تبیان، دستیار زندگی

از نظر اسلام منتهای اهانت و تحقیر برای یك زن اینست كه مرد بگوید من‏
ترا دوست ندارم ، از تو تنفر دارم ، و آنگاه قانون بخواهد بزور و اجبار
آن زن را در خانه آنمرد نگهدارد . قانون میتواند اجبارا زن را در خانه‏
مرد نگهدارد ، ولی قادر نیست زن را در مقام طبیعی خود در محیط زناشوئی ،
یعنی مقام محبوبیت و مركزیت نگهداری كند . قانون قادر است مرد را
مجبور به نگهداری از زن و پرداخت نفقه و غیره بكند ، اما قادر نیست مرد
را در مقام و مرتبه یك فداكار و بصورت یك نقطه " گردان " در گرد یك‏ نقطه مركزی نگهدارد .
از این رو هر زمان كه شعله محبت و علاقه مرد خاموش شود ازدواج از نظر طبیعی مرده است .
اینجا پرسش دیگری پیش می‏آید و آن اینكه اگر این شعله از ناحیه زن‏
خاموش بشود چطور ؟ آیا حیات خانوادگی با از میان رفتن علاقه زن بمرد
باقی است یا از میان میرود ؟ اگر باقی است چه فرقی میان زن و مرد است‏
كه سلب علاقه مرد موجب پایان حیات خانوادگی میشود و سلب علاقه زن موجب‏
پایان این حیات نمیشود ؟ و اگر با سلب علاقه زن نیز حیات خانوادگی پایان می‏یابد پس در
صورتیكه زن از مرد سلب علاقه كند باید ازدواج را پایان یافته تلقی كنیم و
به زن هم مثل مرد حق طلاق بدهیم .
جواب اینست كه حیات خانوادگی وابسته است به علاقه طرفین نه یك طرف‏
. تنها چیزی كه هست روانشناسی زن و مرد در این جهت متفاوت است و ما
در مقالات گذشته با استناد به تحقیقات دانشمندان آنرا بیان كردیم .
طبیعت علائق زوجین را به این صورت قرار داده است كه زن را پاسخ دهنده‏
بمرد قرار داده است . علاقه و محبت اصیل و پایدار زن همانست كه بصورت‏
عكس العمل به علاقه و احترام یك مرد نسبت باو بوجود می‏آید . از اینرو
علاقه زن به مرد معلول علاقه مرد به زن و وابسته باوست .
طبیعت ، كلید محبت طرفین را در اختیار مرد قرار داده است ، مرد است‏
كه اگر زن را دوست بدارد و نسبت باو وفادار بماند زن نیز او را دوست‏
میدارد و نسبت باو وفادار میماند . بطور قطع زن طبعا از مرد وفادارتر
است ، و بی وفائی زن عكس العمل بی وفائی مرد است .
طبیعت كلید فسخ طبیعی ازدواج را بدست مرد داده است ، یعنی این مرد
است كه با بی علاقگی و بی وفائی خود نسبت به زن او را نیز سرد و بی علاقه‏
میكند . بر خلاف زن كه بی علاقگی اگر از او شروع شود تأثیری در علاقه مرد
ندارد بلكه احیانا آنرا تیزتر میكند . از اینرو بیعلاقگی مرد منجر به بی‏
علاقگی طرفین میشود ، ولی بی علاقگی زن منجر به بی علاقگی طرفین نمیشود .
سردی و خاموشی علاقه مرد ، مرگ ازدواج و پایان حیات خانوادگی است ، اما
سردی و خاموشی علاقه زن به مرد آنرا بصورت مریضی نیمه جان در می‏آورد كه‏
امید بهبود و شفا دارد . در صورتی كه بی علاقگی از زن شروع شود
مرد اگر عاقل و وفادار باشد میتواند با ابراز
محبت و مهربانی علاقه زن را باز گرداند و از این كار برای مرد اهانت‏
نیست كه محبوب رمیده خود را بزور قانون نگهدارد تا تدریجا او را رام‏
كند ، ولی برای زن اهانت و غیر قابل تحمل است كه برای حفظ حامی و
دلباخته خود بزور و اجبار قانون متوسل شود .
البته این در صورتی است كه علت بی علاقگی زن فساد اخلاق و ستمگری مرد
نباشد . اگر مرد ستمگری آغاز كند و زن بخاطر ستمگری و اضرار مرد باو بی‏
علاقه گردد مطلب دیگری است و ما جداگانه آنجا كه درباره مسئله دوم این‏
بحث یعنی خودداریهای ناجوانمردانه از طلاق بحث میكنیم درباره آن بحث‏
خواهیم كرد و خواهیم گفت كه بمرد اجازه داده نخواهد شد كه سوء استفاده‏
كند و زوجه را برای اضرار و ستمگری نگهدارد .
بهرحال تفاوت زن و مرد در اینست كه مرد به شخص زن نیازمند است و زن‏
به قلب مرد . حمایت و مهربانی قلبی مرد آنقدر برای زن ارزش دارد كه‏
ازدواج بدون آن برای زن قابل تحمل نیست .

در شماره 113 زن روز مقاله‏ای از یك كتاب بنام " روانشناسی مادران "
بقلم یك بانوی فرانسوی بنام " بئاتریس ماریو " درج شده بود . این‏
خانم طبق مندرجات آن مقاله دكتر در روانشناسی است ، روانشناس و
روانكاو مخصوص بیمارستانهای پاریس است و خودش نیز مادر است و سه‏
فرزند دارد . در قسمتهائی از اینمقاله ، نیازمندیهای یك زن در حالیكه باردار یا
بچه‏دار است به محبت و مهربانی شوهر بخوبی تشریح شده است . میگوید "
از وقتیكه یك زن حس میكند كه بزودی بچه‏دار خواهد شد شروع میكند
بنگریستن ، جستجو كردن و بو كشیدن بدن و اندام خود ، مخصوصا اگر بچه‏
اولش باشد . این حالت كنجكاوی بسیار شدید است ، درست مثل این كه زن‏
با خود بیگانه است ، میخواهد وجود خویشتن را كشف كند ، وقتی كه زن‏
نخستین ضربه‏های كوچولوی بچه‏اش را در شكم خویش احساس كرد شروع میكند
بگوش دادن بهمه صداهای اندام خود ، حضور موجود دیگری در بدن زن چنان‏
سعادت و خوشحالی باو میدهد كه كم كم میل به انزوا و تنهائی پیدا میكند و
از دنیای خارج قطع ارتباط میكند ،
زیرا میخواهد با كوچولوئی كه هنوز بدنیا نیامده است خلوت كند . . . .
