تبیان، دستیار زندگی

دوست عزیز به نظر شما چه آیتم هایی برای رسیدن انسان امروزی به تکامل لازم می باشد؟




بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع بحث مفهوم تكامل در تاریخ و به تعبیر دیگر تكامل اجتماعی و
پیشرفت اجتماعی انسان است . علماء برای انسان قائل به دو تكاملند : یكی‏
تكامل طبیعی و زیستی كه در زیست شناسی خوانده و دیده‏اید ، كه انسان را
كاملترین حیوان و آخرین حلقه تكامل طبیعی حیوانات دانسته‏اند . معنی‏
تكامل طبیعی روشن است ، یعنی تكاملی كه آنرا جریان طبیعت بدون دخالت و
خواست خود انسان بوجود آورده است . از این جهت میان انسان و سایر
حیوانات تفاوتی نیست یعنی یك مسیر طبیعی جبری قهری ، هر حیوانی را به‏
مرحله‏ای رسانده است ، انسان را هم همان جریان به مرحله‏ای كه امروز ما او
را انسان می‏نامیم و او را نوعی خاص در مقابل سایر انواع می‏دانیم رسانده‏
است . ولی تكامل تاریخی یا تكامل اجتماعی یعنی سیر جدیدی از تكامل كه در
این سیر جدید ، طبیعت به آن شكل دخالت ندارد . این تكامل ، تكامل‏
اكتسابی  است . یعنی تكاملی است كه انسان با دست خود آنرا كسب‏ كرده است
 و دوره به دوره هم آنرا از طریق تعلیم و تعلم منتقل كرده است‏
، نه از طریق وراثت . تكامل طبیعی بدون اختیار و اكتساب انسان رخ داده‏
است و با یك سلسله قوانین ارثی دوره به دوره طی شده است . ولی تكامل‏
اجتماعی یا تاریخی انسان چون اكتسابی است و به دست خود انسان بوجود
آمده است انتقالش از نسلی است و به دست خود انسان بوجود آمده است‏
انتقالش از نسلی به نسلی و از دوره‏ای به دوره‏ای و احیانا از منطقه‏ای به‏
منطقه‏ای ، بوسیله تو ارث نبوده و امكان هم نداشته است بلكه بوسیله‏
تعلیم و تعلم و یاد دادن و یاد گرفتن ، و در درجه اول بوسیله فن نوشتن‏
انجام شده است كه می‏بینیم قرآن كریم هم به قلم و ابزارهای نوشتن قسم‏
می‏خورد : " « ن و القلم و ما یسطرون » " و یا : " « اقرا باسم‏
ربك الذی خلق 0 خلق الانسان من علق 0 اقرأ و ربك الاكرم 0 الذی علم‏ بالقلم »"
خدای بزرگوار تو همان است كه قلم بدست گرفتن را به انسان آموخت یعنی‏
استعداد پیشرفت در تكامل تاریخی و تكامل اجتماعی به انسان داد .
در اینكه جامعه بشر از بدو پیدایش ، از زمانی كه شروع كرده است به‏
ایجاد تمدن ، رو به پیشرفت و رو به تكامل بوده است تقریبا جای بحث‏
نیست . همه ما می‏دانیم كه همانطوری كه تكامل طبیعی تدریجا رخ داده است‏
، تكامل اجتماعی هم تدریجا رخ داده است با یك تفاوت و آن اینكه هر چه زمان گذشته است
 بر سرعت این تكامل افزوده‏ است و به اصطلاح علمی ،
 یك حركت مقرون به شتاب بوده است یعنی حركت‏
بوده و سكون نبوده است و تازه حركت یكنواخت هم نبوده است . ( حركت‏
یكنواخت مثل حركت یك اتومبیل كه مثلا ساعتی 100 كیلومتر ، یك ساعت ،
دو ساعت ، ده ساعت با همین سرعت حركت كند . ) بلكه حركت با شتاب‏
بوده است یعنی تدریجا بر سرعتش افزوده شده است ، اگر در دقیقه اول مثلا
یك كیلومتر حركت كرده ، در دقیقه دوم 2 كیلومتر ، در دقیقه سوم 4
كیلومتر و بلكه بیشتر به طوری كه هر چه جلو آمده است در زمانهای كمتر با
سرعتی بیشتر و در بعضی از قسمتها با سرعت خارق العاده‏ای پیش رفته و جلو
آمده است . ولی با اینكه به نظر می‏رسد كه تكامل و پیشرفت امری بدیهی‏
است ، حتما تعجب خواهید كرد كه در میان دانشمندان افرادی بوده و هستند
كه در اینكه بتوان نام آنچه رخ داده است را پیشرفت و تكامل نامید ،
تردید كرده‏اند . خیلی هم در ابتدا تعجب آور است كه چه جای تردید است ؟
! اینكه چرا تردید كرده‏اند بعد عرض می‏كنم . در اینجا همین قدر اشاره‏
می‏كنم كه اگر چه ما تردید آنها را صحیح نمی‏دانیم و ما هم معتقدیم كه‏
جامعه بشر همه جانبه رو به تكامل است و به یك مراحل نهائی نزدیك می‏شود
، در عین حال تردیدهای آنها هم بی‏وجه نیست ، جهتی دارد كه باید روشن‏
بشود تا ما بتوانیم مفهوم تكامل را كاملا درك بكنیم .

البته یك فرضیه و نظریه دیگری قبل از این نظریه وجود داشت كه می‏شود
گفت دیگر امروز در كشورهای پیشرفته طرفداری ندارد ، ولی در كشورهای‏
دنباله‏رو كه تازه به آن رسیده‏اند ، طرفدارانی دارد و آن ، فكری است كه‏
از بیكن و امثال بیكن شروع شد كه گفتند چاره همه دردهای بشر علم است .
یك مدرسه بسازید ، یك زندان را خراب كنید . بشر همینقدر كه به علم و
آگاهی رسید همه دردهایش چاره شده است . دردهای بشر چیست ؟ جهل است ،
ضعف و عجز در برابر طبیعت است ، بیماری ، فقر ، دلهره و اضطراب است‏
، ظلم انسان به انسان است ، آزمندی و حرص خود است . اینها دردهای‏
انسان است و علم چاره همه دردهای انسان است . شك نیست كه در این‏
فرضیه قسمتی از حقیقت بود . علم ، درد جهل را چاره می‏كند ، درد عجز و
ضعف و زبونی در مقابل طبیعت را چاره می‏كند ، درد فقر را تا آنجا كه‏
مربوط به طبیعت است چاره می‏كند . در این قسمتها حق و حقیقت بود اما
همه دردهای انسان كه در این قسمتها و در رابطه انسان با طبیعت مشخص‏
نمی‏شود . اینها بیشتر مربوط به رابطه انسان با طبیعت است . دردهای ناشی‏
از رابطه انسان با انسان مثل ظلم و ستم و آزمندی ، و دردی كه ناشی از
طبیعت ذاتی خود انسان است ، یعنی احساس تنهائی ، دلهره و اضطراب را
كه علم نتوانست چاره بكند . بنابراین این فرضیه كه علم درمان كننده همه‏
دردهای انسان است ، در آن كشورها منسوخ است ، در كشورهائی كه پیرو
می‏باشند ، هنوز هستند افرادی كه واقعا خیال می‏كنند كه همه دردها را علم‏
می‏تواند چاره كند . اشتباه نشود غرض نفی كردن علم نیست . همانطور كه‏
گفتم قسمتی و بلكه نیمی از دردهای انسان جز با علم با چیز دیگری چاره‏
نمی‏شود ولی انسان دردهای دیگری هم دارد كه همان دردهای انسانی او است‏
یعنی دردهائی كه مربوط به ابعاد انسانی انسان است ، مربوط به مرحله‏
تكامل معنوی انسان است نه تكامل ابزاری یا تكامل اداری . اینجا است كه‏
علم قاصر است و دانشمندان به اینجا كه می‏رسند می‏گویند علم بی‏طرف است ،
علم بی‏تفاوت است ، علم برای انسان ارزش وسیله‏ای دارد ، علم برای انسان‏
هدف نمی‏سازد ، علم هدفهای انسان را بالا نمی‏برد ، علم به انسان جهت‏
نمی‏دهد ، بلكه انسان در جهتی كه در زندگی انتخاب كرده است از نیروی علم‏ استفاده می‏كند .
