تبیان، دستیار زندگی

تاریخ معاصر ایران در دوره ها و مقاطع پیش از انقلاب اسلامی را كه مرور می كنیم و با چگونگی تسلط استعمارگران بر این سرزمین آشنا می شویم به واقعیت های متعدد و مهمی دست می یابیم . یكی از واقعیت ها این است كه گر چه استعمارگران پیوسته در حال توطئه برای سلطه بیشتر بر كشور ما بوده و همواره در این راه نهایت تلاش خود را كرده اند ولی در بسیاری مواقع چیزی كه سبب موفقیت دشمن شده قدرت و مهارت و تیزهوشی او نبوده بلكه بیش از هر چیز و پیش از هر چیز غفلت و سستی و ناآگاهی و خواب آلودگی عموم مردم به ویژه سران و نخبگان سبب شده است كه دشمن به سادگی غلبه كند و سرنوشت میهن ما را به هر نحوی كه می خواهد ورق بزند.

می توان گفت آنچه برای فاطمی جوان پایانی در پای جوخه اعدام را رقم زد، فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی‌اش از این برهه به بعد بود. فاطمی همه تلاش و فعالیت هایش را مصروف و معطوف به پیروزی نهضت ملی كردن صنعت نفت نمود. فاطمی بدرستی دو مانع و سد بزرگ بر سر راه پیروزی نهضت نفت دیده بود و بدین سبب بود كه هرچه در توان داشت در راه مبارزه با این دو عامل گذاشت: «دربار شاه و انگلستان».
روزی نبود كه فاطمی در روزنامه«باختر امروز» بر سیاست‌های استعماری و مزورانه انگلستان نتازد و شاه و دربار و دولت را به سبب بنده و عبد بیگانگان بودن بی‌آبرو نكند. وی در آذر ماه 1330 نوشت: «پریشانی و فقر و درد ما علاج نخواهد شد مگر آنكه ریشه كمپانی (نفت ایران و انگلیس) از بیخ و بن كنده شده و ایرانی پس از 50 سال تحمل بربادرفتن ذخایر و هستی‌اش توسط سهامداران لندن ، سرنوشت خویش را در كف فرزندان وطن خویش بسپارد...»
دربار به حیله‌های گوناگون از تهدید و ارعاب گرفته تا پیشنهاد تطمیع مالی، سعی در خاموش كردن  فاطمی داشت.

پس از رأی اعتماد مجلس و نخست‌وزیری دكتر مصدق، فاطمی به عنوان معاون نخست‌وزیر معرفی و منصوب شد. دربار دل به این خیال خام بسته بود كه شاید سودای سیاست ورزی و دولتمردی، آتش وجود فاطمی را در مبارزه با دربار خاموش و سرد كند ولی نه تنها چنین نشد بلكه وی با آن قلم تیز و برانش دست از سر دربار و شاه جوان برنداشت. ورود فاطمی به دولت، برای وی اسباب و تریبونی شد جهت تاخت و تازی بی‌امان به انگلستان و سیاست‌های شاه. فاطمی در همان سال اول حضور در دولت، از تریبون مجلس فریاد برآورد كه: «اساس هدف جهاد ما این بود كه دست خارجی (انگلستان) و عوامل داخلی سرسپرده او (دربار شاه) از سرنوشت كشور و نسل‌های آینده ایران كوتاه شود. به‌درستی كه بیرون ریختن انگلیسی‌ها از آبادان، یكی از بزرگ‌ترین نبردهای قهرمانانه در تاریخ ایران به‌شمار می‌آید.»

استعمار پیر و كهنه كار، روز به روز بیش از پیش مقهور قلم نترس و افشاگری‌های فاطمی جوان می‌شد، نه توان بازسازی چهره خویش را در میان افكار عمومی ایران و جهان داشت و نه قدرت دفاع و مقابله در برابر او. دكتر فاطمی آنسان بر این راه و مسلك استعمار ستیزش پایدار ماند و پای فشرد كه سرانجام در آخرین روز دی ماه سال 1330، سفارت خانه انگلستان و كنسولگری‌ها و دفاتر فرهنگی آن كشور را در ایران بست. وی یك روز بعد در سرمقاله «باختر امروز» با لحنی مسرور و فاتحانه، این اتفاق خجسته را به ملت آزاداندیش ایران تبریك گفت و در ادامه نوشت: «در ایران بودند و هنوز هم هستند كسانی كه قبله گاهشان سفارت انگلستان و كعبه سیاستشان لندن است و گمان می‌كنند كه بی‌اراده مستر چرچیل، هیچ جنبنده‌ای نخواهد توانست به زندگی خود در چهار گوشه جهان ادامه دهد!»