مردها در روزهای آبستنی همسرانشان وظایف بسیار مهمی بعهده دارند و
متأسفانه همیشه از انجام این وظایف شانه خالی می‏كنند . ما در آینده نیاز
دارد كه حس كند شوهرش او را میفهمد دوست دارد و پشتیبان او است وگرنه‏
وقتی دید كه شكمش بالا آمده است ، زیبائیش لطمه خورده ، حالت استفراغ‏
دارد و از زایمان میترسد ، همه این ناراحتی‏ها را بحساب شوهرش خواهد
گذاشت كه او را آبستن ساخته است . . . مرد وظیفه دارد كه در ماههای‏
آبستنی بیشتر از پیش در كنار زنش باشد ، خانواده به پدری مهربان نیاز
دارد تا زن و بچه‏ها بتوانند از همه مشكلات و شادیها و اندوه‏های خود با او
حرف بزنند . حتی اگر حرفهایشان بی معنی یا خسته كننده باشد ، زن آبستن‏
خیلی نیازمند آن است كه از بچه‏اش با او حرف بزنند .
تمام غرور و افتخار یك زن مادر شدن اوست‏
، و وقتی احساس كند كه شوهرش نسبت بكودكی كه او بزودی بدنیا خواهد
آورد بی اعتنا است ، این احساس غرور و افتخار جایش را به احساس‏
حقارت و بیهودگی میدهد ، از مادر بودن بیزار میشود و آبستنی برایش معنی‏
یك " احتضار " پیدا میكند . ثابت شده است كه چنین زنانی دردهای‏
آبستنی را خیلی بدشواری تحمل میكنند . . . رابطه مادر و فرزند یك رابطه‏
دو نفری نیست ، بلكه یك رابطه سه نفری است : مادر كودك پدر ، و پدر
حتی اگر غایب باشد ( زن را طلاق داده باشد ) در زندگی درونی مادر ، در
تخیلات و تصورات او ، و نیز در احساس مادری نقش اساسی دارد . . . "
اینها بود سخنان یك بانوی دانشمند كه هم روانشناس است و هم مادر .

اكنون درست فكر كنید موجودی كه تا این اندازه به عواطف و علائق قلبی و
حمایت و مهربانی موجود دیگر نیازمند است ، همه چیز را با عواطف و
مهربانی او میتواند تحمل كند ، بدون عواطف و مهربانیهای او حتی فرزند
برای او مفهوم درستی ندارد ، موجودی كه به قلب و احساسات موجود دیگر
نیازمند است نه تنها بوجود او ، چگونه ممكن است با زور قانون او را به‏
آن موجود دیگر كه نامش مرد است چسبانید ؟
آیا این اشتباه نیست كه ما از طرفی موجبات بلهوسی و بی علاقگی مردان‏
را نسبت بهمسرانشان فراهم كنیم و زمینه‏های هوسرانی را
هر روز فراهم‏تر سازیم و آنگاه بخواهیم با زور قانون آنها را
بمردان متصل كنیم و به اصطلاح به ریش مردان بچسبانیم ؟ اسلام كاری كرده كه‏
مرد عملا زن را بخواهد و دوستدار او باشد ، اسلام هرگز نخواسته كه بزور زن‏ را بمرد بچسباند .
بطور كلی هر جا كه پای علاقه و ارادت و اخلاص در میان باشد و این امور
پایه و ركن كار محسوب شوند جای اجبار قانونی نیست . ممكن است جای‏
تأسف باشد ولی جای اجبار و الزام و اكراه نیست .
مثالی ذكر كنم - میدانم كه در نماز جماعت عدالت امام و اعتقاد
مأمومین بعدالت او شرط است . ارتباط و اجتماع امام و مأمومین ارتباط و
اجتماعی است كه بر اساس عدالت امام و ارادت و علاقه و اخلاص مأمومین‏
استوار شده است . قلب و احساسات ركن اساسی این ارتباط و اجتماع است .
بهمین دلیل این اجتماع و ارتباط اجبار بردار و الزام بردار نیست . قانون‏
نمیتواند ضامن بقاء و ادامه آن باشد . اگر مأمومین نسبت بامام جماعت‏
خود بی علاقه گردند و اراده و اخلاصشان سلب گردد این ارتباط و اجتماع طبعا
از هم پاشیده است خواه سلب اراده و علاقه و اخلاص مأمومین از امام بجا
باشد یا بیجا . فرضا امام جماعت دارای عالیترین درجه عدالت و تقوا و
صلاحیت باشد نمیتوان مأمومین را مجبور به اقتدا كرد . مضحك است اگر
امام جماعتی به دادگستری عرض حال بدهد چرا مردم بمن ارادت ندارند ؟ چرا
مردم بمن اعتقاد ندارند ؟ و بالاخره چرا مردم بمن اقتدا نمیكنند ؟ بلكه‏
منتهای اهانت بمقام یك امام جماعت اینست كه مردم را با قوه جبریه‏
باقتداء به او وادار كنند همچنین است رابطه انتخاب كنندگان و نمایندگان .
 این ارتباط نیز یك‏ ارتباطی است كه بر اساس علاقه و عقیده و ایمان باید استوار باشد
 قلب‏ و احساسات ركن این ارتباط و اجتماع است . مردم باید معتقد و علاقمند و
مؤمن باشند به نماینده‏ای كه انتخاب میكنند . حالا اگر مردمی شخصی را
انتخاب نكنند نمیتوان و نباید مردم را به انتخاب او مجبور كرد هر چند
آن مردم در اشتباه باشند و شخص مورد نظر در منتهای صلاحیت ، و واجد
شرائط باشد . زیرا طبیعت انتخاب كردن و رأی دادن با اجبار ناسازگار
است و چنین شخصی نمیتواند به استناد صلاحیت خود به دادگاه شكایت كند كه‏
چرا مردم مرا كه چنین و چنانم انتخاب نمیكنند .
