تبیان، دستیار زندگی

به کوشش خودم( این مقاله کپی پیست نیست).

نام یکی از چهار دوره‌ای است که برای تقسیم بندی تاریخ اروپا استفاده می‌شود. این چهار دوره عبارت بودند از دوران کلاسیک باستان، قرون وسطی، عصر نوزائی (رنسانس) و دوران جدید یا مدرن که از ۱۶۰۰ میلادی شروع می‌شود. معمولاً قرون وسطی را از پایان امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی تا سقوط قسطنطنیه توسط دولت عثمانی و پایان امپراتوری رم شرقی (یا بیزانس) در ۱۴۵۳در نظر می‌گیرند.

با آنكه شهر های كوچ نشینان رومی با ساختمانهای بزرگ و گیرای سنگی شان در سراسر شمال اروپا پراكنده بودند ، قبایل ژرمن برای تهیه مصالح ساختمانی خویش همواره بر جنگهای پهناورشان تكیه می كرده اند ؛ معماری شمالی ، معماری الواری بود و تا سده های میانه ، همچنان بر بر استفاده از الوار تكیه داشت . سكونتگاه نمونه وار شمال اروپا ساختمانی با چوب بست الواری( تصویر 340 ) بود كه كلیات روش ساخت آن در روزگار ما نیز رعایت می شود . واحد بنیادی ساختمان در این معماری ، بند یا فضای میان الوارها بود كه با كار گذاشتن چهار تیر در چهار گوشه یك زمین مستطیل شكل و متصل كردن یا حائل بندی آنها به یكدیگر با استفاده از تیرهای افقی و اریب ساخته می شد . چنین واحدی ، به خودش تكیه دارد ؛ می توان رویش سقف زد و حتی با توجه به وسعت و بزرگی مورد نظر ، می توان تعدادش را بیشتر كرد . بدین ترتیب فضای درونی چنین بنایی با تكرار واحدهایی همشكل مشخص می شوند و نقشه بنای مزبور ، از این لحاظ كه بند نخست در حكم الگو یا واحد اندازه گیری بنیادی و كل ساختمان نیز مضربی از آن واحد است ، به اندازه و تناسبهای یكی از بندها بستگی دارد .

اقتباس اصول ساختمان سازی معماران جنوب توسط معماران شارلمانی برای ساختن كاخها و كلیساهای وی ، نقشی دورانساز در تكامل بعدی معماران اروپای شرقی داشت . او برای گزینش مدلهایش به روم و راونا می رفت – یكی قلب پیشین امپراتوری روم كه وی می خواست احیایش كند ، دیگری آخرین دیدبانی دراز مدت غرب در برابر قدرت و شكوه بیزانس كه وی می خواست در پایتخت خودش آخن با آن رقابت كند . راونا در سال 751 میلادی به تصرف لمباردها درآمد ولی پس از چند سال پپن كوتاه پادشاه فرانكها و بنیان گذار سلسله كارولنژیان و پدر شارلمانی ،آن را ازایشان باز گرفت . پپن ، والی نشین پیشین بیزانس را به پاپ بخشید و بدین ترتیب پایه های قدرت مادی حكومت پاپها را نهاد ؛ این حكومت تا اواخر سده نوزدهم به حیات خود ادامه داد . شارلمانی در 789 میلادی از راونا بازدید كرد ، و تاریخدانان از مدتها پیش معتقد بوده اند كه وی یكی از كلیساهای راونا را به عنوان مدلی برای ساختن نمازخانه كاخش در آخن برگزید . گرچه میان نقشه ی این نمازخانه و نقشه كلیسای سان ویتاله مختصر تشابهی دیده می شود ، در اثر مطالعات اخیر معلوم شده است كه هیچ رابطه مستقیمی میان این دو ساختمان وجود ندارد . نقشه نمازخانه كاخ شارلمانی در آخن ساده تر است  ، زیرا امتدادهای مذبح گونه ای كه از هشت ضلعی مركزی تا غلامگردش كشیده شده اند حذف شده اند تا دو واحد اصلی با استقلال بیشتری از یكدیگر خودنمایی كنند . این راه حل ممكن است فاقد پیچیدگی ظریف آن ساختمان بیزانسی باشد ولی وضوح هندسی اش از آن بیشتر است و منظره ای از فضای داخل نمازخانه كاخ شارلمانی نشان می دهد كه كیفیت « شناور » كلیسای سان ویتاله در اینجا عظمتی زمخت تبدیل شده و در شكل هندسی یكپارچه ای گنجانده شده است . تبدیل شكل یك الگوی پیچیده و ظریف بیزانسی به ساختمانی گه بیانگر قدرت تناورانه و مفصل بندی واضح ساختمانی است پیشدرآمدی بر معماری سده های یازدهم و دوازدهم و سبكی است كه ما آن را رومانسك نامیده ایم .

