تبیان، دستیار زندگی

فلسفه ورزش همان فلسفه خلقت آدمی است و فلسفه خلقت آدمی همان سرچشمه‌ای است که فلسفه هنر و ورزش و مانند آنها را در آن می‌توان جستجو کرد. همه آن شگفتی‌ها در ذات انسان است و بیهوده نیست هنگامی که ورزش و یا هنر را تجزیه و تحلیل می‌کنیم در هر مورد و هر جزء به تعارضاتی می‌رسیم که اگر دقیق نباشیم آنها را نشانه‌های منفی به حساب می‌آوریم و حال آنکه باید از همین مسیر عبور کرد، مسیر دیگری در کار نیست. فلسفه ورزش یعنی نگاه این گونه به ورزش برای شناخت بهتر ماهیت انسان

فوتبال در جهان امروز اهمیتی ویژه یافته و بر ذهن و زندگی انسان‌های بسیاری تاثیر نهاده است. این تاثیر چنان است که حتی برخی این پرسش عجیب را مطرح کرده‌اند که آیا فوتبال درحال تبدیل شدن به دین توده‌هاست؟ آن‌ها می‌گویند کلیسای کاتولیک رم، لیگ باشگاهی دین‌های جهان است. 7/18 درصد از جمعیت جهان طرفدار این باشگاه غول پیکرند و تنها اسلام است که توانایی ربودن گوی سبقت از کاتولیسیسم را دارد چرا که تا سال 2001 دارای 764 میلیون پیرو بوده و این یعنی 3/18 درصد کل جمعیت جهان. اما این آمار و ارقام، تنها براساس اظهارنظر مردمانی است که خود مدعی‌اند به دین خاصی اعتقاد دارند. در این خصوص، مسیحیت مثال خوبی است. بسیاری از مردم ادعا می‌کنند مسیحی‌اند چون والدینشان به کلیسا می‌روند. شاید آنها هم مسیحی باشند اما بیشترشان ترجیح می‌دهند به جای این که صبح‌های یکشنبه به کلیسا بروند، در منزل بمانند و تلویزیون تماشا کنند.

در واقع مناسب‌ترین واژه برای توصیف اعتقادات مذهبی این مسیحیان، «لاادری‌گری» است. از این نقطه‌نظر، 3/16 درصد از مسیحیان شرکت‌کننده در لیگ جهانی، لاادری گرایند.

اکنون مردم به کجا می‌روند؟ آیا به کافران بی‌ایمانی تبدیل شده‌اند یا خدایان دیگری یافته‌اند؟ بسیار منصفانه خواهد بود اگر بگوییم که فوتبال در بسیاری از کشورها، محبوب‌تراز برخی دین‌هاست. اما آیا می‌توان گفت که دین، فی‌نفسه چیزی شبیه فوتبال است؟ هواداران تیم‌های مختلف، به مانند پرستندگانی هستند که هر هفته در جایگاه‌های خاص حضور می‌یابند تا دست به یک عمل اجتماعی بزنند. قهرمانان محبوب، مورد ستایش واقع می‌شوند. طرفداران تیم رقیب، چنان متعصب‌اند که تحمل تیم مقابل را ندارند ـ دقیقاً مثل پیروان بنیادگرای ادیان ـ و در هر دو مورد، این عدم رواداری غالباً به جنگ و جدال منجر می‌گردد. هم دین و هم فوتبال، به قوانین و مقررات ویژه‌ای نیاز دارند. نوعی قوانین رفتاری که باید بدان عمل کرد و نقض آن‌ها آشفتگی و تزلزل را در پی خواهد داشت: چه ده فرمان معروف تورات باشد، چه فرمان‌های مقرر فیفا. فوتبال بر زندگی بسیاری از مردم جهان سیطره افکنده است. میلیون‌ها نفر از جمعیت جهان،‌زمانی طولانی را صرف تشویق و یاحتی حمایت مالی تیم محبوب خویش می‌کنند، هیچ دیداری را از دست نمی‌دهند و حتی هر روز، اخبار مسابقات را هم تعقیب می‌کنند. آنها بازیکنان و مدیران باشگاه را به سان قدیسین می‌پرستند وهنگام پیروزی تیم مورد علاقه‌شان، بهترین لحظه زندگی خویش را تجربه می‌کنند، برای این پیروزی دست به دعا برمی‌دارند و از خداطلب معجره می‌کنند.