امروز ما می‏بینیم بیشتر دردهائی كه انسان از ناحیه انسان دارد ، از
ناحیه انسانهای عالم دارد نه از ناحیه انسانهای جاهل . آیا در رابطه‏
استعمارگر و استعمار زده در دنیای امروز در چند قرن اخیر جاهلها بوده‏اند
كه جاهلها را استعمار و استثمار كرده‏اند ؟ یا جاهلها بوده‏اند كه عالمها
را استثمار كرده‏اند ؟ و یا عالمها بوده‏اند كه مردم دیگر ، جاهل و غیر
جاهل را استعمار و استثمار كرده‏اند . پس این فرضیه كه علم و فرهنگ تنها
به عنوان علم و فرهنگ یعنی آنچه كه انسان را به جهان آگاه می‏كند (
مقصودم از فرهنگ تا این حد است ) و جهان را به انسان

اینجا نظریه سومی به وجود آمد كه می‏گوید نباید به طبیعت انسان بدبین‏
بود و نباید از آینده مأیوس بود . می‏گوئیم پس چرا گذشته اینطور شده‏
است ؟ می‏گویند شما نتوانسته‏اید ریشه دردهای بشر را پیدا كنید ، ریشه‏
دردهای بشر صرف جهل و نادانی و عجز و امثال اینها نیست ، بلكه‏
ایدئولوژی حاكم و فرمانروا بر انسان است . برای انسان یك مسئله دیگر هم‏
مطرح است كه آن غیر از علم و فرهنگ و صنعت و . . . است و آن ، مسئله‏
مكتب و ایدئولوژی است كه بر جامعه‏ای حاكم باشد . برای اینكه انسان‏
بتواند با همه نقاط ضعف خودش حتی با نقاط ضعفی كه مربوط به ابعاد
انسانی اوست ، مبارزه كند فقط باید ایدئولوژیش را تغییر بدهد .
به عقیده آنها از زمانی كه بشر اشتراك اولیه را پشت سر گذاشته است ،
از روزی كه مالكیت فردی به وجود آمده است ، از روزی كه ایدئولوژیها بر
اساس مالكیت فردی و زندگی طبقاتی تشكیل شده است ، از روزی كه سیستمهای‏
اجتماعی بر اساس طبقات پایه ریزی شده است ، ایدئولوژی حاكم و
فرمانروای انسان ، بهره‏كشی ا نسان از انسان را به صورت قانون اجازه داده‏
و آن را مجاز و مشروع شمرده است . تا این ، بر زندگی بشر حاكم است ،
 این نقصها ، این كاستیها ، این‏ ناتمامیها ، این خونریزیها ، این جنگها ، این جدالها ، این آدمكشیها ،
این قساوتها كه می‏بینید وجود دارد ولی اگر ایدئولوژی حاكم بر انسان عوض‏
شد همه اینها از بین می‏رود ، یعنی همه یك وحدت جمعی پیدا می‏كنند و
برابر و برادر می‏شوند ، دیگر از آز و ظلم خبری نیست ، از ترس ، دلهره و
اضطراب خبری نیست . آنوقت جامعه انسانی به موازاتی كه در ابعاد فنی و
مادی خودش تكامل پیدا كرده است ، در ابعاد انسانی هم تكامل پیدا می‏كند
، به موازاتی كه جامعه انسانی در اندامش رشد كرده است ، در روح و معنی‏
و باطنش هم رشد می‏كند . این همان نظریه ماركسیستی است .
ماركسیسم بر اساس این نظریه است یعنی ریشه همه دردها را ایدئولوژی‏
طبقاتی و مالكیت فردی می‏داند ، و بنابراین جامعه تكامل یافته و رسیده به‏
حد نهائی تكامل ، جامعه بی‏تضاد و بی‏طبقه است .
بر این نظریه و به این فرضیه هم ایرادهای زیادی عملا و عینا وارد است .
یكی از آنها این است كه اگر ایدئولوژی صرفا به عنوان یك " فكر " باشد
، به عنوان یك " فلسفه " باشد ، آیا یك فكر و یك فلسفه و یك آموزش‏
قدرت دارد طبیعت انسان را تغییر بدهد ؟ چرا علم نتوانست طبیعت انسان‏
را عوض كند ؟ چون علم صرفا آگاهی و شناخت و اطلاع است . یك ایدئولوژی‏
مادامی كه تمام عناصرش را فقط شناخت تشكیل بدهد ، یعنی عنصری از ایمان‏
به معنی گرایش در او وجود نداشته باشد ، چه تأثیری می‏تواند روی طبیعت‏ انسان بگذارد ؟
آیا ایدئولوژی حاكم ناشی از طبیعت انسانهای حاكم است ؟
یا ایدئولوژی ، طبیعت انسانهای حاكم را به این شكل در آورده است ؟
شما كه قائل به تقدم عین بر ذهن هستید ، نمی‏توانید بگوئید طبقات حاكم به این‏
دلیل ظلم می‏كنند كه این ایدئولوژی را دارند بلكه می‏توانید بگوئید به این‏
دلیل این ایدئولوژی ظالمانه را دارند كه طبیعتشان ، طبیعت ظالم است‏
یعنی حس منفعت جویی و منفعت طلبی آنها چنین اقتضا می‏كند یعنی در سرشت‏
بشر ، چنین خصلتی وجود دارد كه تا حدی كه امكانات به او اجازه می‏دهد
سودجو است ، منفعت طلب است . پس به قول شما منفعت طلبی ، این‏
ایدئولوژی ظالمانه را به وجود آورده است ، نه اینكه این ایدئولوژی ، آن‏
طبیعت را در انسان خلق كرده و آفریده است . ایدئولوژی یك ابزار در
دست انسان است نه انسان یك ابزار در دست فكر و ایدئولوژی . به قول‏
شما این فكر ایده‏آلیستی است كه بگوئیم : انسان ابزاری است در دست فكر
خودش و در دست ایدئولوژی ساخته خودش . وقتی كه اینطور است آیا اگر
ایدئولوژی عوض بشود و شكل دیگری پیدا كند در حالی كه انسانها عوض‏
نشده‏اند ، این راه بر انسان بسته است كه باز عده‏ای بنام همین ایدئولوژی‏
انسانی و ضد طبقاتی بزرگترین استثمارها و بهره كشیهای انسان از انسان و
بزرگترین اختناق انسان به وسیله انسان را به وجود بیاورند ؟ ! همه حرفها
این است كه هرچه شكل و نظام تغییر كرده ، انسان با طبیعتش در همان نظام‏
تجلی كرده و باز آن نظام را برای خودش یك ابزار قرار داده است . از
كجا می‏شود تضمین كرد كه اینچنین نشود ؟ مگر در كشورهائی كه از چنین‏
ایدئولوژی‏ای پیروی می‏كنند انسان آزادی دارد ؟ در آنجا تساوی هست ولی نه‏
تساوی در خوشبختی اگر نگوئیم تساوی در بدبختی .
در آنجا طبقات هست ولی نه به شكل طبقات اقتصادی ،
بلكه در دویست میلیون جمعیت ، ده میلیون بنام حزب كمونیست همه چیز را
در اختیار گرفته اند . چرا به آن صدونود میلیون دیگر اجازه نمی‏دهید كه‏
كمونیست شوند ؟ زیرا اگر اجازه بدهند ، دیگر امتیازات از بین می‏رود .