لیكن آنچه شالوده تكامل معماری رومانسك قرار گرفت و نقشی قاطع در این تكامل داشت نقشه باسیلیكایی بود نه نقشه مركزی . با آنكه در دوره شارلمانی چندین كلیسا از نوع باسیلیكایی در اروپای شمالی ساخته شد ، هیچ یك از آنها بر جا نمانده است ؛ با این حال بازسازی ظاهر برخی از آنها با دقتی درخور توجه ، میسر است . برخی از این كلیساها ظاهرا مو به مو از روی الگوهای دوره مسیحیت آغازین ساخته شده اند ، مانند كلیسای دیر فولد ( آغاز ساختمان در 802 میلادی ) كه مستقیما از روی بنای سان پیتر وی قدیمی و دیگر باسیلیكاهای بازویی دار رومی ساخته شده است . لیكن معماران كارولنژی در بقیه موارد ، پاره ای تغییرات نسبتا مهم در نقشه باسیلیكا دادند و آن را به اندامواره ای به مراتب پیچیده تر تبدیل كردند .

 مطالعه یك سند بسیار شگفت انگیز متعلق به دوره كارولنژیان یعنی نقشه كمال مطلوب دیر سن گال سویس می تواند انگیزه های طراح كارولنژی را تا اندازه ای بر ما روشن سازد . همچنان كه می دانیم دیرها نقش سرنوشت سازی در احیای علم داشتند . رهبانیت معتقد بود كه كاملترین شكل زندگی مسیحی را باید در گوشه عزلت و به دور از وسوسه های زندگی عادی جستجو كرد . در سال 526 میلادی قدیس بندیكتوس مقررات پیشین را موافق نیازهای اروپای غربی اقتباس كرده بود . این « نظام بندیكتی » كه بر رهبانیت ایرلندی پیروز گردید و از جمله شرایطش تعهد فقیر بودن ، پاكدامنی و اطاعت بود ، سازمان بنیادی بیشتر دیر های غربی به شمار می رفت . زندگی روزانه شدیدا زیر نظارت بود و هر اجتماع رهبانی به شكلی خودكفا اداره می شد . حدود 819 میلادی ، نقشه كلی یك چنین مجموعه ای از روی یك نقشه اصل گمشده – كه احتمالا توسط رئیس دیر رایشنو طراحی شده بود نسخه برداری شد و به عنوان راهنمای بازسازی برنامه ریزی شده دیر سن گال برای رئیس دیر مزبور فرستاده شد . در نقطه ای نزدیك به مركز این مجموعه ، كلیسای دیر همراه با یك سرسرا ( همانند دهلیز سر گشاده ی ستوندار پیشین ) در یك طرف قرار داشت و بر همه ساختمانهای پیرامونش مشرف بود . دور تا دور سرسرا ، ضروری ترین ساختمانها حلقه زده بودند : تالار مذاكرات ، خوابگاه ، سفره خانه ، آشپزخانه و انبارها . بقیه ساختمانها از جمله یك درمانگاه مدرسه ، مهمانخانه ، نانوایی ، آبجوسازی و چند كارگاه گرداگرد این هسته مركزی كلیسا و سرسرا حلقه زده بودند . كشف اخیر والتر هورن با این مضمون كه نقشه اصلی دیر احتمالا بر اساس قاعده مدولی 75 سانتی متر ساخته شده بود و بخشها یا مضربهایی از این مدول نیز به طور پیوسته در سراسر نقشه مورد استفاده بوده اند نشان می دهند كه نقشه مزبور فقط به عنوان یك نقشه كمال مطلوب تهیه نشده بود بلكه عملا به اجرا در آمد . به همین علت پهنای صحن ، كه در نقشه 12 متر پیش بینی شده بود برابر شانزده مدول 75 سانتی متری می شود ؛ طول تختخوابهای راهبها 5/2 مدول ، ( 5/187 سانتی متر ) ، و پهنای گذرگاههای داخل باغ سبزیكاری نزدیك به 25/1 مدول است .