كاری كه در این قبیل موارد باید انجام داد اینست كه سطح فكر مردم بالا
برده شود . تربیت آنها بشكل صحیح در آید تا اینكه در وقتی كه می‏خواهند
فریضه دینی خود را ادا كنند عادلهای واقعی را پیدا كنند و به آنها ارادت‏
بورزند و اقتدا كنند ، و وقتی كه میخواهند فریضه اجتماعی خود را ادا كنند
افراد صلاحیت‏دار را پیدا كنند و از روی میل و علاقه به آنها رأی بدهند و
اگر احیانا مردم پس از مدتی ارادت ، تغییر عقیده دادند و بسوی كس دیگر
رفتند و بی جهت هم اینكار را كردند ، جای تأسف و تأثر هست ،
اما جای‏ اجبار و اكراه و دخالت زور نیست .
فریضه خانوادگی نیز درست مانند همان فریضه دینی و فریضه اجتماعی است‏
. پس عمده اینست كه بدانیم اسلام زندگی خانوادگی را یك اجتماع طبیعی‏
میداند و برای این اجتماع طبیعی یك مكانیسم مخصوص تشخیص داده است ، و
رعایت آن مكانیسم را لازم و غیر قابل تخلف دانسته است .
بزرگترین اعجاز اسلام در تشخیص این مكانیسم است . علت اینكه دنیای‏
غرب نتوانسته است بر مشكلات خانوادگی فائق آید و هر روز مشكلی بر
مشكلات آن افزوده است عدم توجه بهمین جهت است . اما خوشبختانه‏
تحقیقات علمی تدریجا آنرا روشن میكند . من مانند این آفتاب عالمتاب‏
روشن می‏بینم كه دنیای غرب در پرتو علم تدریجا اصول اسلامی را در مقررات‏
خانوادگی خواهد پذیرفت . و البته من هرگز تعلیمات متین و نورانی اسلام‏
را با آنچه باین نام در دست مردم است یكی نمی‏دانم .

متأسفانه كلمه تساوی بواسطه تكرار و تلقین زیاد خاصیت اصلی خودشرا از
دست داده است . كمتر فكر میكنند كه مقصود از تساوی ، تساوی در حقوق‏
است . خیال میكنند همین قدر كه مفهوم " تساوی " در یك موردی صدق كرد
كار تمام است . بعقیده این بی خبران ، در گذشته مردها به زنها زور میگفتند ، اما امروز چون آنها
نیز بمردها زور می‏گویند ، پس همه چیز درست شد ، زیرا تساوی در زورگوئی‏
برقرار شده است . در گذشته در حدود ده درصد ازدواجها از ناحیه مردها
منجر بطلاق و جدائی میشد ، اما حالا در بعضی نقاط جهان چهل درصد ازدواجها
منجر بطلاق میشود و نیمی از این طلاق‏ها را زنها بوجود می‏آورند ، پس جشن‏
بگیریم ، و شادی كنیم زیرا " تساوی " كامل حكم فرما است . در گذشته‏
فقط مردها بودند كه به زنها خیانت میكردند ، مردها بودند كه پابند عفت‏
و تقوی نبودند ، اما امروز بحمدالله زنها نیز خیانت میكنند ، پابند عفت‏
و تقوا نیستند ، چه از این بهتر ؟ زنده باد تساوی ، مرگ بر تفاوت . در
گذشته مردها مظهر بی رحمی و قساوت بودند ، مردها بودند كه با داشتن چند
كودك دلبند ، زن و فرزند را رها كرده بدنبال معشوقه نو میرفتند ، امروز
زنان دیرینه پیوند نیز پس از سالها زناشوئی و داشتن چند كودك در اثر
یك آشنائی در مجلس رقص با یك مرد دیگر ، با كمال قساوت و بیرحمی‏
خانه و آشیانه را رها میكنند و بدنبال هوس دل خود میروند ، به به ، چه‏
از این بالاتر ؟ زن و مرد در یكپایه قرار گرفتند و " تساوی " برقرار شد .
اینست كه بجای درمان دردهای بی پایان اجتماع و بجای اصلاح نقاط ضعف‏
مردان و زنان ، و استوار ساختن كانون خانوادگی ، روز بروز پایه كانون‏
خانوادگی را سست‏تر و متزلزل‏تر میكنیم ، در عوض رقص و پایكوبی میكنیم‏
كه بحمداله هر چه هست بسوی تساوی می‏رویم . بلكه تدریجا زنها در فساد و
انحراف و قساوت و بیرحمی از مردان گوی سبقت میربایند .
از آنچه گفته شد معلوم شد كه چرا اسلام با اینكه طلاق را مبغوض و منفور
میداند مانع قانونی در جلو آن قرار نمیدهد . معلوم شد معنی حلال مبغوض‏
چیست ؟ چطور می‏شود یك چیز هم حلال باشد و هم بی نهایت منفور و مبغوض .