بزرگترین اختناقها ، بدبختیها و بیچارگیها به وجود آمده است بنام یك‏
ایدئولوژی ضد طبقاتی . طبقه جدیدی به وجود آمده است ولی نه به نام طبقه‏
. این به خاطر این است كه یك فكر ، مادامی كه یك فكر است و یك فلسفه‏
مادامی كه یك فلسفه است یعنی مربوط به دستگاه ذهن و ادراك بشر و مربوط
به شناخت بشر است نمی‏تواند تأثیری در طبیعت بشر بكند . شناخت فقط راه‏
انسان را روشن می‏كند كه منافع و مصالح خودش را بهتر تشخیص بدهد ،
دوراندیشتر باشد . اما هرگز شناخت به او هدفهائی بالاتر نمی‏دهد . وقتی كه‏
من هدفی بالاتر در درونم و در سرشتم نباشد چگونه می‏توانم آن را پیدا كنم ؟
مگر شما خودتان نمی‏گوئید كه فكر هیچ گونه اصالتی برای انسان ندارد ؟ وقتی‏
كه فكر هیچگونه اصالتی ندارد ، نمی‏تواند انسان را كنترل كند .

فكر و فلسفه دیگری بنام اگزیستانسیالیزم پیدا شد كه جهان بینی آن یعنی‏
نظرش درباره انسان ، همان جهان بینی مادی است ، ماتریالیستی فكر می‏كند
ولی اینها طرحی و نظریه‏ای دادند تا این نقصی كه در ماركسیسم هست یعنی‏
مسأله گرایش را برطرف كند ، چون در ماركسیسم ،
انسانیت یا بگوئیم ارزشهای انسانی ، معانی و مفاهیم اخلاقی از
قبیل صلح و عدالت را مفاهیمی ایده‏آلیستی و بی‏ارزش می‏دانند . ولی‏
اگزیستانسیالیستها چسبیدند به ارزشهای انسانی برای اینكه بتوانند در
انسان یك مبدأ گرایش به وجود بیاورند و نه فقط مبدأ شناخت و فكر ،
یعنی یك چیزی كه جاذبه داشته باشد و انسان را به سوی خودش بكشاند و
بتواند برای انسان هدفهای عالی و متعالی غیر از هدفهای مادی مشخص كند .
این بود كه بر ارزشهای انسانی و بر آن چیزی كه انسانیت نامیده می‏شود
تكیه كردند و این ارزشها را روبنا و قهرا بی‏ارزش تلقی نكردند .
ولی باید سؤال كرد شما كه می‏گوئید جهان انبوهی و توده‏ای از ماده است و
تمام هستی جز ماده و فعل و انفعالات مادی چیزی نیست پس این ارزشهای‏
انسانی در جهان مادی چیست ؟
می‏رویم سراغ انسان . انسان بر طبق این فلسفه چیست ؟ انسان هم جز همین‏
اندام واقعیتی ندارد و تركیبی است از ماده و مادیات . آنچه كه با این‏
تركیب مادی می‏تواند رابطه داشته باشد سود است ، منافع است . آن است‏
كه حقیقت دارد . اگر من حقیقتی مادی هستم و در واقعیت و بافتمانم جز
مادیات چیزی وجود ندارد ، در رابطه من با خارج هم چیزی جز مادیات‏
نمی‏تواند دخالت داشته باشد . من باید دنبال چیزی بروم كه عینیت مادی‏
دارد . برای من خوراك ، پوشاك ، امر جنسی و مسكن امر عینی است .
می‏پرسیم ارزشهای انسانی مثل فداكاری و اینكه انسان با فداكاری ارزشهای‏
انسانی را در خودش تحقق می‏دهد چیست ؟ جواب می‏دهند كه اینها وجود
ندارند ولی انسان به حكم اینكه یك موجود با اراده است می‏تواند ارزشها را بیافریند ، خلق كند
. ارزش ، وجود ندارد ، وجود عینی ندارد ، واقعیتی در عالم خارج نیست كه‏
من بخواهم به آن واقعیت برسم ، چون این توده انبوه مادی به كجا می‏تواند
برسد ؟ رسیدن این توده انبوده مادی فقط این است كه از این سر سالن برسید
به آن سر سالن . دیگر رسیدن من به یك امری كه هیچ مفهوم مادی ندارد ،
معنی ندارد . می‏گویند ارزشها واقعیت عینی ندارد ولی ما به آن واقعیت و
ارزش می‏دهیم . انسان ارزشها را خلق می‏كند . این یكی از مضحكترین و
ابلهانه‏ترین حرفهای دنیا است . به اینها باید گفت معنی اینكه شما
می‏گوئید ما ارزش را می‏آفرینیم ، ما به این كار ، به این جود ، به این‏
بخشش ، به این فداكاری ، به این گذشت ، به این خدمت ( كه در ذات‏
خودش ارزش در آن معنی ندارد چون اصلا ارزش در عالم ماده معنی ندارد )
ارزش می‏دهیم یعنی چه ؟ آیا یعنی واقعا شما به ارزش ، وجود عینی می‏دهید
؟ این ، مثل این است كه من به این میكروفون كه مثلا از آهن است بگویم :
ای میكروفون ! من به تو ارزش طلا می‏دهم . آیا با گفتن من این طلا می‏شود ؟
آهن ، آهن است . یا بگویم ای چوب ! من به تو اعطا می‏كنم نقره بودن را .
اگر تا آخر دنیا هم بگویم من بتو نقره بودن را اعطا می‏كنم این نقره‏
نمی‏شود . چوب ، چوب است ، واقعیتش كه عوض نمی‏شود . مگر انسان‏
می‏تواند چنین بكند ؟ !
پس اعطاء ارزش ، آفریدن ارزش به معنی واقعیت عینی دادن اصلا معنی‏
ندارد . بله ، ارزش ، به معنی واقعیت اعتباری دادن معنی دارد . یعنی چه‏
؟ یعنی من اعتبار می‏كنم ، فرض می‏كنم یك چیزی را كه چیز دیگری است
 انسان از امور اعتباری و قراردادی فقط به‏
عنوان یك وسیله می‏تواند استفاده بكند مثلا فرض كنید فردی از كشور دیگری‏
به ایران آمده است ما می‏توانیم به او طبق قرارداد ، اعطای ایرانیت‏
بكنیم و شناسنامه ایرانی به او بدهیم یعنی به حسب قرارداد او را جزء
خودمان قرار بدهیم و از تمام حقوقی كه مردم كشورمان دارند بهره‏مند كنیم .
اینطور قرارداد ، یك وسیله است ، امر اعتباری است ، فقط همینقدر ارزش‏
دارد كه می‏تواند وسیله برای یك امر عینی قرار بگیرد . ولی امر اعتباری‏
نمی‏تواند برای انسانی كه آن را اعتبار و فرض كرده هدف واقع شود . مثل‏
اینست كه یك انسان چه زن و چه مرد می‏خواهد همسرش زیبا باشد ، حالا یك‏
همسر زشتی دارد ولی بگوید من اعتبار كردم كه تو زیبا هستی ، بعد هم او را
مانند یك زیبا دوست داشته باشد ، چنین چیزی نمی‏شود . این مثل كار
بت‏پرستها است كه بت را خلق می‏كردند و بعد می‏پرستیدند . قرآن می‏گوید :
" ای بشر تو چطور چیزی را كه خودت خلق كرده‏ای ، خودت تراشیده‏ای ، هدف‏
قرار می‏دهی « ا تعبدون ما تنحتون »( معبود یعنی هدف ) هدف انسان باید
در ماوراء فرض و اعتبار انسان واقعیت داشته باشد . انسان كه نمی‏تواند
برای خودش یك چیزی را فرض كند كه هدف است ، بعد هم آن ، با فرض او
بشود هدف واقعی . ارزش امر اعتباری فقط در حدود وسیله واقع شدن و وسیله‏
قرار گرفتن است و لهذا این مسئله موهومی كه انسان خالق ارزشهای خودش است ، از
موهومترین موهومات است . مگر می‏شود انسان یك چیزی را فرض كند و بعد آن را هدف قرار بدهد ؟ !