مانوئل واسکوئز مونتالبان، نویسنده مشهور کاتالان، فوتبال را تنها مذهب خلق شده هزاره سوم می‌داند. او معتقد است که با پایان یافتن دوران جنگ سرد، از رونق افتادن مکاتب ایدئولوژیک بزرگ و بحران مذهب در غرب خلأیی به وجود آمد که حالا با فوتبال پر شده است. کمتر پدیده اجتماعی و کمتر ورزشی این حالت عدم قطعیت و ابهام‌آمیز را داراست (مثلاً هفته‌ای را به یاد آورید که آث‌میلان، رئال مادرید و آرسنال، ناگهان و به صورتی غیرمنتظره از جام قهرمانان حذف شدند). بازیکنان فوتبال از همان سنین کودکی می‌آموزند که نتیجه را نمی‌توان به طور قطع پیش‌بینی کرد. بدین ترتیب، ایمان یا اعتقاد صرف به ماوراء‌الطبیعه در میان فوتبالیست‌ها بسیار رایج است. کاکا ـ بازیکن میانی تهاجمی میلان ـ را به خاطر آورید که بر روی لباسش نوشته است: من به عیسی مسیح تعلق دارم یا دعا خواندن مائوروسیلوا (آرسنال) و لوسیو (بایرلورکوزن) و یا سرمربی سابق دپورتیو را که پس از جبران نتیجه بازی رفت در مقابل میلان، نذر کرد با پای پیاده ـ هفتاد کیلومتر ـ راه را به زیارت کلیسای سانتیاگو دکامپوستلا برود. همچنین تاریبووست ـ مدافع اسبق اینترمیلان ـ وقتی بازیکن کایزرس لاترن بود، پس از بازی هر شنبه در آلمان، به میلان پرواز می‌کرد تا یکشنبه‌ها در مراسم مذهبی آن جا حاضر شود.

صرف داشتن هواداران مشتاق، موجب نمی‌شود که دین و فوتبال را در یک طبقه جای دهیم و یا فوتبال را نوعی دین قلمداد نماییم. در فوتبال، در مورد کنترل‌های فراانسانی هیچ ایده‌ای به دست داده نمی‌شود. فوتبال دوستان ممکن است مسابقات را تماشا کنند و یازده مردی را که هیجان‌زده و شتابان به دنبال توپ می‌دوند، حمایت و یا تقدیس نمایند، اما این شباهتی به حالت‌های روحی و معنوی دین ندارد. مؤمنان حتی بدون دیدن معجزه خشمگین نمی‌شوند اما طرفداران فوتبال، اگر تیم محبوبشان به سطح مورد انتظار نرسند، بسیار عصبانی می‌شوند، آن‌ها از تیمشان انتظار معجزه دارند.

فوتبال مردمی شده و به محبوبیت دست یافته است، اما نه به بهای تضعیف سنت‌های دینی. می‌توان گفت مردمی هستند که نه پایبند این هستند و نه آن و اگر لازم شد می‌توانند هر دو را با هم داشته باشند. در آمریکا هنوز هم 44 درصد مردم هر هفته به کلیسا می‌روند و هنوز هم در مقابل بازی‌های جذابی مثل فوتبال مقاومت می‌کنند و در آرژانتین هنوز هم «دست خدا» را برای یاری مارادونا و رد شدن توپ از بالای دستان پیتر شیلتون، تقدیس می‌کنند. در کتابی که جیان پائولو ماته‌ئی، روزنامه‌نگار ایتالیایی، منتشر کرده؛ یک صد بازیکن فوتبال از رونالدو تا باتیستوتا، به توصیف رابطه خود با خداوند و مذهب پرداخته‌‌اند.

فیلیپ تروسیه، جادوگر سفید، بازیکن سال‌های 1976 تا 1973 فرانسه و سرمربی تیم‌های ملی ساحل عاج، نیجریه، آفریقای جنوبی، ژاپن، قطر و مغرب، به همراه همسرش مسلمان می‌شود و مطبوعات فرانسه می‌نویسند برای بازیکنانی مثل زین‌الدین زیدان، تیری آنری، فرانک ریبری و نیکولا آنیلکا، نگاهداشت قلبی اسلام مهم‌تر از به دست گرفتن جام جهانی است. و برهمین اساس روزنامه الشروق – چاپ الجزایر – به گسترش گرایشات دینی در میان ملی‌پوشان فرانسه پرداخته است. از سوی دیگر پدر «ملوین خیمنس» کشیش روحانی سن خوزه – پایتخت کاستاریکا – و رهبر کلیسای پروتستان این کشور می‌گوید: فوتبال نه تنها کیش و آیین، بلکه مهم‌ترین مذهب آمریکای لاتین شده است.

بدین ترتیب، شاید بتوان گفت فوتبال افیون توده‌هاست. پاسخ به سؤالات دینی یا پرداختن به اصول انکارناپذیر ادیان، کار متکلمین، علما و کشیشان است. بازیکنان فوتبال نیز به مانند همة ما – و شاید بیشتر از ما – نیازمند ایمان‌‌اند. ایمانی که اگرچه در آمار و ارقام نمی‌گنجد و برای هر رویداد توضیحی دارد، در این‌خصوص به ویژه با خرافات و وهم درآمیخته است. اما مگر انسانِ تک ساحتی امروز برای تخلیة هیجان‌ها و ارضای کشش‌ها اندکی نیازمند وهم نیست؟ آیا صرفاً با رویکرد عقلانی – علمی – تکنیکی می‌توان در جهانِ نامتوازنِ مدرن زندگی کرد؟ یا باید به خاصیت دیگر این جهان متوسل شد که همانا وهم‌زدایی است؟

