تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از http://www.lifeofthought.com/f97.htm  پایگاه حیات ادیشه

عالی‌ترین خصیصه‌ی یك انسان متحول و متحرك آگاهی است. انسان آگاه به معنی اعم، انسانی است كه به علت و علل وقایع محیط خود در هر زمینه آگاهی دارد و چون با پیشینه و تغییر و تحول بعدی جمیع امور آشناست هرگز شیفته‌ی ظواهر پر رنگ و جلال خیره‌كننده‌ی آن نمی‌شود، كه برای جلب توجه و گاه به منظور مردم‌فریبی آراسته می‌گردد. انسان آگاه هیچ‌گاه تحت تأثیر زر و زور و قدرت واقع نمی‌شود.

مبانی عرفان

مبانی فلسفه‌ی عرفان ایرانی

مبانی فلسفه‌ی عرفان ایرانی- اسلامی بر چهار بخش مهم به شرح زیر تقسیم شده است:

وحدت وجود، كشف و شهود، دانش معنوی، مراحل تربیت معنوی.

وحدت وجود

بدین معنی است كه حقیقت را واحد و احدیت را اصل و منشأ تمام مراتب وجود می‌دانستند و معتقد بودند كه وجود حقیقی منحصر به حق است و دیگران پرتویی از نور و تراوش فیض اویند. در الهیات معنی وحدت یگانگی حق است و خالق و مخلوق از هم جدا می‌باشند و فقط رابطه‌ی علت و معلولی دارند. ولی صوفیان این عقیده را با این بیان كه هیچ چیز جز خدا حقیقت ندارد، تعدیل كردند و تعلیم دادند كه خالق و مخلوق یكی هستند و حقیقت خالق است و مخلوق سایه و پرتویی از حق می‌باشند. اوست كه موجود حقیقی و مطلق و منبع وجود است (شرح پیشوایان و پیروان وحدت وجود در این تألیف آمده است) آب نابسته، بی‌رنگ و بی‌صورت است و چونكه بسته شد، گاه صورت یخ گیرد و گاه كسوت برف و ژاله درپوشد، نظر كن كه یخ و برف و ژاله همان آب بسیط بی‌رنگ است یا نه؟ و چون بگذارد همان آب خواهی نامید یا چیزی دیگر؟ پس هر كه شناخته است و چشم حقیقت‌بین دارد جمیع مراتب و كیفیات را آب می‌داند و آنكه نادان است در بند لباس و كیفیت و غیربینی در می‌ماند، فرق عارف و جاهل همین است. عارف می‌گوید كه تمام ذرات موجودات مظهر حقیقتند و علم به هر یك از آنها نیز در حقیقت علم به یكی از مظاهر حق است، بنابراین در كلیه‌ی علوم جلوه‌ی مقصود و جمال محبوب هویداست و در همه چیز می‌توان حقیقت را جستجو و دقت عقلی در هر علمی آدمی را به سوی حقیقت می‌كشاند.

كشف و شهود

صوفیان معتقد بودند كه قلب و نفس انسانی در ذات مستعد پذیرش تجلی حقایق اشیاء است و فقط حجابهایی میان نفس و حقایق حایل می‌باشد و هنگامیكه این حجابها برداشته گردد حقایق اشیاء در قلب جلوه‌ی كامل خواهد نمود. و نیز معتقد بودند كه مثل نفس به حقایق و معقولات، مانند مثل آئینه به متلونات است. پس همچنانكه متلون صورت می‌باشد و مثال آن صورت در آئینه منطبع می‌گردد، همچنین برای هر معلومی حقیقتی است و برای آن حقیقت صورتی است منطبع در آئینه‌ی نفس و قلب كه در آن واضح و روشن می‌گردد. همانطور كه آئینه موجودی است مستقل به همان‌گونه صور اشخاص هم موجودات مستقل هستند و مثال صور در آئینه نیز موجودی دیگر است. همچنین در كشف حقایق سه چیز دخالت دارد. اول قلب و نفس انسانی، دوم حقایق، سوم نقش حقایق و حضور آنها در نفس. پی عالم كسی است كه مثال حقایق اشیاء در نفس او وارد گردد، و معلوم عبارتست از حقایق اشیاء و علم عبارت از حصول مثال حقایق در آئینه‌ی نفس می‌باشد. بدیهی است و همانطور كه مانع كشف صور اشیاء در آئینه پنج چیز است كه عبارتند از: اول نقصان صورت آئینه، دوم داشتن كدورت و تیرگی، سوم محاذی نبودن صورت با آئینه، چهارم وجود پرده‌یی بین صورت و آئینه، پنجم دانا نبودن به سمت مطلوب كه لازم است آئینه به محاذات آن قرار گیرد.