مرحوم سید محمد باقر حجةالاسلام كه در اصفهان بوده و مسجد سید به نام او
است ، عالمی بسیار با تقوا و مردی بود معتقد به اینكه مجتهد و حاكم شرع‏
باید حدود شرعی را خودش بدست خودش اجرا كند . و او حدود را اجرا می‏كرد
. یعنی اگر ثابت می‏شد كه كسی قاتل است و باید اعدام شود ، خودش او را
اعدام می‏كرد . و اگر ثابت می‏شد كه كسی مثلا زنا یا لواط یا دزدی كرده و
یا شراب خورده است ، خودش بر او حد جاری می‏كرد . مردم هم كه تشنه‏
اینجور چیزها بودند . هر حدی كه او جاری می‏كرد ، بر میزان محبوبیتش‏
می‏افزود ، بطوری كه در آن منطقه و بلكه شاید در جنوب ایران ، قدرتی شده‏
و محبوبیتی پیدا كرده بود كه در میان علمای اسلام بی‏نظیر بود . می‏گویند
مرد بیسوادی كه نه معلوماتی داشت و نه تقوائی ، آمده بود در مقابل سید
دكان باز كرده بود ، عده‏ای را دور خودش جمع كرده بود . روزی به او خبر
دادند كه پیش سید ثابت شده است كه یك كسی فلان كار را كرده است ، سید
هم بر او حد جاری كرده و در هر خانه اصفهان كه می‏روی صحبت سید است و
مدح و ستایش او . به عده‏ای كه در اطرافش بودند گفت : بروید كسی را
بیاورید تا ما بر او حد جاری كنیم . گفتند بیخود كه نمی‏شود بر كسی حد
جاری كرد . سید در خانه‏اش نشسته ، افرادی می‏روند شكایت می‏كنند ، یكی‏
مثلا می‏گوید خانه من دزدی شده ، بعد شاهدها می‏آیند ، دلیلها و سندها می‏آید ،
بعد كه بر سید شرعا ثابت می‏شود ، آنوقت حد جاری می‏كند . آیا ما
برویم همینطور یك نفر را از خیابان بیاوریم كه شما حد جاری كنید كه‏
می‏خواهید شهرت پیدا كنید ؟ گفت عیبی ندارد ، یك كسی را بیاورید ،
خودمان با او عمل شنیع انجام می‏دهیم ، بعد هم بر او حد جاری می‏كنیم .
ارزشی را خودشان می‏خواهند خلق كنند ، بعد هم خودشان پرستش كنند ، این‏
كه نمی‏شو د ! اینجا است كه مكتب نهائی عرض وجود می‏كند .

نظریه اسلام

مكتب نهائی اولا در بدبینی نسبت به گذشته اینجورها هم نیست ، به‏
طبیعت انسان آنچنان بدبین نیست . این مكتب می‏گوید : این شهادتی كه بشر
امروز علیه طبیعت انسان می‏دهد كه سرشت انسان بر بدی و بر شر و فساد
است همان شهادت ناحق و ناآگا هانه‏ای است كه فرشتگان الهی قبل از
آفرینش انسان ، درباره انسان دادند و خدای انسان این شهادت را مردود
كرد . ببینید قبل از آفرینش انسان ، قرآن حقایق را با چه زبانی می‏گوید ؟
اینها همه رمز است ، حقیقت است " « و اذا قال ربك للملائكه انی جاعل‏ فی الارض خلیفة »"
من در سرشت این انسان ، ماده و
بذر حق طلبی و حقجوئی و حقیقتجوئی و عدالتخواهی و آزادیخواهی و . . . را
گذاشته‏ام ، همه‏اش كه خودخواهی ، حیوانیت و منافع طبقاتی نیست ، همه‏اش‏
كه ظلم و زور نیست ، موجودی است مركب از نور و ظلمت ، و همین تركیبش‏
از این دو حقیقت ، او را از هر موجودی بالاتر برده است ، از شما فرشتگان‏ گرفته تا مادون شما .
مگر یك ایدئولوژی كه به قول آنها فقط منافع گروه را در نظر گرفته است‏
می‏تواند انسان را رهبری كند ؟ و یا یك ایدئولوژی كه صرفا فكر است و
فلسفه و بی‏خبر از گرایشهای معنوی انسان و ناآگاه از واقعیت انسان ، مگر
می‏تواند رهبر انسان باشد ، آموزشگر انسان باشد ، پرورش دهنده ارزشهای‏
متعالی انسان باشد ؟ یا آن دیگری كه مدعی است انسان در ذات خودش هیچ‏
چیزی ندارد ، هیچ گرایشی به هیچ جا ندارد ، اصلا تعالی در او معنی ندارد ،
یك موجود مادی و خاكی محض است ولی بعد خودش برای خودش [ ارزش ]
فرض می‏كند ، خلق می‏كند و می‏آفریند ، همه مهمل است . انسان را باید به‏
خودش شناساند :
ای انسان خودت را بشناس .
ای انسان خودت را درست آموزش بده .
ای انسان خودت را پرورش بده .
ای انسان هدف خودت را بشناس ، تكامل خودت را بشناس .
اهانت به مقام انسانیت است كه تمام كوششهائی را كه بشر در گذشته‏
كرده است در جهت منافع فردی یا گروهی یا ملی و امثال اینها بدانیم .
چون انسان در درون خودش دارای دو سرشت علوی و سفلی است كه
 در حال جهاد و مبارزه با یكدیگر می‏باشند . آنها كه در
درونشان نیروهای علوی توانسته‏اند نیروهای سفلی را در كنترل عادلانه خودشان‏
قرار بدهند ، در جامعه جناح و گروه طرفدار حق و حقیقت و عدالت را تشكیل‏
داده‏اند و آنها كه در این مبارزه شكست خورده‏اند ، گروههای حیوان صفت و
انسانهای پست منحط را تشكیل داده‏اند . به تعبیر قرآن ، شكوهمندترین‏
مبارزات انسان مبارزه میان اهل حق و اهل باطل بوده است . مبارزه میان‏
انسان آزاد شده از اسارت طبیعت خارجی و از اسارت انسانهای دیگر و از
اسارت درون حیوانی خودش ، انسان رسیده به عقیده و ایمان و آرمان ،
انسانی كه تكیه‏اش بر عقیده و ایمان است ، و انسان منحط و منفعت طلب .
ببینید قرآن اولین اختلاف و تضاد را كه در جهان انسان بیان می‏كند خواه‏
بصورت یك تاریخ باشد و خواه بصورت یك تمثیل كه من به این جهتش كاری‏
ندارم ، چقدر زیبا بیان می‏كند :
« و اتل علیهم نبا ابنی آدم بالحق اذا قربا قربانا فتقبل من احدهما و
لم یتقبل من الاخر قال لاقتلنك قال انما یتقبل الله من المتقین 0.
لئن بسطت الی یدك لتقتلنی ما انا بباسط یدی الیك لاقتلك انی اخاف‏
الله رب العالمین انی ارید ان تبوء باثمی و اثمك فتكون من اصحاب النار
و ذلك جزاؤا الظالمین فطوعت له نفسه قتل اخیه »
 از همان داستان هابیل و قابیل كه شروع می‏كند آنرا به صورت جنگ میان‏
دو انسانی بیان می‏كند كه یكی به عقیده و آرمان رسیده ، انسانی است حق جو
و حق طلب و عدالتخواه و فارغ از كششها و گرایشهای مادی ، و دیگری یك‏
انسان منحط حیوان صفت . اولی انسانی است كه سخنش خدا و تقوا است و
اینكه عمل را خدا بر اساس تقوا می‏پذیرد و بس ، انسانی است كه در مقابل‏
آن دیگری می‏گوید تو اگر دست دراز كنی كه مرا بكشی من نیستم كسی كه قاتل‏
باشم ( پس كشتار در طبیعت انسان نیست ) من از پروردگار عالمیان باك‏
دارم . درباره آن انسان دیگر می‏گوید : " « فطوعت له نفسه قتل اخیه »"
او اسیر نفس اماره خویش است .