از بحثهای پیش معلوم شد اسلام با طلاق و انحلال كانون خانوادگی نظر
مخالف دارد ، آنرا دشمن میدارد ، انواع تدابیر اخلاقی و اجتماعی برای حفظ
این كانون از خطر انحلال بكار برده است ، برای جلوگیری از وقوع طلاق بهر
وسیله‏ای متوسل شده و از هر سلاحی استفاده كرده است ،
جز وسیله زور و سلاح‏ قانون . اسلام با اینجهت كه از زور و سلاح قانون برای
 جلوگیری مرد از طلاق‏ استفاده شود و زن با زور قانون در خانه مرد بماند مخالف است ،
آنرا با مقام و موقعی كه زن باید در محیط خانواده داشته باشد مغایر می‏داند ، زیرا
ركن اساسی زندگی خانوادگی احساسات و عواطف است و آنكس كه باید
احساسات و عواطف زناشوئی را دریافت و جذب كند تا بتواند بنوبه خود
بفرزندان خود مهر و محبت بپاشد زن است . بی مهری شوهر و خاموش شدن‏
شعله احساسات شوهری او نسبت به زن محیط خانوادگی را سرد و تاریك میكند
. زیرا حتی احساسات مادرانه یك زن نسبت بفرزندان بستگی زیادی دارد
به احساسات شوهر درباره‏ او . بقول خانم بئاتریس ماربو كه قسمتی از گفتار او را
در مقاله پیش‏ نقل كردیم احساسات مادری غریزه نیست ، باین معنی كه
چنین نیست كه‏ بهرحال مادر مقادیری احساسات ثابت و غیر قابل كاهش و
افزایش نسبت‏ بفرزندان خود داشته باشد ، و برخورداری او از
عواطف شوهر تأثیر فراوانی‏ در احساسات مادری او دارد .
نتیجه اینكه وجود زن باید از وجود مرد عواطف و احساسات بگیرد تا
بتواند فرزندان را از سرچشمه فیاض عواطف خود سیراب كند .
مرد مانند كوهسار است و زن بمنزله چشمه و فرزندان بمنزله گلها و
گیاهها . چشمه باید باران كوهساران را دریافت و جذب كند تا بتواند آنرا
بصورت آب صاف و زلال بیرون دهد و گلها و گیاهها و سبزه‏ها را شاداب و
خرم نماید . اگر باران به كوهساران نبارد یا وضع كوهسار طوری باشد كه‏
چیزی جذب زمین نشود ، چشمه خشك و گلها و گیاهها میمیرند .
پس همانطوریكه ركن حیات دشت و صحرا ، باران و بالاخص باران كوهستانی‏
است ، ركن حیات خانوادگی احساسات و عواطف مرد نسبت به زن است . از
این عواطف است كه هم زندگی زن و هم زندگی فرزندان صفا و جلا و خرمی‏ میگیرد .
وقتی كه احساسات و عواطف مرد نسبت به زن اینچنین وضع و موقعی در روح‏
زندگی خانوادگی دارد ، چگونه ممكنست از قانون بعنوان یك سلاح و یك‏
تازیانه علیه مرد استفاده كرد ؟
اسلام با طلاقهای ناجوانمردانه ، یعنی با اینكه مردی پس از امضاء پیمان زناشوئی ،
و احیانا مدتی زندگی مشترك ، به خاطر هوس زن نو
یا یك هوس دیگر زن پیشین را از خود براند ، سخت مخالف است ، اما راه‏
چاره از نظر اسلام این نیست كه " ناجوانمرد " را مجبور به نگهداری زن‏
كند ، اینچنین نگهداری با قانون طبیعی زندگی خانوادگی مغایرت دارد .
اگر زن با زور قانون و قوه مجریه بخواهد بخانه شوهر برگردد ، میتواند
آن خانه را اشغال نظامی كند ، اما نمیتواند بانوی آن خانواده و رابطه‏
جذب احساسات از شوهر و دفع احساسات بفرزندان بوده باشد ، و هم‏
نمیتواند وجدان نیازمند به مهر خود را اشباع و اقناع نماید .
اسلام كوششها كرده كه ناجوانمردی و طلاقهای ناجوانمردانه از میان برود و
مردان جوانمردانه از زنان نگهداری و پذیرائی كنند . ولی اسلام بر خود
بعنوان یك قانونگذار ، و بر زن بعنوان مركز منظومه خانوادگی و رابط جذب‏
و دفع احساسات ، نمی‏پسندد كه زن را به زور و اجبار در نزد مرد ناجوانمرد نگهداری كند .
آنچه اسلام كرده است درست نقطه مقابل كاری است كه غرب و غرب پرستان‏
كرده و میكنند . اسلام با عوامل ناجوانمردی و بی وفائی و هوسبازی سخت‏
نبرد میكند اما حاضر نیست زن را بزور به ناجوانمرد و بی وفا بچسباند .
اما غربیان و غرب پرستان روزبروز بر عوامل ناجوانمردی و بی وفائی و
هوسبازی مرد میافزایند آنگاه میخواهند زن را بزور بمرد هوسباز و بی وفا و ناجوانمرد بچسبانند . . .
تصدیق میفرمائید كه اسلام با اینكه ناجوانمردان را بهیچوجه در نگهداری زن مجبور نكرده و آنها را آزاد گذاشته است و همه مساعی خود را در راه زنده نگهداشتن روح انسانیت و جوانمردی بكار برده است ، عملا توانسته است بمیزان بسیار قابل توجهی از طلاقهای ناجوانمردانه بكاهد . در
صورتیكه دیگران كه توجهی به اینمسائل ندارند و همه سعادتها را از زور و
سر نیزه طلب می‏كنند موفقیتهای بسیار كمتری در این زمینه داشته‏اند ،
گذشته از طلاق‏هائیكه به تقاضای زنان در اثر ناسازگاری و بقول مجله‏
نیوزویك بخاطر " كامجوئی " زنان صورت میگیرد ، طلاقهائیكه بوسیله‏
بوالهوسی مردان در آنجاها صورت گرفته و میگیرد از آنچه در میان ما صورت‏
میگیرد بسی افزونتر است .

بطور قطع در میان زن و مرد باید صلح و سازش برقرار باشد . اما صلح و
سازشی كه در زندگی زناشوئی باید حكمفرما باشد با صلح و سازشی كه میان دو
همكار ، دو شریك ، دو همسایه ، دو دولت مجاور و هم مرز باید برقرار
باشد تفاوت بسیار دارد .
صلح و سازش در زندگی زناشوئی نظیر صلح و سازشی است كه میان پدران و
مادران با فرزندان باید برقرار باشد كه مساوی است با گذشت و فداكاری و
علاقمندی بسرنوشت یكدیگر و شكستن حصار دو گانگی ، و سعادت او را سعادت‏
خود دانستن و بدبختی او را بدبختی خود دانستن . بر خلاف صلح و سازش میان‏
دو همكار یا دو شریك یا دو همسایه یا دو دولت مجاور .
