تبیان، دستیار زندگی

مفهوم ظلم و ستم

بعضی از کتاب های لغت، ظلم را به معنی ستم، بیداد و ناقص کردن حقّ دانسته اند و در تعریف آن گفته اند: ظلم عبارت است از: گذاشتن یک شی ء در غیر محل و جای مناسب آن. بر این اساس، ظلم و ستم در مقابل عدل و داد قرار می گیرد؛ چون در تعریف عدل هم گفته شده است: عدل عبارت است از: قرار دادن هر چیز در جای خودش. در اصطلاح، ظلم عبارت است از اینکه: اشیاء، اعمال، صفات و عقاید از محل و جایگاه واقعی آن ها تغییر داده شوند.

در علوم اجتماعی نیز ظلم عبارت است از: غصب و نادیده گرفتن حقوق اجتماعی و اقتصادی افراد و اجبار آنان به اموری ناپسند که برایشان مطبوع و مطلوب نیست. امّا در اصطلاح قرآن، ظلم اختصاص به تجاوز فرد یا گروهی به حقوق فرد یا گروه دیگر ندارد، بلکه شامل ظلم فرد به نفس خود او نیز می شود و هر فسق و فجور و خارج شدن از مسیر درست انسانیّت را هم ظلم می گویند.

مشکل رها شدن از عقوبت ستم

توبه از جمله الطاف خداوند متعال بر بندگان است تا اگر در نتیجه غفلت یا پیروی از هواهای نفسانی، به معصیت و نافرمانی از دستورات الهی دچار شدند، از عواقب سخت آن ها، به وسیله اظهار ندامت و توبه رهایی پیدا کنند. گرچه این در رحمت الهی، همواره برای بندگان باز است، با این همه، آلوده شدن به ستم و ستمگری از گناهانی است که تدارک و جبران آن بسیار دشوار است. چون ستم و بیداد، علاوه بر آنکه توفیق توبه را از انسان سلب می کند، از گناهانی است که انسان را زود دچار عواقب شوم خود می سازد. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: چه دور است که ستمگر از عذاب دردناک خدا و خشم بزرگ او نجات پیدا کند.

ستمگر و مهلت خدا

علی بن ابی طالب علیه السلام پس از جنگ نهروان، ضمن نکوهش سستی و کوتاهی لشکریان خود، در نبرد با معاویه، این حقیقت را مورد تأکید قرار می دهد که ستمگر در نهایت به کیفر عمل ظالمانه خود خواهد رسید و اگر مدّت زمانی به او مهلت داده شود، نباید فریب آن را بخورد؛ چرا که به تعبیر قرآن کریم، این مهلت دادن، برای اتمام حجّت است تا عذر و بهانه ای برای او باقی نماند و یا این کار به خاطر آن است که او در نتیجه عمل زشتی که انجام می دهد، بیشتر خود را گرفتار سازد تا به عذاب سخت تر دچار شود. حضرت علی علیه السلام دراین باره می فرمایند: اگر خداوند ستمگر را چند روز مهلت دهد، از بازخواست و عذاب او غفلت نمی کند و او بر سر راه در کمین گاه ستمگران است. هر زمان که مصلحت باشد، او را به سزای ستم و بیدادی که در حق دیگری انجام می دهد، خواهد رساند.

ظالم ترینِ مردم

در فرهنگ اسلامی، هر گونه ستم در حقّ دیگران مردود است. هدف همه انبیای الهی آن است که اساس ظلم و بیداد از جامعه ریشه کن شود و هیچ کس حقّی از حقوق هم نوعان خود را پایمال نکند. با این همه، در نتیجه عدول افراد از صراط مستقیم، کم و بیش در همه جا و همه زمان ها، ستم و بیداد به چشم می خورد.

از آنجا که اعمال نیک و بد با توجّه به آثاری که در پی دارند، به کوچک و بزرگ تقسیم می شوند، انواع ستم ها نیز از نظر نتایجی که در بر دارند، با یکدیگر متفاوتند و در نتیجه، افراد ستمگر نیز با هم متفاوتند. حضرت علی علیه السلام در روایتی، در باره ستمکارترین افراد می فرمایند: ستمکارترین مردم کسی است که روش های ظلم و بیداد را پایه گذاری کرده و سنت های عدالت را محو و نابود سازد.

ستم، دشمنی با خداست

در جهان بینی اسلامی، انسان از مقام و منزلت والایی برخوردار است. او در ردیف سایر پدیده ها به حساب نمی آید، بلکه او اشرف مخلوقات و خلیفه خدا در روی زمین است. او حقّ ندارد عزّت نفس و کرامت انسانی خویش را نادیده گرفت، به کارهایی دست بزند که با منزلت والای خلیفه الهی او هم خوانی ندارد. حضرت علی علیه السلام در وصیّت به امام حسن علیه السلام می فرمایند: وجود خودت را از هر گونه کار پست و بی ارزش بزرگ و برتر بدار. چون چیزی را نمی یابی که با آن برابری کند. بر همین اساس، هیچ کس حقّ ندارد حقّ و یا آبروی مؤمنی را پایمال کند؛ چرا که با این کار در حقیقت به خدا جفا نموده است. حضرت علی علیه السلام با توجّه به جایگاه والای انسان می فرماید: کسی که به بندگان خدا ستم کند، در حقیقت با خدای سبحان به عناد و دشمنی برخاسته است.

راه خودداری از ستم

یکی از آفت های بزرگ برخورداری از قدرت و توانمندی، فراهم شدن زمینه ظلم به دیگران است. اگر انسان به موازات دست یابی به قدرت و امکانات از تقوا و تهذیب نفس برخوردار نباشد، چه بسا به خاطر دست یابی به زرق و برق بیشتر دنیا، مرتکب ظلم در حقّ دیگران شود. در مجموعه رهنمودهای اولیاء الهی، به برخی عوامل باز دارنده از ستم تصریح شده است که از طریق آن ها می توان از آلوده شدن به ستم جلوگیری نمود. امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام در این باره می فرمایند: هر گاه قدرتْ تو را به ستم کردن در حقّ مردم فرا خواند، به یاد بیاور که خداوند سبحان به کیفر دادن بر تو تواناست، و به علاوه گرچه هر ستم و بیدادی را که تو به مردم روا می داری، در ظاهر سپری می شود، امّا گناه و کیفر آن برای تو باقی می ماند و بالاخره روزی باید عواقب آن را تحّمل کنی.