داستان هابیل و قابیل در قرآن از شكوهمندترین داستانها است كه نظر
قرآن را درباره انسان بیان می‏كند كه چگونه انسان به آرمان و عقیده و
ایمان رسیده و آزادی یافته از اسارتهای مادی و طبیعی و اجتماعی و نفسانی‏
، عقیده پرست و ایده پرست می‏شود و چگونه در راه عقیده‏اش استوار است و
نیز چگونه انسان دیگر گرایش به سفل پیدا می‏كند .
 اشتباه نشود جنگ قابیل و هابیل تمثیلی از جنگهای طبقاتی انسانها نیست ،
اینها ماركس زدگی است . این ، شكوهمندترین مظهری است كه قرآن بیان‏
كرده . قرآن در تواریخ در عین اینكه نقش مستضعفین را در یك طرف و نقش‏
" ملا " و " مترفین " را در طرف دیگر بیان كرده است ولی همیشه كوشش‏
آن بر این اساس است كه جنگهای پیش برنده تاریخ را ، جنگ انسان به‏
عقیده رسیده ، با انسان منفعت طلب تفسیر بكند . در كتاب قیام و انقلاب‏
مهدی علیه السلام این مطلب را تا اندازه‏ای توضیح داده‏ام .
از نظر قرآن همانطور كه در درون انسان این دو جریان هست ، در پیكر
جامعه انسان هم چون انسانها دو گونه می‏شوند : انسانهای متعالی مترقی‏
رسیده به عقیده و آرمان ، و انسانهای منحط حیوان صفت ، قهرا این جهت‏
هست این مكتب ، معتقد به سرشت حق خواهی و حق طلبی در انسان است ، مكتبی‏
است كه هم به ارزشهای انسانی معتقد است و مثل ماركسیسم ارزشهای انسانی‏
را نفی نمی‏كند و آنها را امور ذهنی و ایده‏آلیستی فرض نمی‏كند ، و هم آنها
را به صورت یك گرایش عرضه می‏كند ، ولی نه گرایش به سوی یك امور
قراردادی و مخلوق و آفریده انسان ، بلكه گرایش به سوی حقایق كشف شدنی :
ای انسان ! خود را بشناس ، واقعیت خود را درك كن ، این ارزشها در
درون تو وجود دارد چون در جهان بزرگ وجود دارد و تو نمونه‏ای از جهان‏
بزرگ هستی ، " « تخلقوا باخلاق الله » " اینها صفات عالی الهی است ،
پرتوی از این صفات عالی الهی در وجود تو نهفته است ، آنها را كشف كن .
بنابراین آینده انسان ، چگونه آینده‏ای است ؟ آیا باید مثل همین‏
انسانهائی كه حرف ملائكه را تكرار می‏كنند ، بگوئیم انسان طبیعت پلیدی‏
دارد و نسبت به آینده‏اش مایوس باشیم و به دنبال افكار مزخرفی مثل‏
خودكشی و هیپی گری و پناه بردن به مواد مخدر و دم گرائی و . . . برویم ؟
! و یا همه معجزه‏ها را از ایدئولوژی‏ای ب خواهیم كه خصلتش فقط اینست كه‏
طبقاتی نیست ، با هزاران اشكالی كه دارد ؟ ! یك اشكالش همان است كه‏
دیشب عرض كردم : تو كه مكتب می‏گوید حركت مولود تضادها است و اگر
تضاد نباشد حركت نیست پس وقتی به جامعه بی‏تضاد برسیم یعنی به جامعه‏
بی‏حركت و بی‏آرمان ، به جامعه ساكن ، به جامعه مرده رسیده‏ایم . آیا غایت‏
و نهایت تكامل انسان اینست كه انسان به ایست برسد ؟ ! به ایستگاه برسد
؟ ! یا تكامل انسان مافوق مسئله تضادها است ؟ .
انسان پس از آنكه تضادها را هم حل بكند هنوز اصل " « فاستبقوا
الخیرات »" جلو چشمش خودنمائی می‏كند یعنی وقتی انسان به مرحله نفی‏
تضادهای طبقاتی رسید تازه به مرحله‏ای رسیده است كه نقصهای خودش را
برطرف كرده و اول كار است ، ابتدای سیر صعودی اوست كه باید بالا برود ،
و [ این سیر ] منتهی و نهایت ندارد ، هر چه بالا برود
، در دستگاه هستی برای او [ امكان بالاتر رفتن ] هست ، اگر پیغمبرش هم‏
تا ابد بالا برود ، میدان دارد كه برود ، منتهی برای ما غیر قابل تصور
است ، ولی چنین واقعیتی هست . این است كه جامعه ایده‏آل انسانی ، به‏
حكم اینكه جامعه انسان به عقیده و آرمان رسیده است ، جامعه انسان پیروز
بر انسان منحط منفعتجوی منفعت طلب است و در حقیقت باید بگوئیم این‏
پیروزی ، پیروزی صلاح و تقوا و عدالت است ، پیروزی یك طرف سكه وجود
انسان است بر طرف دیگر آن ، و به تعبیر قرآن پیروزی حزب الله است بر
حزب الشیطان . و به حكم اینكه انسان یك موجود عاقل و آگاه و آزاد و
مختار و مسؤول و مكلف و دارای اراده آفریده شده است از روز اولی كه به‏
مقام انسانیت رسیده ( هر وقت می‏خواهد باشد ) ، اول انسانی كه به مقام‏
انسانیت رسیده ، حجت خدا بوده است . یعنی هیچوقت امكان نداشته كه‏
انسانی روی زمین بیاید و حجت خدا یعنی آنكه تكلیف و مسئولیتش را
برایش مشخص می‏كند وجود نداشته باشد . پس انسان چنین آینده‏ای در پیش‏
دارد و چنین مقصدی در جلو دارد ، مقصد شناخت خود ، مقصد پیروزی نهائی بر
اباطیل و در اطاعت آوردن جنبه‏های فطری انسانی . و همین جریان مبارزه حق‏
و باطل است كه ادامه پیدا می‏كند و رو به پیش است و جلو می‏رود تا آنجا
كه بر طبق پیش بینی‏هائی كه اولیاء دین كرده‏اند در نهایت امر منجر به‏
حكومت و دولتی می‏شود كه از آن به دولت مهدی عجل الله تعالی فرجه تعبیر
می‏شود . بنابر این مسئله تكامل انسان در ابعاد انسانی به بن بست‏ نرسیده است .
دین ، برای همین است چون دین ایدئولوژی‏ای است كه تكیه‏اش‏
بر سرشت روحانی انسان یعنی بر شناساندن انسان است ، بر آگاه كردن انسان‏
به این سرشت و پرورش دادن این جنبه وجود انسان و برقرار كردن تعادل‏
میان دو جنبه وجودی انسان ، علوی و سفلی است . عبادتها ، رازها ، نیازها
، خداشناسیها ، پرهیز كردن از گناهان ، پرهیز كردن از دروغ ، از خیانت ،
از ظلم و ستم ، از غیبت ، تمام اینها گذشته از جنبه‏های اجتماعی ، یك‏
جنبه انسانی و تربیتی دارد ، یعنی برای احیاء و زنده كردن همان جنبه‏
انسانی است . پس اگر ما بخواهیم واقعا در طریق تكامل انسان قدم برداریم‏
باید خودمان را مافوق همه این مسائل قرار بدهیم یعنی انسان را موجودی‏
بدانیم كه می‏تواند پایگاهی عقیدتی مافوق پایگاه طبقاتی و غیر طبقاتی و
امثال اینها داشته باشد . مبارزه انسان می‏تواند صددرصد ماهیت آرمانی و
اعتقادی داشته باشد ، ماهیت ایمانی داشته باشد . اما این مبارزه از كجا
شروع می‏شود ؟ از درون خودت ، اینها تنها در تعلیمات انبیاء است ، شما
در تعلیمات غیر انبیاء چنین نمونه‏های شكوهمندتری نمی‏بینید .
پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم لشكری را برای مبارزه با دشمنان‏
بیرونی فرستاده است . وقتی كه پیروز و فاتح برمی‏گردند به استقبال آنها
می‏رود ، ( موقع شناسی را ببینید كه در چه جائی پیغمبر صلی الله علیه و
آله و سلم چه سخنی می‏گوید ) هنگامی كه می‏خواهد به آنها مرحبا و آفرین‏
بگوید ، می‏فرماید : « مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد
الاكبر » . آفرین بر جمعیتی كه از مبارزه كوچك پیروز برگشته‏اند ولی هنوز مبارزه‏
بزرگ باقی مانده است همه تعجب می‏كنند ، می‏گویند یا رسول الله ! آیا ما
جنگی بزرگتر از این در پیش داریم ؟ فرمود : بله ، مبارزه بزرگتر ، جهاد
با نفس است ، انسان شدن خود شما است .
این شناختها درباره انسان ، مبارزه انسان با نفس خود كه قرآن می‏فرماید
: " « قد افلح من زكیها و قد خاب من دسیها » " ، در تعلیمات‏
دیگری نمی‏گنجد یعنی تعلیمات دیگر چنین ظرفیتی ندارد كه بتواند جایی برای‏
اینگونه دستورها و آموزشها داشته باشد .
و السلام علیكم و رحمه الله و بركاته

س : صادق هدایت كه خودكشی كرد حقیقت جامعه خود را می‏دید و چیزی را
كه دیده است مطرح كرده است .
ج : اشتباه نشود ، امثال هدایت به جامعه ما و به جامعه انسانیت‏
اهانت كرده‏اند . اینها همان منطقی كه عرض كردم یعنی منطق ملائكه معترض‏
را به كار بردند . اینها فقط در جامعه خودشان ، فسادها را دیده‏اند ،
نیكیها و زیبائیها را ندیده‏اند . دیدن یكجانبه غلط و بد آموزی است .
دیدن صحیح یك جامعه این است كه ما خالی از هر گونه حب و بغضی ،
نیكیهای جامعه را ببینیم ، بدیهای جامعه را هم ببینیم .
اگر فقط بدیها را ببینیم و اساسا خوبیها را نبینیم و به همین جهت آنها
را انكار بكنیم ، این نوعی خیانت به جامعه است كه كم كم منجر به خیانت‏
به خود می‏شود . وقتی كه انسان دائما به خود تلقین بكند كه جز شر ، جز
فساد ، جز بدی ، جزبد ذاتی و شرارت چیزی نیست ، منجر به همان یاس و
ناامیدی و همان خودكشیها می‏شود . و این را هم عرض بكنم : معمولا آدمهائی‏
كه در خودشان هیچ نوری و هیچ جنبه‏ای از خوبی وجود ندارد ، چون انسان بیشتر ،
دنیا را از عینك خودش‏ می‏بیند ، اغلب در خودشان نگاه می‏كنند ،
لذا فكر می‏كنند كه در جامعه هم‏
هیچ خوبی وجود ندارد . والا اگر انسان در خودش از خصلتهای انسانی چیزی‏
سراغ داشته باشد دلیل ندارد كه بگوید در هیچكس دیگر وجود ندارد . وقتی‏
كه می‏بیند در خودش هیچ جنبه‏ای از خوبی وجود ندارد ، می‏گوید پس در
دیگران هم وجود ندارد .
س : اگر جامعه بشری در مسیر خودش به تكامل می‏رسد پس نیاز به مهدی‏
علیه السلام برای چیست ؟
ج : اشتباهی است كه در جامعه ما رخ داده و آن این است كه اغلب تصور
می‏كنند كه ظهور حضرت حجت صرفا ماهیت انفجاری دارد . این ، بر اساس‏
یك بدبینی خاص است یعنی آنها هم در میان اخبار و روایات آن جنبه‏های‏
بد بینیش را نگاه كرده و اینطور فكر كرده‏اند كه وقتی بشریت به آخرین حد
ظلمت نهائی می‏رسد كه از اهل حق و حقیقت هیچ خبر و اثری نیست یك مرتبه‏
منفجر می‏شود و منجر به ظهور حضرت حجت می‏گردد . در حالی كه اینطور نیست‏
بلكه ایشان آخرین حلقه مبارزات انسان هستند و من شواهد این مطلب را از
آیات قرآن و روایات [ در كتاب قیام و انقلاب مهدی [ علیه‏السلام ]
آورده‏ام . بنابراین ایشان نه به عنوان اینكه چون دیگر انسان كاری نمی‏كند
، به عنوان یك مافوق انسان به جای او عمل می‏كنند بلكه به عنوان كمك‏
انسان این كار را می‏كنند . ]
س : شما گفتید اینكه گفته‏اند : علم می‏تواند همه دردهای انسان را علاج‏
كند در مورد آنچه مربوط به رابطه انسان با طبیعت است ،
درست است ولی در مورد آنچه كه مربوط به رابطه انسان با انسان است ، صحیح‏
نیست ، به نظر شما آیا مردم استعمار زده به آن حد علم رسیده‏اند و باز هم‏
نمی‏توانند خود را نجات دهند ؟
ج : مقصود ایشان اینست كه گناه استعمار زده هم جهل او است ، پس‏
بنابراین علم می‏تواند چاره بكند . من متوجه این نكته بودم . این مطلب ،
نظر من را تایید می‏كند . بحث من درباره این بود كه آیا علم ماهیت انسان‏
را عوض می‏كند یا نه ؟ .
معنای اینكه علم ماهیت انسان را عوض می‏كند ، در این مورد اینست كه‏
علم ماهیت استعمارگر را عوض می‏كند و مانع استعمارگری او می‏شود . معنی‏
حرف شما اینست كه استعمارزده هم عالم نیست . او باید عالم بشود و از
علم به عنوان یك ابزار برای هدفهای خودش استفاده بكند . من در اینكه از
علم به عنوان یك ابزار می‏شود استفاده كرد و استعمار زده هم اگر عالم‏
بشود می‏تواند از علم به عنوان یك ابزار استفاده بكند بحثی ندارم . بحث‏
من این بود كه علم ماهیت شخص عالم را عوض می‏كند یا نه ؟ گفتیم نه .
س : در داستان هابیل و قابیل قرآن می‏فرماید : « لئن بسطت الی یدك‏
لتقتلنی ما انا بباسط یدی الیك لاقتلك »تو اگر برای كشتن من دست دراز
كنی ، من دست درازی برای قتل تو نمی‏كنم ، آیا معنایش اینست كه من از
خود دفاع نمی‏كنم ؟ .
ج : نه ، لذا این تعبیر را ندارد كه اگر تو بخواهی مرا بكشی من مانع‏
قتل خودم نمی‏شوم . می‏خواهد بگوید تو اگر تصمیم به قتل من بگیری
من تصمیم به قتل تو نمی‏گیرم . برای هر دو ، بحث در قتل ابتدائی‏
است نه در مسئله دفاع از خود و لذا تعبیر قرآن این است : تو اگر بخواهی‏
قاتل باشی من هرگز قاتل تو نیستم . این نظیر حرفی است كه امیرالمؤمنین‏
فرمود . وقتی كه امیرالمؤمنین بطور اشاره می‏فرمود ، كه من قاتل خود را
می‏شناسم و می‏بینم ، می‏گفتند پس او را بكش ، می‏فرمود این كار قصاص قبل‏
از جنایت است . اگر قبل از اینكه او مرا بكشد ، من او را بكشم ، من‏
قاتل ابتدائی می‏شوم ، بعد از اینكه مرا كشت هم كه دیگر من نیستم . اینجا
هم همینطور است و معنایش اینست كه تو اگر قاتل ابتدائی من باشی ،
 من ، قاتل ابتدائی تو نیستم .