پیروزی مصدق بر كمپانی نفت ایران- انگلیس در جریان دادگاه دیوان لاهه از یك سو و بسته شدن سفارت و كنسولگری‌های انگلستان توسط او از سوی دیگر ، باعث شد كه فاطمی چهره منفور انگلستان و اینتلیجنت سرویس شود. فاطمی پس از چندی به عنوان وزیر امور خارجه توسط مصدق به مجلس معرفی شد و از نمایندگان رای اعتماد گرفت. شاه و دربار شدیدا متالم از قدرت روزافزون فاطمی بود. فاطمی كوچك‌ترین ملاحظه‌ای با شاه و درباریان نداشت و تحمل این رفتار برای محمدرضای جوان و مغرور جانكاه می‌نمود.
دكتر فاطمی تا آخرین روز حیات قدرت سیاسی‌اش، بر ضدیت و دشمنی با دربار پای فشرد و ذره‌ای از مواضعش عقب ننشست، آنگونه كه تنها دو روز مانده به وقوع كودتای ننگین 28 مرداد 1332، فاطمی طی یك سخنرانی آتشین حملات بی‌سابقه‌ای را به دربار و شخص شاه نمود. سلطنت را حافظ منافع بیگانگان و استعمار لقب داد و برای اولین بار در تاریخ پهلوی ها، به عنوان یك عضو رسمی كابینه دولت، رسما خواستار انحلال نظام سلطنت گردید.

خواست و آرزویی كه دو روز بعد به مدد بذل و بخشش دلارهای امریكایی و سهل انگاری‌های دكتر مصدق ، با پیروزی كودتا و كودتاچیان پیش چشم فاطمی جوان بر باد رفت. چند ماه پس از پیروزی كودتا، شهربانی محل اختفای فاطمی را یافته و انگلستان و دربار را به آرزوی دیرینه شان رساند.
آری؛ دكتر سید حسین فاطمی، آن سان بر عهدی كه با ملت بسته بود پایدار ماند و چون خاری به چشم شاه و استبداد ملوكانه نشست كه شاه در دیدارش با كرمیت روزولت (مامور سیا و عامل كودتای 28 مرداد) گفت: «برای مصدق 3 سال حبس و برای سرتیپ ریاحی (از یاران مصدق) 2 سال زندان در نظر دارم ولی یك استثنا وجود دارد و او دكتر حسین فاطمی است. او را باید دستگیر و اعدام كرد!»
دكتر فاطمی در دوران كوتاه مبارزه و سیاست ورزی‌اش چنان پنجه در پنجه استعمار انگلستان افكند و در این نبرد، حریف قدرتمندش را تحقیر نمود و مقهور ساخت كه چرچیل را بر آن داشت كه طی نامه‌ای محرمانه به محمدرضا پهلوی به تاریخ 30 سپتامبر 1953، اینگونه بنویسد كه: «صرف نظر كردن از اعدام مصدق ممكن است ولی برای فاطمی بهترین جواب اعدام است.» اوج نفرت و بغض و كینه انگلستان از دكتر فاطمی آنجا هویدا می‌شود كه سر دنیس رایت (سفیر پیشین انگلستان) پس از دستگیری فاطمی به بختیار می‌گوید: «در نخستین فرصت مشتی به دهان فاطمی
بكوب تا بفهمد هیبت امپراتوری بازی كردنی نیست!»
دكتر سیدحسین فاطمی، در 37 سالگی پایانی قهرمان‌گونه یافت، پای جوخه تیربار در خون غلتید تا كه ایران و ایرانی را بفهماند تا استبداد شاه و دربار هست، استعمار رفتنی نیست.