اینگونه صلحها عبارت است از عدم تعرض و عدم تجاوز به حقوق یكدیگر .
در میان دو دولت متخاصم " صلح مسلح " هم كافی است . اگر نیروی سومی دخالت كند
 و نوار مرزی دو كشور را اشغال كند و
مانع تصادم نیروهای دو كشور شود صلح برقرار شده است زیرا صلح سیاسی جز
عدم تعرض و عدم تصادم مفهومی ندارد .
اما صلح خانوادگی غیر از صلح سیاسی است . در صلح خانوادگی عدم تجاوز
بحقوق یكدیگر كافی نیست ، از صلح مسلح كاری ساخته نیست . چیزی بالاتر و
اساسی‏تر ضرورت دارد ، اتحاد و یگانگی و آمیخته شدن روحها باید تحقق‏
پذیرد ، همچنانكه در صلح و سازش میان پدران و فرزندان نیز چیزی بالاتر از
عدم تعرض ضروری است . متأسفانه مغرب زمین به علل تاریخی و احیانا
منطقه‏ای ، با عواطف ( حتی در محیط خانوادگی ) بیگانه است ، صلح‏
خانوادگی از نظر غربی با صلح سیاسی یا اجتماعی تفاوتی ندارد . غربی‏
همانطوریكه با تمركز نیرو در مرز دو كشور صلح برقرار می‏كند ، می‏خواهد با
تمركز قوه دادگستری در مرز حیات زن و مرد صلح برقرار كند ، غافل از
اینكه اساس زندگی خانوادگی برچیده شدن مرز است ، وحدت است ، بیگانه‏
شمردن هر نیروی دیگر است . غرب پرستان بجای اینكه مغرب زمین را به اشتباهاتش
در مسائل خانوادگی‏ واقف كنند و به افتخارات خود بنازند ، چنان در همرنگ شدن با آنها سر
از پا نمیشناسند كه خودشانرا هم فراموش كرده‏اند . اما این خود گم كردن‏
دیری نخواهد پائید و با زمانیكه مشرق زمین شخصیت خود را باز یابد و قلاده‏
بندگی غرب را پاره نماید و به فكر مستقل و فلسفه مستقل زندگی خویش تكیه‏
كند فاصله زیادی نداریم .

ممكنست بعضی افراد از گفته‏های پیش چنین نتیجه‏گیری كنند كه ما
مدعی هستیم برای طلاق مرد هیچگونه مانعی نباید به وجود آورد ، همینكه مردی‏
تصمیم به طلاق گرفت باید راهرا از هر جهت بروی او باز گذاشت . خیر ،
چنین نیست آنچه ما درباره نظر اسلام گفتیم فقط این بود كه از زور و جبر
قانون نباید به عنوان مانع در جلو مرد استفاده كرد .
اسلام از هر چیزی كه مرد را از طلاق منصرف كند استقبال می‏كند ، اسلام‏
عمدا برای طلاق شرائط و مقرراتی قرار داده كه طبعا موجب تأخیر افتادن طلاق‏
و غالبا موجب انصراف از طلاق می‏گردد .
اسلام علاوه بر اینكه مجریان صیغه و شهود و دیگرانرا توصیه كرده كه با
كوششهای خود مرد را از طلاق منصرف كنند ، طلاق را جز در حضور دو شاهد عادل‏
صحیح نمیداند ، یعنی همان دو نفری كه اگر بنا باشد طلاق در حضور آنها
صورت بگیرد بواسطه خاصیت عدالت و تقوی خود منتهای سعی و كوشش را برای‏
ایجاد صلح و صفا میان زن و مرد بكار میبرند .
اما اینكه امروز معمول شده است كه مجری طلاق صیغه طلاق را در حضور دو
نفر عادل جاری میكند كه زوجین را هرگز ندیده و نمی‏شناسند و فقط اسمی از
زوجین در حضور آنها برده میشود ، مطلب دیگری است و ربطی بنظر و هدف‏
اسلام ندارد ، معمول میان ما اینست كه مجریان طلاق دو نفر عادل را پیدا
می‏كنند و نام زوجین را در حضور آنها میبرند . مثلا میگویند : زوج ، احمد و
زوجه فاطمه ، من بوكالت از زوج زوجه را طلاق دادم . اما این احمد و فاطمه‏
كیست ؟ آیا عدلین كه بعنوان شهود صیغه طلاق را گوش می‏كنند آنها را دیده‏اند ؟
 آیا اگر روزی بنای شهادت شد میتوانند شهادت بدهند كه
در حضور ما طلاق این دو نفر بالخصوص جاری شده‏ است ؟ البته نه .
پس این چه جور شهادتی است ؟ من نمی‏دانم .
بهر حال یكی از اموری كه موجب انصراف مردان از طلاق میگردد لزوم حضور
عدلین است ، اگر به صورت صحیحی عمل بشود . اسلام برای ازدواج كه آغاز
پیمان است حضور عدلین را شرط ندانسته است ، زیرا نمیخواسته است عملا
موجبات تأخیر افتادن كار خیری را فراهم كند . ولی برای طلاق با اینكه‏
پایان كار است حضور عدلین را شرط دانسته است .
همچنین اسلام در مورد ازدواج ، عادت ماهانه زن را مانع وقوع عقد قرار
نداده است ، اما آنرا مانع وقوع طلاق قرار داده است ، با اینكه چنانكه‏
میدانیم عادت ماهانه زن چون مانع آمیزش زناشوئی زن و مرد است با
ازدواج مربوط میشود نه با طلاق كه فصل جدائی است و زن و مرد از آن به بعد
با هم كاری ندارند . قاعدتا میبایست اسلام اجراء صیغه ازدواج را در حال‏
عادت ماهانه زن جایز نشمارد . زیرا ممكنست زن و مردی كه تازه بهم‏
میرسند رعایت لزوم پرهیز در وقت عادت را نكنند ، بر خلاف طلاق كه فصل‏
جدائی است و عادت ماهانه در آن تأثیر ندارد . ولی اسلام از آنجا كه‏
طرفدار " وصل " و مخالف " فصل " است ، زمان عادت را مانع صحت طلاق‏
قرار داده ، ولی مانع صحت عقد ازدواج قرار نداده است . در بعضی از
مواقع سه ماه " تربص " لازم است تا اجازه صیغه طلاق داده شود .