س : اینكه در آیه قرآن آمده است كه خداوند می‏فرماید : من در زمین‏
جانشین می‏آفرینم ، مقصود از جانشینی چیست ؟
ج : در اینجا جانشین یعنی نماینده ، یعنی نمایشگر . اما نمایشگر یعنی‏
چه ؟ یعنی من می‏خواهم موجودی بیافرینم كه در این موجود می‏توان صفات‏
خدائی را مشاهده كرد . چون در استخلافها یعنی در جانشین قرار دادنها این‏
قاعده مسلم است كه اگر انسانی دارای پستی باشد و بخواهد برای خودش‏
جانشین معین كند ، یك كسی را معین می‏كند كه در صفات و خصلتها شبیه‏
خودش باشد ، یعنی نمایشگر و نمایانگر او باشد

گاهی می‏گویند هدف از زندگی انسان سعادت است به این معنا كه انسان در
مدتی كه در این دنیا زندگی می‏كند هر چه بهتر و خوشتر زندگی كند و از
مواهب خلقت و طبیعت بیشتر بهره‏مند شود و كمتر در این جهان رنج ببیند
چه از ناحیه عوامل طبیعی و چه از ناحیه همنوعان خود .
 و سعادت هم جز این نیست ، پس هدف از خلقت ما این است كه در
این دنیا ، هر چه بیشتر از وجود خود و اشیاء خارج بهره ببریم ، یعنی "
حداكثر لذت " و " حداقل رنج " را داشته باشیم . و اضافه می‏كنند كه‏
انبیاء هم برای همین آمده‏اند كه زندگی انسان را مقرون سعادت یعنی حداكثر
لذت ممكن و حداقل رنج ممكن بكنند ، و اگر انبیاء مسئله آخرت را طرح‏
كرده‏اند به دنبال مسئله زندگی است . یعنی چون راهی برای سعادت بشر
تعیین كرده‏اند ، طبعا پیروی كردن از این راه مستلزم این بوده كه برایش‏
پاداش معین كنند و مخالفت با آن مستلزم این بوده كه كیفر معین كنند و
آخرت هم مانند هر مجازاتی كه به تبع وضع می‏شود به تبع دنیا وضع شده است‏
تا قوانینی كه آنها در دنیا می‏آورند لغو و عبث نباشد . چون انبیاء
خودشان قوه مجریه نبودند و در دنیا نمی‏توانستند به اشخاص پاداش یا كیفر
دهند ، قهرا عالم آخرتی وضع شد تا پاداش به نیكوكاران و كیفر به بدكاران‏
داده شود .

ولی ما در قرآن هیچیك از این حرفها را نمی‏بینیم و به این صورت نیست‏
. در قرآن یك جا تصریح می‏كند : "« و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون‏
" غایت خلقت انسان و موجود دیگری كه آنرا جن می‏نامد را عبادت‏
شمرده است . و این ممكن است برای فهم ما خیلی ثقیل باشد كه آخر ،
 عبادت چه فایده‏ای برای خدا دارد ؟ كه نمی‏تواند برای‏
او فایده‏ای داشته باشد . و چه فایده‏ای برای بشر دارد كه بشر خلق بشود كه‏
خدا را عبادت كند . ولی بهر حال قرآن این مطلب را در كمال صراحت ذكر
كرده ، یعنی عبادت را به عنوان غایت خلقت ذكر نموده است .
قرآن در بعضی از آیات برعكس این نظر كه آخرت را امری طفیلی می‏شمرد ،
می‏گوید : اگر قیامتی نباشد خلقت عبث است ، یعنی آنرا به منزله غایت‏
بیان كرده است . و این منطق در قرآن زیاد تكرار شده است :
" « افحسبتم انما خلقناكم عبثا و انكم الینا لا ترجعون »"  .
آیا گمان كردید كه شما را به عبث خلق كردیم ؟ عبث چیزی را می‏گویند كه‏
غایت حقیقی ندارد ، در مقابل حكمت ، یعنی حكمت در خلقت شما نیست ؟
غایت حكیمانه‏ای نیست ؟ پس این خلقت عبث و بیهوده و پوچ است ؟ و
عطف بیانش آنكه : " « و انكم الینا لا ترجعون » " و اینكه شما بما
رجوع نمی‏كنید ؟ یعنی اگر بازگشت به خدا نباشد خلقت عبث است . قرآن در
آیات مكرر مسئله قیامت را با مسئله به حق بودن و باطل نبودن خلقت ،
لغو و بازی نبودن خلقت توام و در واقع استدلال كرده است . یك استدلال كه‏
قرآن درباره قیامت دارد استدلال به اصطلاح لمی است یعنی به دلیل اینكه‏
این عالم خدائی دارد و این خدا كار عبث نمی‏كند و كار او به حق است و
باطل و بازیچه نیست و خلقت ، چنین خالق حكیمی دارد ،
رجوع و بازگشت به پروردگار هست ، و در حقیقت این قیامت و بازگشت به خدا
است كه توجیه كننده خلقت این عالم است .
ما هرگز در قرآن به این منطق برخورد نمی‏كنیم كه انسان آفریده شده است‏
كه هر چه بیشتر بداند و هر چه بیشتر بتواند ، تا اینكه انسان وقتی دانست‏
و توانست ، خلقت به هدف خود رسیده باشد . بلكه انسان آفریده شده است‏
كه خدا را پرستش كند و پرستش خدا ، خود ، هدف است . اگر انسان بداند
و هر چه بیشتر بداند و بتواند و هر چه بیشتر بتواند ، ولی مسئله شناخت‏
خدا كه مقدمه پرستش است ، و عبادت خداوند در میان نباشد ، بسوی هدف‏
خلقت گام بر نداشته است و از نظر قرآن سعادتمند نیست . [ از نظر قرآن‏
] انبیاء آمده‏اند برای اینكه بشر را به سعادت خودش كه غایت سعادت از
نظر آنها پرستش خداوند است ، برسانند .
طبعا به این معنا در منطق اسلام هدف اصلی از زندگی ، جز معبود چیز
دیگری نمی‏توا ند باشد . یعنی قرآن می‏خواهد انسان را بسازد و می‏خواهد به‏
او هدف و آرمان بدهد ، و هدف و آرمانی كه اسلام می‏خواهد بدهد فقط خدا
است و بس ، و هر چیز دیگری جنبه مقدمی دارد نه جنبه اصالت و استقلال و
هدف اصلی .
در آیاتی كه قرآن انسانهای كامل را توصیف می‏كند ، و یا از زبان‏
انسانهای كامل سخن می‏گوید ، آنها را اینطور معرفی می‏كند كه آنها هدف‏
زندگی را خوب درك كرده‏اند و روی همان هدف كار می‏كنند و گام بر می‏دارند
.

در اینجا دو فرض می‏توان كرد . یكی اینكه هدف اصلی برقراری عدالت در
میان مردم است ولی همچنانكه امثال بوعلی سینا استدلال كرده‏اند ، عدالت‏
واقعی در میان مردم برقرار نمی‏شود مگر اینكه قانون عادلانه‏ای در میان آنها
باشد ، و قانون عادلانه به دو جهت از طرف بشر قابل معرفی نیست ( و خدای‏
بشر باید این قانون عادلانه را معرفی كند ) . یكی بدین جهت كه بشر قادر
نیست حقیقت را تشخیص دهد [ زیرا نمی‏تواند ] خود را از اغراض تخلیه‏
كند ، و دیگر اینكه قانون ساخته بشر ضامن اجرا ندارد ، چون طبع بشر بر
مقدم داشتن خود بر غیر است و با قانون تا آنجا كه به نفعش است می‏سازد و هر جا كه بر
ضررش است ، آنرا طرد می‏كند . بنابر این قانون باید به گونه‏ای باشد كه‏
بشر در مقابل آن خضوع داشته باشد و چنین قانونی جز اینكه از سوی خدا باشد
و بشر در عمق و جدانش از مخالفت با آن بترسد ، راهی ندارد . پس برای‏
اینكه عدالت برقرار شود قانون عادلانه لازم است و قانون عادلانه باید از
طرف خدا باشد . و برای اینكه قانون عادلانه ضمانت اجرائی داشته باشد ،
باید پاداش و كیفری از طرف خدا وضع شود . و برای اینكه مردم به این‏
پاداش و كیفر ایمان پیدا كنند باید خود خدا را بشناسند . پس شناختن خدا
به چند واسطه مقدمه شد برای برقراری عدالت .