به همان‌گونه نیز قلب و نفس آدمی مانند آئینه‌ایست كه برای جلوه‌ی حقایق در آن بایستی پنج مانع زیر وجود نداشته باشد:

1- نقصان ذات و جوهر

2- تیرگی قلب از معاصی و پلیدی‌ها

3- محاذی نبودن قلب با حقیقت مطلوب

4- وجود حجاب میان قلب و حقایق

5- ندانستن راه علم و جاهل بودن به جهت مطلوب.

 به طور كلی صوفیان می‌گفتند كه قلب برای تجلی حقایق همیشه مستعد است و آنچه كه میان قلب و ادراك حقایق حایل می‌گردد همان پنج حجاب است كه نوشته شد. و از این نظر در تصوف ایرانی اسلامی تعلیم داده شده است كه سالك راه حقیقت یابد به تصویه‌ی باطن بكوشد و از معاصی و پلیدی‌ها كه موجب تیرگی قلب می‌گردد دوری گزیند و به كلی قطع علایق دنیوی كند و در صفا و جلاء قلب خویش همت گمارد و نیز طالب درك حقیقت گردد و قلب خود را به محاذات حقیقت مطلوب قرار دهد و برای برطرف ساختن حجاب‌های میان قلب و حقایق، شهوات خود را مقهور نماید و پس از آن خلوت اختیار و جمع همت كند و با تمام قلب روی به خدای تعالی آورد و كوشش كند كه جز خداوند متعال موجود دیگری در قلبش راه نیابد. و در هنگام نشستن در خلوت مرتباً با تمام قلب ذكر پروردگار گوید تا زمانیكه صورت لفظ و حیات كلاً در ذهنش محو شود، و پیش از آن منتظر افاضه‌ی حقایق از جانب حق گردد، و هنگامیكه همتش صاف و اراده‌اش درست و مواظبتش كامل شود دیگر مجذوب شهوات نخواهد گردید و تعلقات دنیوی او را از درك حقایق منصرف نخواهد نمود. و در این هنگام قلبش نورانی و سینه‌اش گسترده و سر ملكوت برای او آشكار می‌گردد و تیرگی ها از دلش زدوده می‌شود و حجاب‌های میان قلب و حقایق از میان می‌رود و لوامع حق ابتدا مانند برقی بر او عبور كرده و سپس اندك‌ اندك ثابت می‌گردد و حقایق امور الهی در نفس و قلبش نقش می‌بندد بنابراین صوفی در مورد درك حقایق ازلی راه كشف و شهود می‌پیماید و هیچ‌گاه گرد استدلال نمی‌گردد.

دانش معنوی(مینوی)

به عقیده صوفیان ایرانی دانش معنوی در تصوف بر سه گونه است:

1- علم‌الیقین 2- عین‌الیقین 3- حق‌الیقین

در حالت اول آدمی با استدلال‌های عقلی دلیلی را استنباط می‌كند، و در حالت دوم آدمی از خود بی‌خود گشته یك راز معنوی را مشاهده می‌كند، و در حالت سوم به حقیقت می‌رسد و آن را به عینه می‌بیند.

مراحل تربیت معنوی

از نظر تصوف ایرانی- اسلامی مراحل تربیت معنوی به شرح زیر نام‌گذاری شده است:

1- شریعت    2- طریقت      3- معرفت      4- حقیقت.   

حاصل كلام آنكه: حقیقت در نزد صوفیان به دو اعتبار تلقی می‌شود: یكی حقیقت اشیاء كه آن ماهیات موجودات است، و دیگر معرفت به صفات و نعوت و عظمت و جلال حق‌تعالی و مشاهده تصرف او در عالم كون. وسیله‌ی رسیدن به حقایق اشیاء علم است، اما معرفت و شناسائی به حقیقت، وقتی دست می‌دهد كه بنده در محل وصل متوقف گردد. یعنی سالك پس از طی تمام مراحل طریقت و رسیدن به مقام فناء فی‌الله (محو در خدا) و مرتبه‌ی بقاء‌الله (جاویدانی در خدا) به این معرفت نایل می‌آید. و آن مقامی است كه همه چیز بر او آشكار می‌شود و ظواهر و بواطن را به او غایب نمی‌گردد و به مقام انسان كبیر و كامل آزاد می‌رسد. پس حقیقت، شناسایی حق است بالمشاهده و بالعیان، و حقیقت، آخرین حدی است كه صوفی باید بدان برسد و آخرین منزل(وادی) مقصود و نهایت مقامی است كه تصوف به آن منتهی می‌شود و به درجه‌ی رفیع «عرفان» می‌رسد و پوینده‌ی این راه را عارف گویند.