انگلیسی‌ها از همان ابتدا سخت پنهانكاری كردند. آنها نیروهای اصلی مهاجم‌شان، معروف به قوای اعزامی دانستر ، را نیروی سرّی لقب داده بودند؛ زیرا صحبت از وجود چنین نیرویی حتی در بغداد، كه در آن زمان مقرّ ستاد نیروهای انگلیسی بود، علناً امكان نداشت. چنانكه پیداست، این پنهانكاری تا به امروز نیز ادامه یافته است. در كتابهایی كه درباره رویدادهای تاریخی مزبور به چاپ رسیده است نیز اطلاعات ناچیزی درباره حمله انگلیس به ایران وجود دارد. در پژوهش دیگری كه بر اساس اسناد موجود در آرشیوهای بریتانیا صورت گرفته است، قوای مهاجم انگلیس همچون نیرویی نسبتاً دوست كه با هدف حفاظت از ایران در مقابل «تهدید بلشویك‌ها» وارد این كشور شدند، به تصویر كشیده شده‌اند؛ ولی در گزارش‌های سیاسی و نظامی ارسالی از سفارت آمریكا در تهران هیچ شواهدی دال بر صحت چنین ادعایی و یا حتی ذكری از وجود چنین تهدیدی یافت نمی‌شود.

انگلیسی‌ها پس از اشغال نظامی ایران، سعی كردند با فراهم آوردن زمینه سقوط كابینه صمصام‌السلطنه و انتصاب حسن وثوق، معروف به وثوق‌الدوله، در پُست نخست‌وزیری در اوت 1918 سلطه سیاسی‌شان را نیز مستحكم‌تر كنند. بهترین توصیفی كه می‌توان از دولت وثوق ارایه داد این است كه دولت او یك دولت استبدادی غیرنظامی تحت حمایت انگلیس بود كه قصد داشت كنترل دائم ایران و منابع اقتصادی آن، به ویژه نفتش، را به دست بگیرد و توسعه اقتصادی ایران را در راستای منافع خویش هدایت كند. اجرای قرارداد 9 اوت 1919 با انگلیس، كشور را رسماً به مستعمره انگلیسی‌ها تبدیل می‌كرد؛ ولی خصومت شدید مردم با انگلیسی‌ها و مخالفتشان با قرارداد كاملاً مشخص ساخت كه اجرای این موافقت‌نامه غیرممكن و تجربه دولت استبدادی غیرنظامی وثوق با شكست مواجه شده است.

با وجود این، انگلیسی‌ها با استقرار یك دولت استبدادی نظامی عملاً كنترل ایران و منابع آن را برای مدتی طولانی به دست گرفتند. این استبداد نظامی با كودتای 21 فوریه 1921 در ایران برقرار شد و در نتیجة آن یك افسر قزاق گمنام و تقریباً بی‌سواد از خانواده‌ای روستایی به مدت 20 سال دیكتاتور نظامی ایران شد. این مرد همان رضاخان بود. در سال 1925، در نتیجه یك كودتای انگلیسی دیگر، طومار سلسله قاجار در هم پیچید، و رضاخان شاه ایران شد. او به دنبال حمله نیروهای متفقین در ماه اوت 1941، در سپتامبر همان سال به اجبار استعفاء داد و تحت‌الحمایه انگلیس سوار بر یك كشتی انگلیسی ایران را ترك كرد.

از نوشته ها و مکتوبات لاتین به عمد یا به دلیل در اختیار نداشتن این اسناد کمتر درتحقیقات  در مورد نفت ایران از این اسناد بهره برده اند و چه بسا استفاده از این اسناد گوشه هایی از تاریخ معاصر ایران را هویدا می سازد که در کمتر منابعی می توان اثری از این وقایع را یافت. مهمترین این اسناد در مورد نفت ایران و انگلیس ، قرارداد دارسی ، اولین قرار دادهای دولت ایران باکشورهای خارجی که در آن مفادی راجع به استخراج نفت در آن پرداخته شده است، و روند توسعه و شکل گیری و توسعه شرکت نفت ایران و انگلیس می باشد که در ادامه ابتدا مختصری از پیش زمینه قراردادهای نفتی درایران می پردازیم و سپس مو ضوعی را که اسناد آورده شده در این مجموعه مورد بررسی قرار می دهند را به بحث می گذاریم.