بدیهی است این همه عائق و مانع ایجاد كردن به منظور اینست كه
در اینمدت ناراحتیها و عصبانیتهائی كه موجب تصمیم به طلاق شده است‏
از میان برود و زن و مرد بزندگی عادی خود برگردند .
بعلاوه ، آنجا كه كراهت از طرف مرد باشد و طلاق بصورت رجعی صورت گیرد
، مدتی را بنام " عده " برای مرد مهلت قرار داده كه می‏تواند در آن‏ مدت رجوع كند .
اسلام به ملاحظه اینكه هزینه ازدواج و هزینه عده و نگهداری فرزندان را به‏
عهده مرد گذاشته است یك مانع عملی برای مرد تراشیده است . مردی كه‏
بخواهد زن خود را طلاق دهد و زن دیگر بگیرد ، باید نفقه عده زن اول را
بدهد ، هزینه فرزندانی كه از او دارد بر عهده بگیرد ، برای زن نو مهر
قرار دهد ، و از نو زیر بار هزینه زندگی او و فرزندانی كه بعدا از او متولد می‏شود برود .
این امور به علاوه مسؤولیت سرپرستی كودكان بی مادر ، دورنمای وحشتناكی‏
از طلاق برای مرد می‏سازد و خود به خود جلو تصمیم او را به طلاق می‏گیرد .
گذشته از همه اینها ، اسلام آنجا كه بیم انحلال و از هم پاشیدگی كانون‏
خانوادگی در میان باشد لازم دانسته است كه دادگاه خانوادگی تشكیل و
حكمیت برقرار گردد . باین ترتیب كه یكنفر داور به نمایندگی از طرف مرد
و یكنفر داور دیگر به نمایندگی از طرف زن برای رسیدگی و اصلاح معین‏ می‏شوند .
داوران منتهای كوشش خود را درباره اصلاح آنها بعمل می‏آورند و اختلافات‏
آنها را حل میكنند و احیانا با مشورت قبلی با خود زن و مرد اگر جدائی‏
میان آنها را اصلح تشخیص دادند آنها را از یكدیگر جدا میكنند . البته‏
اگر در میان خاندان زوجین افرادی باشند كه صلاحیت حكمیت داشته باشند
آنها نسبت به دیگران اولویت دارند . این نص قرآن كریم است كه در آیه 35 از سوره‏
النساء میفرماید :
« و ان خفتم شقاق بینهما فابعثوا حكما من اهله و حكما من اهلها ، ان‏
یریدا اصلاحا یوفق الله بینهما ان الله كان علیما خبیرا ».
یعنی اگر بیم آن داشته باشید كه میان زن و شوهر شكاف و جدائی بیفتد ،
یك نفر داور از خاندان مرد و یك نفر داور از خاندان زن برانگیزید ، اگر
داوران نیت اصلاح داشته باشند خداوند میان آنها توافق ایجاد میكند ،
خداوند دانا و مطلع است .
صاحب تفسیر كشاف در تفسیر كلمه " حكم " می‏گوید :
" ای رجلا مقنعا رضیا یصلح لحكومه العدل والاصلاح بینهما " .
یعنی كسی كه بعنوان داور انتخاب میشود ، باید مورد اعتماد و دارای‏
نفوذ كلام و منطق نافذ بوده باشد ، پسندیده و شایسته برای داوری عادلانه و
برای اصلاح باشد . سپس میگوید علت اینكه در درجه اول باید داورها از
میان خاندان زوج و زوجه انتخاب شوند اینست كه نزدیكان زوجین از
واقعیات جاری میان آنها با خبرترند ، و هم علاقه آنها به اصلاح ، بواسطه‏
خویشاوندی ، از بیگانه بیشتر است . بعلاوه زوجین اسرار دل خود را در حضور
خویشاوند بهتر از بیگانه آشكار می‏كنند . اسراری را كه حاضر نیستند به‏
بیگانه بگویند به خویشاوندان می‏گویند .
راجع باینكه آیا تشكیل حكمیت واجب است یا مستحب ، میان علما اختلاف‏
است ، محققین عقیده دارند این كار وظیفه حكومت است و واجب است .
شهید ثانی در مسالك صریحا فتوا میدهد كه مسئله داوری بترتیبی كه گفته شد
واجب و ضروری است و وظیفه حكام است كه همواره اینكار را بكنند .
سید محمد رشید رضا صاحب تفسیر المنار پس از آنكه رأی میدهد كه تشكیل‏
حكمیت واجب است ، به اختلاف علماء اسلامی راجع به وجوب و استحباب این‏
كار اشاره می‏كند و سپس می‏گوید : آنچه عملا در میان مسلمین وجود ندارد خود
این كار و استفاده از مزایای بی پایان آن است ، طلاقها مرتب صورت‏
میگیرد و شقاقها و خلافها در خانه‏ها راه می‏یابد بدون آنكه از اصل حكمیت‏
كه نص قرآن كریم است كوچكترین استفاده‏ای بشود ، تمام نیروی علماء
مسلمین صرف بحث و جذل در اطراف وجوب و استحباب این كار شده است .
كسی پیدا نشد كه بگوید بالاخره چه واجب و چه مستحب ، چرا قدمی برای عملی‏
شدن آن بر نمیدارید ؟ چرا همه نیروها صرف بحث و جدل میشود ؟ اگر بنا
است عمل نشود و مردم از مزایای آن استفاده نكنند چه فرق میكند كه واجب‏
باشد یا مستحب ؟
شهید ثانی راجع به شروطی كه داورها بخاطر اصلاح میان زوجین می‏توانند
بزوج تحمیل كنند اینطور میگوید : " مثلا داوران زوج را ملزم میكنند كه‏
زوجه را در فلان شهر یا فلان خانه سكنی دهد ، یا اینكه فی المثل مادر خود
را یا زن دیگر خود را در خانه او ولو در اتاق جداگانه سكنی ندهد . یا مثلا
مهر زن را كه بذمه گرفته است نقد بپردازد .