نحله‌های عرفان

نحله‌های سه‌گانه عرفان

بررسی دقیق آثار صوفیانه معلوم می‌دارد كه تصوف از سه نظر كه در واقع مكمل یكدیگرند، به حقیقت نهایی نگریسته است. برخی از صوفیان حقیقت وجود را اراده‌ی خود‌آگاه یافتند، برخی دیگر آن را زیبایی شمردند و برخی بدان فكر یا معرفت یا نور نام نهادند.

نحله‌‌ی اصحاب اراده

این نحله‌‌ از لحاظ تاریخی بر نحله‌‌های دیگر مقدم بود و بزرگانی چون شقیق بلخی و ابراهیم ادهم و رابعه‌ی عدویه پرورد. از دیدگاه نحله‌‌ اصحاب اراده، حقیقت نهایی همانا اراده است، و جهان چیزی جز فعالیت محدود آن اراده نیست. این نحله‌‌ اساساً به خدایی بركنار از هستی معتقد بود و از این رو بیش از نحله‌‌های دیگر رنگ سامی داشت. اصحاب اراده معرفت را آرمان خود نمی‌شمردند، بلكه به تحریك زهد و خداجویی عمیقی كه معلول حسیاسیت آنان نسبت به گناه بود سلوك می‌كردند. به فلسفه‌پردازی رقبتی نمی‌نمودند و فقط می‌كوشیدند كه عملاً به آرمان خود واصل شوند.

نحله‌‌ی اصحاب جمال

معروف كرخی در سده‌ی دوم هجری تصوف را دریافت حقایق الهی دانست. از این تعریف چنین برمی‌آید كه آیین معروف كرخی بر معرفت تأكید می‌ورزید، چنانكه آیین اصحاب اراده بر ایمان تكیه داشت. در نظر اصحاب كمال، چیزی جز«جمال سرمدی» نیست. «جمال سرمدی» به اقتضای ذات خود، در پی آن است كه روی خود را در آئینه جهان بنگرد. از این رو جهان، نگار یا عكس «جمال سرمدی» است. به این ترتیب، اصحاب نحله‌‌ی جهان از مفهوم نوافلاطونی آفرینش كه جهان را نشئه‌ای از فیاضیت الهی می‌شمرد، دور شدند و مانند میرسید شریف‌علی جرجانی اعتقاد كردند كه تجلی زیبایی، علت خلقت است و عشق، نخستین مخلوق است، و عشق است كه «جمال سرمدی» را تحقق می‌بخشد. صوفیان ایرانی به اقتضای اصل زرتشتی خود، این عشق جهانگیر را آتش مقدسی نامیدند كه جز خدا، همه چیز را می‌سوزاند. جلال‌الدین محمد بلخی(مولوی) گفته است:

بر اثر این جهان‌بینی، سكر صوفیانه كه نخست به وسیله‌ی بایزید بسطامی به میان آمد و سپس وجه مشخص این نحله شد، لزوم یافت. شاید بتوان هندیان را در گسترش این مفهوم مؤثر دانست. در آن اثر هر ساله جمع كثیری از هندوان به قصد زیارت معبدی بودایی كه در باكو برپا بود ( و هنوز هم برپاست) به ایران می‌آمدند و احتمالاً افكار خود را به ایرانیان می‌رساندند. با ظهور حسین‌بن منصور حلاج مفهوم وحدت وجود بیش از پیش در این نحله‌‌ رخنه كرد. حسین به آئین ودان‌تاگرایان هند فریاد برداشت كه:«من خدا هستم» به زبان ودان‌تا «اهم بر هما اسمی» از دیدگاه صوفیان این نحله‌‌، حقیقت نهایی یا زیبایی جاودانی، نامتناهی است. از محدودیت‌های آغاز و انجام و راست و چپ و بالا و پایین مطلقاً آزاد است.

نحله‌‌ی اصحاب نور یا فكر

سومین جنبه یا نحله‌‌ی تصوف بر آن بود كه ذات حقیقت، نور یا فكر است و باید با اشراق یا تفكر بدان راه برد. اصحاب نور بر خلاف اصحاب جمال، آئین نوافلاطونی را از دست ننهادند، بلكه با دگرگون كردن آن، راه چند نظام صوفیانه را گشودند. از لحاظ فلسفی دو نظام بزرگ در آغوش این نحله‌‌ پرورش یافت. یكی از این دو، نظامی ایرانی بود، (فلسفه‌ی ایران ‌باستان یا حكمت اشراق) و دیگری سخت از مسیحیت مایه گرفته بود. با این‌همه هر دو نظام اعتقاد داشتند كه برای تبیین تكثر طبیعی، باید در ذات حقیقت نهایی، اصلی اختلاف‌انگیز جست.