این كلیسا با آنكه باسیلیكای سه راهرویی است ، ویژگیهایی دارد كه در هیچ یك از كلیساهای دوره مسیحیت آغازین دیده نشده است . شاید آنچه پیش از همه جلب نظر می كند ، افزوده شدن مذبح دوم در انتهای غربی ساختمان است . سرچشمه و هدف این بخش افزوده هیچگاه به قدر كافی تشریح نشده است ، ولی مذبه مزبور تا سده یازدهم جزو ویژگی های منطقه ای كلیساهای آلمانی بود . با آنكه به یقین نمی توان گفت ، اما همعرض بودن بازویی و صحن كلیسا از ویژگیهایی است كه نقش بسیار مهمی در تكامل بعدی معماری كلیسا در شمال اروپا ایفا كرد . معماران دوره مسیحیت آغازین توجهی به ایجاد تناسب میان بخشهای مختلف ساختمانهای خود نداشتند بلكه فقط به ضروریات اجرای مراسم دعا و نماز توجه می كردند . لیكن در نقشه ساختمانی كلیسای دیر سن گال ، میان بخشهای مختلف آن تناسبی با یك طرح هندسی برقرار است كه بخشهای مزبور را به یكدیگر می پیوندند و به صورت واحدی منسجم و همبسته در می آورد . برابر گرفتن پهناهای صحن و بازویی ، به خودی خود نقطه برخورد ( تقاطع ) آنها را به یك مربع تبدیل می می كند . این از ویژگیهای مسترك بسیاری از كلیساهای كارولنژیان است . لیكن طراح نقشه كلیسای دیر سن گال ، گامهای دیگری نیز برداشته است كه نقشی بنیادی در تكامل معماری رومانسك پیدا می كنند : او از مربع تقاطع به عنوان یك واحد اندازه گیری برای بقیه نقشه كلیسا استفاده كرده است . برآمدگیهای بازویی كلیسا با یك مربع تقاطع برابرند ؛ و طول صحن برابر 5/4 مربع تقاطع است ؛ بین مذبح و بازویی نیز یك مربع فاصله است . پهنای راهروهای جانبی ، برابر 5/0 پهنای صحن است و همین باعث به هم پیوستن تمام بخشهای كلیسا در نقشه ای روشن ، منطقی ، سالم و بی نهایت مرتب می شود .

  نقشه ی كلیسای دیر سن گال بازتابی از شیوه تفكر غربی است و برای هنر و معماری رومانسك اهمیت دارد . این نقشه به عنوان راهنمای معمار دیر ، اقتدار نظام بندیكتی را می نمایاند و در حكم یك الگوی اولیه مورد استفاده قرار می گیرد . لزوم حفظ روشنایی و نظم در ساختمان باعث شده است كه نظام یا حكومت بندیكتی با دقتی سازمان یافته به كار بسته شود . ( این كار به موازات اختراع آن شیوه بسیار آسان برای تقسیم كتاب به چند فصل و بخش صورت می گرفت ) . « مربع بندی » ظریفی كه متمایز كننده این نقشه از نقشه های دیگر است ، همراه با اصل ایجاد تعادل میان واحدهای مجزا و ساده ، مخصوصا بر طرحهای معماری رومانسك غلبه خواهد كرد . اشتیاق ذهن انسان سده های میانه به بیان دین مسیحی به صورت یك فلسفه انتظام یافته منطقی بر پایه احكام مشخص و استدلال های پیش بینی شده ، در نقشه كلیسای دیر سن گال به شكل بصری بیان می شود .

}        با آنكه برنامه بازسازی كلیسای دیر سن گال به پایان نرسید ، بررسی كلیسای دیر ریكیه در سنتولا شمال شرق فرانسه ، می تواند به ما كمك كند تا شكل احتمالی كلیسای مزبور را به تصویر آوریم كلیسای دیر نابود شده سن ریكیه كه روزگاری كلیسایی همچون كلیسای دیر سن گال بود ، در اواخر سده ی هشتم میلادی ساخته شد و به همین علت نقشه اش تقریبا 20 سال پیش از نقشه كلیسای دیر سن گال تهیه شده است . كه از روی نسخه دوم تصویری به مراتب كهن تر در سده هفدهم كشیده شده است خصوصیتی دارد كه در نقشه كلیسای سنگال دیده نمی شود و آن برجهای چند مرحله ای و یكپارچه آن است در نقشه كلیسای دیر سن گال فقط دو برج در ضلع غربی كلیسا دیده می شود ولی به شیوه برج ناقوسهای ایتالیایی ، جدا از كلیسا واقع شده اند. اگر فرض كنیم كه یك برج نیز روی تقاطع وجود داشته ، در تصویر نیمرخ كلیسای دیر سنگال سه برج بر فراز صحن ان دیده می شد. كلیسای دیر سن ریكیه شش برج داشت (همه انها در این تصویر دیده نمی شوند) كه یا مستقیما بر روی ساختمان قرار گرفته اند و یا به صورت جزئی از آن ساخته شده اند. این برجها به شكل احجامی تناور ، عمودی ، مكعب وار و استوانه ای ، بر فراز خط افقی پشت بام كلیسا قد برافراشته و به صورت دو ردیف سه تایی در دو انتهای صحن باسیلیكایی قرار داده شده بودند برجها پلكان دار گرد در انتهای غربی راه ورود به طبقات بالای بدنه غربی (ساختمان ورودی) و برج بزرگ و حلزونی كه با برج مشابهی بر روی تقاطع شرقی حالت تعادل پیدا می كرد، به شمار می رفت . اینگونه گروه بندی سه برج در بدنه غربی ، كه اختصاصا از ویژگی های كلیساهای ساخته شده در مناطق تحت حاكمیت كارولنژیانها و جانشینانشان در سرزمین های آلمانیست، احتمالا پیش درآمدی بسیار خام بر نماهای دوبعدی است كه در معماری رمانسك پسین و گوتیك به معیاری همه جاگیر مبدل شده اند. بدنه برجدار غربی ، در طبقه دوم ، یك نمازخانه كامل با راهروهای جانبی در دو طرف داشت كه این در حكم یك كلیسای كوچك فوقانی بود و می شد برای ادای مراسم مربوط به اهالی بخش از آن استفاده كرد