یا اگر پولی از زن بقرض‏ گرفته است فورا بپردازد " .
غرض اینست كه هر اقدامی كه سبب تأخیر اقدام زوج در تصمیم بطلاق بشود
، از نظر اسلام عمل صحیح و مطلوبی است .
از اینجا پاسخ پرسشی كه در مقاله 22 باینصورت مطرح شد : " آیا اجتماع‏
یعنی آن هیئتی كه بنام محكمه و غیره نماینده اجتماع است ،
حق دارد در امر طلاق كه از نظر اسلام مبغوض و منفور است‏
مداخله كند باینصورت كه از تسریع در تصمیم مرد بطلاق جلوگیری كند ؟ " .
جواب اینست : البته میتواند چنین كاری بكند . زیرا همه تصمیمهائی كه‏
بطلاق گرفته میشود نشانه مرگ واقعی ازدواج نیست ، بعبارت دیگر همه‏
تصمیم‏هائیكه درباره طلاق گرفته میشود دلیل خاموش شدن كامل شعله محبت مرد
و سقوط زن از مقام و موقع طبیعی خود و عدم قابلیت مرد برای نگهداری از
زن نیست . غالب تصمیمها در اثر یك عصبانیت و یا غفلت و اشتباه پیدا
میشود . جامعه هر اندازه و بهر وسیله اقداماتی بعمل آورد كه تصمیمات‏
ناشی از عصبانیت و غفلت عملی نشود بجاست و مورد استقبال اسلام است .
محاكم بعنوان نمایندگی از اجتماع ، میتوانند متصدیان دفاتر طلاق را از
اقدام بطلاق ، تا وقتی محكمه عدم موفقیت خود را در ایجاد صلح و سازش‏
میان زوجین باطلاع آنها نرسانده است منع كنند ، محاكم كوشش خود را در
ایجاد صلح و سازش میان زوجین به عمل می‏آورند و فقط هنگامی كه بر محكمه‏
ثابت شد كه امكان صلح و سازش میان زوجین نیست گواهی عدم امكان سازش‏
صادر و به اطلاع صاحبان دفاتر میرساند .

مطلب دیگر اینكه طلاق‏های ناجوانمردانه علاوه بر انحلال كانون مقدس‏
خانوادگی اشكالات خاصی برای شخص زن بوجود می‏آورد كه نباید آنها را
نادیده گرفت . زنی سالها با صمیمیت در خانه مردی زندگی میكند
و چون میان او و خودش دوگانگی قائل نیست و آن‏
خانه را خانه خود و لانه خود میداند منتهای خدمت و مجاهدت را برای سر و
سامان دادن به آن خانه بكار میبرد . غالبا زنها ( به استثنای زنان باصطلاح‏
طبقات متجدد شهری " كار خدمت و زحمت و صرفه‏جوئی در خوراك و لباس و
هزینه خانه را بجائی میرسانند كه خود مردان را ناراضی میكنند ، از آوردن‏
خدمتكار بخاطر اینكه در هزینه زندگی صرفه‏جوئی شود مضایقه مینمایند . نیرو
و جوانی و سلامت خود را فدای خانه ولانه و آشیانه و در واقع فدای شوهر
میكنند . اكنون فرض كنید شوهر چنین زنی پس از سالها زندگی مشترك ،
هوس زن نو و طلاق همسر كهنه بسرش میزند و میخواهد زن نو را به لانه و
آشیانه زن اول كه به قیمت عمر و جوانی و سلامت و آرزوهای بر باد رفته او
تمام شده بیاورد . میخواهد با محصول دسترنج زن اول با زن دیگر عیاشی و
هوسرانی كند ، تكلیف این كار چیست ؟
اینجا دیگر تنها مسئله بهم خوردن كانون خانوادگی و گسیخته شدن رابطه‏
زوجیت مطرح نیست كه گفته شود ناجوانمردی شوهر مرگ ازدواج است و تحمیل‏
زن بمرد ناجوانمرد دون شأن و مقام طبیعی زن است .
مسئله دیگری مطرح است : مسئله آواره و بی آشیانه شدن ، مسئله تحویل‏
دادن آشیانه خود ساخته را برقیب ، مسئله هدر رفتن رنجها و كارها و
زحمتها و خدمتها مطرح است .
شوهر و كانون خانوادگی و خاموش شدن شعله حیات خانوادگی به جهنم ، هر
انسانی لانه و آشیانه‏ای می‏خواهد و به لانه و آشیانه‏ای كه
به دست خود برای‏ خود ساخته است علاقه‏مند است . اگر مرغی را از خانه و لانه‏ای كه برای خود
ساخته است بیرون كنند از خود دفاع میكند ، آیا زن حق ندارد از لانه و
آشیانه خود دفاع كند ؟ آیا این كار از طرف مرد ظلم واضح نیست ؟ اسلام از
این نظر چه فكری كرده است ؟
بعقیده ما این مشكله كاملا قابل توجه است . غالب ناراحتی‏هائی كه‏
بواسطه طلاق‏های ناجوانمردانه صورت میگیرد از این ناحیه است . در اینگونه‏
موارد است كه طلاق تنها فسخ زوجیت نیست ، ورشكستگی و نابودی زن است .
اما همانطوری كه در متن پرسش اشاره شد ، مسئله خانه و آشیانه با مسئله‏
طلاق دو تاست ، این دو را از یكدیگر باید تفكیك كرد . از نظر اسلام و
مقررات اسلامی این مشكل حل شده است . این مشكل از جهل بمقررات اسلامی و
از سوء استفاده مردان از حسن نیت و وفاداری زنان بوجود آمده است .
