهات رشد یكسان نیست; مثلا، كودكان باهوش اگر تنبیه شوند، بیش از افراد كم هوش آسیب مىبینند.
23- تنبیه باید شرافتمندانه و مبتنى بر ضوابط عدالت و حق باشد، نه مبتنى بر انتقامجویى و عقده تكانى.
24- پیش از اعمال تنبیه، باید ریشه و علت تخلف را كشف كرد تا با از میان بردن آن، از تكرار تخلف جلوگیرى شود.
25- مربى در تنبیه، نباید آن را به هیچ وجه به متربیان دیگر واگذار نماید; چون این كار در كودك تنبیه شونده و در روابط فیمابین متربیان اثرى نامطلوب و زیانبخش مىگذارد.
26- در تنبیه كودكان ناقصالعضو، كه خطایى مرتكب شدهاند، نباید نقص عضو آنان به رخشان كشیده شود و همچنین نباید كودك را با القاب زننده و تحقیرآمیز مورد تنبیه و نكوهش قرار داد.
27- در تنبیه، باید اوضاع روحى و مشكلات خانوادگى كودك را در نظر گرفت.
28- در برخى موارد، لازم استیكى از والدین یا مربیان در خصوص كودك و متربى تنبیه شده، میانجىگرى نمایند. البته هرگزنبایداصل تنبیه را به خصوص در حضور كودك، تخطئه كرد.
29- از جمله تنبیهات براى كودكان مذهبى، این است كه به آنان تفهیم شود خداوند از رفتار نامطلوب و تخلف آنان خشنود نیست.
30- اگر كودك از كارهایش پشیمان شد و از رفتار نامطلوبش بازگشت، باید با او مهربانى و نوازش و محبت و اكرام برخود شود.
31- تنبیه ممكن است اثر خبرى داشته باشد. این نوع تنبیه از مؤثرترین تنبیهات است; چرا كه از این راه، كودك درمىیابد كه چه كارهایى مجاز و چه كارهایى غیر مجاز است. به عنوان مثال، كودكى كه از دستگاه برقى ضربه الكتریكى دریافت مىكند، ممكن استبیاموزد كه چه سیمهایى بىخطر و چه سیمهایى خطرساز است.
32- آثار تنبیه مثل نتایج تشویق، قابل پیشبینى نیست; چون پاداش مىگوید: آنچه را كه انجام دادهاى تكرار كن، در حالى كه تنبیه مىگوید: از آن عمل دستبكش و آن را انجام نده، اما نمىگوید كه به جاى آن، چه كارى را بكن.
33- عوارض جانبى تنبیه ممكن است نامطلوب باشد، زیرا تنبیه غالبا به تنفر از تنبیه كننده، پدر، مادر، مربى، معلم یا كارفرما و همچنین از محیطى كه تنبیه در آن صورت گرفته است، مىانجامد.
34- تنبیه باید فورا و بلادرنگ، پس از خطا و رفتار نامطلوب انجام گیرد; زیرا كودك یا متربى خردسال در زمان حال زندگى مىكنند.
35- ممكن استبرخى از دانشآموزان براى جلب توجه دوستان خود، از تنبیه احساس لذت نشان دهند. تنبیه این قبیل دانشآموزان به دلیل احساس قهرمان شدن در حضور دیگران اثرات معكوس بر جا مىگذارد.