}         طبقه پایین را به روحانیون اختصاص داد.( لازم به یادآوریست كه كلیسای مبور یك كلیسای دیر بود) یك بالكانه رو به صحن اصلی باز می شد و گاه گاهی امپراتور و همراهنش از انجا می توانستند مراسمی را كه در طبقه زیرین جریان داشت تماشا و در آن شركت كنند.

}        در نقشه ساختمانی كلیسای دیر سن ریكیه به شكلی كه بازسازی شده (تصویر 345) شاهد تاكید بر مربع تقاطع هستیم ، زیرا این بخش با طاقی های عظیمی از بقیه بخش های ساختمان جدا شده است از ابعاد مربع یكبار برای جایگاه خوانندگان و بار دیگر برای نمازخانه بدنه غربی استفاده شده است لیكن از این موارد كه بگذریم نقشه مزبور به پای نقشه كلیسای دیر سنگال نمی رسد. عرض راهروهای جانبی فقط برابر یك سوم عرض سهم و بازو یی ها در حدود دو سوم مربع تقاطع هستند، و طول صحن  نه با مربع تقاطع متناسب شده است نه با هیچ یك از دیگر اعضای نقشه این ساختمان. لیكن نقشه كلیسای دیر سن ریكیه ، مخصوصا نمای نیم رخش با برجهای یكپارچه چند مرحله ایش ، بویژه در آلمان از نفوذ فراوان برخوردار بود.

دوره اتونی

}        امپراتوری شارلمانی تا مدتی كمتر از 30 سال پس از او به حیاتش ادامه داد تشدید تهاجمات وایكینگ ها در غرب ، زوال كارولنژیان و به تعلیق افتادن تلاش های فرهنگی ایشان را تصریع كرد. تجزیه این امپراتوری به چندین پادشاهی كوچك ناتوان كه رایای ایستادگی در برابر تهاجمات مزبور را نداشتند دورانی را از تاریكی و اشفتگی را به بار آورد كه احتمالا از دوره مشابهش در سده های هفتم و هشتم ژرف تر بود. ضربات وایكینگ ها در سمت غرب با حملات مجارها در شرق و غارتگریها و دریا زنیهای ساراسنها در دریای مدیترانه تكمیل شد. فقط در اواسط سده دهم بود كه بخش شرقی امپراتوری تحت حاكمیت سلسله جدیدی از امپراتوران آلمان به نام اتونیان (از نام سه عضو بسیار فعال این سلسله ) ، توانست خود را تحكیم كند. سه اتوی مزبور در جلوگیری از مهاجمان شرقی به پیروزیهایی دست یافتند، دست وایكینگها را از قلمرو خویش كوتاه كردند و توانستند حكومتی امپراتوری پدید آورند كه دست كم بر حسب ظاهر جانشین امپراتوری مقدس روم شارلمانی شد. فرهنگ و سنتهای دوره كارولنژیان نه فقط حفظ شدن بلكه گامی فراتر رفتند و غنی تر نیز شدند.

دستگاه كلیسایی كه فاسد و بی سازمان شده بود در سده دهم تحت تاثیر جنبش عظیم اصلاح دیرها كه با تشویق و تصویب و شاهان اتونی آغاز شده بود از نو زنده شد. شاهان و امپراتوران اتونی پیوندهایشان را با ایتالیا و حكومت پاپ ها نیز محكم تر كردند وقتی هانری III آخرین عضو سلسله اتونیان در اوایل سده یازدهم درگذشت مهاجمان كافر ، مسیحی شده و اسكان یافته بودند، اصلاحات كلیسایی به موفقیت های چشم گیر نائل آمده بود و نشانه هایی از یك احیای فرهنگی دیده می شد كه توانست یادمانهایی به مراتب بزرگتر از آنچه در روم باستان آفریده شده بود بر جای بگذارد