این مشكل از آنجا پیدا شده كه غالبا مردان و زنان گمان میكنند كار و
خدمتی كه زن در خانه مرد میكند و محصولی كه از آن كارها پدید می‏آید به‏
مرد تعلق دارد ، بلكه گمان می‏كنند مرد حق دارد كه به زن مانند یك برده‏
یا مزدور فرمان دهد و بر زن واجب است كه فرمان او را در این مسائل‏
بپذیرد . در صورتی كه مكرر گفته‏ایم كه زن از نظر كار و فعالیت آزادی‏
كامل دارد و هر كاری كه می‏كند بشخص خود او تعلق دارد و مرد حق ندارد
بصورت یك كارفرما در مقابل زن ظاهر شود . اسلام با استقلال اقتصادی كه به‏
زن داده و به علاوه هزینه زندگی او و فرزندانش را بعهده مرد گذاشته است‏
به او فرصت كافی و كامل داده كه خود را از نظر مال و ثروت و امكانات
 یك زندگی آبرومندانه از مرد مستغنی نماید
بطوری كه طلاق و جدائی از این نظر برای او نگرانی به وجود نیاورد ، زن‏
تمام چیزهائی كه خود برای لانه و آشیانه خود فراهم آورده باید متعلق بخود
بداند و مرد حق ندارد آنها را از او بگیرد . اینگونه نگرانیها در
رژیمهائی وجود دارد كه زن را مجبور به كار كردن در خانه شوهر میدانند و
محصول كار او را هم متعلق به شوهر میدانند نه بخود او . نگرانیهائی هم كه‏
در میان مردم ما وجود دارد غالبا ناشی از جهالت و بی خبری از قانون‏ اسلامی است .
علت دیگر این ناراحتی‏ها سوء استفاده مرد از وفاداری زن است ، برخی از
زنان نه بخاطر بی خبری از قانون اسلام بلكه بخاطر اعتماد بشوهران در خانه‏
آنها فداكاری می‏كنند . دلشان می‏خواهد حساب من و تو در كار نباشد . سخن‏
مال من و تو در میان نباشد . از اینرو در فكر خود و در فكر استفاده از
فرصتی كه اسلام به آنها داده است نمی‏افتند . یك وقت چشم باز می‏كنند كه‏
می‏بینند عمر خود را در فداكاری برای یك عنصر بی وفا صرف كرده‏اند و
فرصتهای كافی كه اسلام به آنها داده است از كف داده‏اند .
اینگونه زنان از اول باید توجه داشته باشند كه " چه خوش بی مهربانی‏
از دو سر بی " اگر بناست زن از حق شرعی خود در اندوختن مال و ثروت و
تشكیل لانه و آشیانه بنام خود صرف نظر كند و نیروی كار خود را هدیه مرد
نماید . مرد هم در عوض به حكم " « و اذا حییتم بتحیه فحیوا باحسن منها
او ردوها »" باید به همان اندازه یا بیشتر بعنوان هدیه و بخشش نثار زن‏
نماید ، در میان مردان با وفا همیشه معمول بوده و هست كه
در عوض فداكاریها و خدمات‏ صادقانه زن ، اشیاء گرانبها و خانه و
یا مستغل دیگری به زن خود هدیه‏ كرده‏اند .
بهر حال مقصود اینست كه مشكله بی آشیانه شدن زن بقانون طلاق مربوط
نیست . تغییر قانون طلاق آنرا اصلاح نمی‏كند . این مشكله بمسئله استقلال و
عدم استقلال اقتصادی زن مربوط است و اسلام آنرا حل كرده است . این مشكله‏
در میان ما از بی خبری گروهی از زنان از تعالیم اسلامی ، و غفلت و ساده‏
دلی گروهی دیگر ناشی میشود . زنان اگر به فرصتی كه اسلام در این زمینه به‏
آنها داده است آگاه شوند و در فداكاری و گذشت در راه شوهر ساده دلی‏
نشان ندهند این مشكل خود بخود حل شده است .

خواننده محترم در یاد دارد كه در فصل 22 گفتیم ناراحتیهای طلاق در میان‏
ما از دو ناحیه است : یكی از ناحیه طلاقهای ناجوانمردانه و ناشی از بی‏
وفائی و نامردمی برخی از مردان ، دیگر از ناحیه خودداریهای ناجوانمردانه‏
برخی مردان از طلاق زنی كه امید سازش میان آنها نیست و فقط بخاطر زجر
دادن زن ، نه بخاطر زندگی با او ، از طلاق خودداری میكنند .
در دو فصل پیش راجع به قسمت اول بحث كردیم ، گفتیم اسلام از هر
وسیله‏ای كه مانع طلاقهای ناجوانمردانه بشود استقبال میكند و خود با تدابیر
خاصی سعی كرده كه اینگونه طلاقها صورت نگیرد ، اسلام فقط با استعمال زور و
استفاده از قوه قهریه برای برقراری روابط خانوادگی مخالف است .
از آنچه گفته شد معلوم شد كه خانواده از نظر اسلام یك واحد زنده است و
اسلام كوشش میكند این موجود زنده بحیات خود ادامه دهد . اما وقتی كه این‏
موجود زنده مرد ، اسلام با نظر تأسف به آن مینگرد و اجازه دفن آنرا صادر میكند
ولی حاضر نیست پیكره او را با مومیای قانون مومیائی كند و با جسد مومیائی شده
 او خود را سر گرم‏ نماید . معلوم شد علت اینكه مرد حق طلاق دارد اینست كه
رابطه زوجیت بر پایه‏ علقه طبیعی است و مكانیسم خاصی دارد ،
كلید استحكام بخشیدن و هم كلید
سست كردن و متلاشی كردن آنرا خلقت بدست مرد داده است . هر یك از زن و
مرد بحكم خلقت نسبت بهم وضع و موقع خاصی دارند كه قابل عوض شدن یا
همانند شدن نیست . اینوضع و موقع خاص بنوبه خود علت اموری است و از
آنجمله حق طلاق است . و به عبارت دیگر علت این امر نقش خاص و
جداگانه‏ای است كه هر یك از زن و مرد در مسئله عشق و جفتجوئی دارند نه‏
چیز دیگر .