حتی [ مطابق این استدلال می‏توان گفت ] عبادات برای این مقرر شده است‏
كه مردم مقنن قانون را فراموش نكنند و ارتباطشان همواره با او برقرار
باشد و بیادشان باشد كه خدائی دارند و مراقب آنهاست ، و همان خدا است‏
كه قانون عادلانه را میان آنها وضع كرده است .
روی این حساب اگر ما باشیم و این آیه قرآن ، باید بگوئیم هدف اصلی از
بعثت انبیاء و برقراری عدالت در میان مردم است ، و دعوت به خدا هدف‏
ثانوی است برای اینكه مقنن قانون را بشناسند و از او حساب ببرند ، و الا
مسئله دعوت به خدا و شناخت خدا اصالتی نداشته و بر این منطق استوار است .
پس در واقع ما سه منطق داریم و باید ببینیم كدامیك را باید پذیرفت .
یك منطق همین است كه گفتیم . البته طرفداری ندارد و اینكه
 امثال بوعلی گفته‏اند نه به عنوان تایید صددرصد گفته‏اند . بر اساس این‏
منطق هدف از بعثت انبیاء فقط برقراری عدالت در میان مردم و در واقع‏
زندگی سعادتمندانه مردم در همین دنیاست ، و مسئله معرفت و ایمان به خدا
و ایمان به معاد تماما مقدمه است ، زیرا عدالت برقرار نمی‏شود مگر اینكه‏
مردم به خدای خود آشنا شوند و به معاد ایمان پیدا كنند . پس ایمان مقدمه‏ عدالت است .
منطق دوم درست عكس قبلی است ، و آن اینكه شناخت خدا هدف اصلی است‏
، عبادت خدا هدف اصلی است ، تقرب به خداوند هدف اصلی است و عدالت‏
هدف ثانوی است . برای اینكه بشر در این دنیا بتواند به معنویت فائز و
واصل شود باید در دنیا زندگی كند و زندگی بشر جز در پرتو اجتماع‏
امكان‏پذیر نیست ، و زندگی اجتماعی جز در پرتو عدالت استقرار پیدا
نمی‏كند . پس قانون و عدالت همه مقدمه این است كه انسان بتواند در این‏
دنیا با خیال راحت خدا را عبادت كند . اگر این نباشد ، عدالت هیچ‏
ارزشی ندارد . بنابراین مسائل اجتماعی كه امروز برای آنها اینقدر اهمیت‏
قائل هستیم و آنها را در زمینه عدالت طرح می‏كنیم ، هدف انبیاء هستند
ولی نه هدف اولی بلكه هدف ثانوی ، یعنی مقدمه‏اند برای هدف دیگر .
نظر سومی در اینجا هست و آن اینكه چه ضرورتی است كه ما حتما یك هدف‏
برای بعثت و برای خلقت و زندگی در نظر بگیریم و یكی را هدف اصلی و ما
بقی را مقدمه بدانیم . ممكن است بگوئیم پیامبران دو هدف داشته‏اند ،
برای دو هدف بالاستقلال كه هیچیك مقدمه دیگری نیست ، مبعوث شده‏اند .
یكی برای اینكه حلقه ارتباطی باشند میان بشر و خدا تا بشر خدا را پرستش كند ،
و دیگر بدین جهت كه‏
عدالت در میان بشر برقرار شود ، و هیچكدام از ایندو مقدمه دیگری نباشد و
هر دو هدف اصلی باشند و دیدیم كه در قرآن هر دو هدف آمده است . چه‏
مانعی دارد كه هر دو اصالت داشته باشند و هیچكدام مقدمه دیگری نباشد .
نظیر این مطلب در مسائل دیگری كه قرآن طرح كرده است ، وجود دارد . مثلا
قرآن روی مسئله تزكیه نفس تكیه كرده است . مسلما قرآن به امری كه آنرا
تزكیه و تهذیب نفس و به یك اعتبار تنمیه و تثمیر نفس می‏نامد تكیه‏
كرده است چنانكه می‏فرماید : " « قد افلح من زكیها و قد خاب من دسیها
" رستگاری انسان را در گرو تزكیه نفس می‏داند . آیا از نظر اسلام تزكیه‏
نفس ، خود هدف است ؟ آیا برای زندگی انسان و بعثت انبیاء و خلقت‏
انسان تزكیه نفس هدف است یا مقدمه است ؟ و اگر مقدمه است ، مقدمه‏
چیست ؟ آیا مقدمه معرفه الله و اتصال به خدا و عبادت او است ؟ و یا
مقدمه برقراری عدالت اجتماعی است و انبیاء آمده‏اند كه عدالت اجتماعی‏
را برقرار كنند و برای برقراری آن ناچار بوده‏اند در بشر پاره‏ای از صفات‏
را كه با زندگی اجتماعی جور در نمی‏آید ، رذیله بخوانند و صفات دیگری را
كه با زندگی اجتماعی مناسب است فضیلت بنامند و بگویند باید انسان خود
را از صفاتی كه ضد اخلاق اجتماعی است همچون حسد ، كبر ، عجیب و خودپرستی‏
، هواپرستی و . . . بپیراید و به یك سلسله صفات دیگر كه اخلاق اجتماعی‏
است و به عدالت اجتماعی كمك می‏كند مانند راستی ، امانت ، احسان ،
محبت ، تواضع و . . . بیاراید ؟ یا اینكه گفته شود اصولا تزكیه نفس قطع‏
نظر از همه اینها خود هدف مستقلی است ؟ .
حال كدامیك را باید پذیرفت ؟ .
به نظر ما قرآن شرك را به هیچ معنی نمی‏پذیرد . قرآن كتاب توحید به‏
تمام معنی كلمه است . كتاب توحید است به این معنا كه برای خداوند مثل‏
قائل نیست ( توحید ذاتی ) : " « لیس كمثله شی‏ء »" كتاب توحید
است به این مفهوم كه از صفات و اسماء ، آنچه را كه حداكثر كمال را در
بردارد برای خدا می‏داند : " « له الاسماء الحسنی "  " و لله المثل‏
الاعلی » "  كتاب توحید است به معنای اینكه در ذات خداوند
هیچگونه كثرتی را نمی‏پذیرد . كتاب توحید است به این معنا كه در مقا بل‏
خدا ، فاعلی را نمی‏پذیرد و هر فاعلی را در طول خدا می‏پذیرد كه معنی لا حول‏
و لا قوه الا بالله همین است . و كتاب توحید است به این مفهوم كه هیچ‏
هدفی را برای كائنات هدف اساسی و مستقل و نهائی نمی‏داند جز خدا . از
جمله برای انسان چه در حركت تكوینی و چه در حركت تكلیفی و تشریعی او
هدفی جز خدا نمی‏شناسد .
انسانی كه اسلام می‏خواهد با انسانی كه مكتبهای فلسفی بشر می‏خواهند ، از
زمین تا آسمان فرق دارد . خیلی چیزها كه اسلام می‏گوید با آنچه دیگران‏
می‏گویند یكی است اما نه با یك دید . اسلام همیشه به مسائل از جهت‏
توحیدی و خدائی نظر می‏كند . مثلا چنانكه قبلا گفته‏ایم بشر در فلسفه خود
رسیده است به اینجا كه می‏گوید در جهان ما یك سلسله قوانین ثابت و لایتغیر حكمفرما است .
قرآن هم همین‏ مطلب را می‏گوید اما نه با همین تعبیر بلكه از دید الهی : " « فلن تجد
لسنه الله تبدیلا و لن تجد لسنه الله تحویلا »"
قرآن اصل عدالت را می‏پذیرد و بلكه فوق‏العاده برای آن اهمیت و ارزش‏
قائل است ولی نه به عنوان اینكه عدالت هدف نهائی است ، و یا اینكه‏
عدالت مقدمه است برای اینكه انسان در این دنیا خوش زندگی كند همان‏
خوشی‏ای كه ما درك می‏كنیم ، بلكه زندگی خوش دنیا را هم در سایه نوعی‏
توحید ، عملی می‏داند ( یعنی اینكه انسان خالص برای خدا بشود ) و مقدمه‏
آن می‏داند .