ژان پل سارتر – فیلسوف اگزیستانسیالیست فرانسوی – در مورد فوتبال می‌گوید: «فوتبال بازی ساده‌ای است و البته با حضور تیم حریف، همه چیز پیچیده و دشوار می‌شود.» امروز نسبت طرفداران فوتبال به دوستداران فلسفه قابل قیاس نیست. شاید حتی برخی از فیلسوفان نیز فوتبال را بیشتر از تفلسف دوست داشته باشند و در روزهای پرهیجان بازی‌های حساس، آن‌ها هم برای ساعتی، خود را به وهمِ شیرین دنیای مدرن بسپارند. با درغلطیدن توپ به درون دروازه، شادمانی کنند؛ بگریند؛ فریاد بکشند و با مشاهدة محبوبیت ستاره‌های فوتبال و طرفدارانِ پرشمار آن‌ها به یاد سقراط و شاگردان پرشورش بیفتند.

اگر فوتبال، این چنین، یکی از ذی‌نفوذترین حوزه‌های فرهنگ معاصر به شمار می‌رود، اگر جهان مدرن – تا حدودی – برمدار فوتبال می‌چرخد، چه چیز طبیعی‌تر از این خواهد بود که بخشی از فلسفه صرفِ پرداختن بدان شود؟ هیچ فیلسوف مدرنی نمی‌تواند از تفلسف در مورد فوتبال روی گرداند. فوتبال روشنی‌بخش فلسفه است و فلسفه روشنگر فوتبال. صورتِ کمالِ افلاطونی را می‌توان در «پله» یافت و غایت‌شناسیِ ارسطویی در تصرف توپ و گُل زدن نمود پیدا می‌کند. از منظر فلسفة زیبایی‌شناسی می‌توان به تماشا و تحلیل یک بازی زیبا (چنان که در این سال‌ها فوتبال را با این نام خوانده‌‌اند) پرداخت یا یک خطای حرفه‌ای را نادیده گرفت. قرار گرفتن در موقعیت آفساید را می‌توان در چارچوب قصد و نیت و دخالت، مسئولیت‌پذیری و تفویض مسئولیت تفسیر کرد. سرنوشت الاهی، قضا و قدر و جبر و اختیار (مثل دست خدای مارادونا)، دموکراسی و عمل‌گرایی، هویت‌شخصی و عقلانیت (مثل مورد زین‌الدین زیدان در آخرین بازی او در جام جهانی پیشین)، اخلاق، عدالت، شکاکیت هیومی، ملی‌گرایی و... همه و همه با فوتبال پیوند دارند.

اگرچه در نگاه اول به نظر می‌رسد که فلسفه امری انتزاعی و صرفاً عقلانی است، اما با اشتیاق تمام به فوتبال پرداخته است. توجه به سرشت و کارکرد طبیعی بدن انسان با افلاطون شروع شد و در قرن نوزده با فویر باخ، شوپنهاور و نیچه ادامه یافت. در قرن بیستم «چرخش فرهنگی» در فلسفه، توجه به زندگی روزمرة انسانی را درپی داشت و یکی از این میلیون‌ها سوژة فلسفی، فوتبال است. تلاش برای کسب بصیرت درخصوص طبیعت و ساختار مفهومی و هنجاری فوتبال آغاز شد و کتاب‌های زیادی ـ در غرب ـ به تحریر درآمد. (مهم‌ترین آنها شاید کتابی باشد که سوکراتس ـ دکتر، فعال اجتماعی، سیاستمدار جناح چپ، نویسنده و کاپیتان معروف تیم برزیل) با نام فلسفة فوتبال در سال 2007 و از سوی انتشارات جرسی به چاپ رسانده است.توجه به مسائلی همچون فلسفة بُرد که ریموند بلیوتی بدان پرداخته، فوتبال و فلسفة دوستیِ ارسطو که مورد توجه دانیل بی.گالاگر بوده، زیبایی فوتبال که موضوع پژوهش‌های اسکات اف. پارکر قرار گرفته، موضوع مهمی مثل «آیا یک بازیکن خوب فوتبال،‌ می‌تواند یک انسان خوب باشد؟» (اسکات دیویدسن)، و ده‌ها مقاله و کتاب و موضوع دیگر نشان‌دهندة آن است که فوتبال تنها به دنیای صنعت، تجارت، هنر، ورزش و رسانه تعلق ندارد (اگرچه همین‌جا باید گفت تنها به مدد رسانه بود که فوتبال جهانی شد و به دنیای مدرن راه یافت). فوتبال یک نیاز است. یک دغدغه است. یک درمان است. یک فلسفه برای جهان آشفتة نوین. یک پناهگاه برای دَمی فراموشی، مثل قطعه شعری زیبا در هنگامة دلتنگی. و علی‌رغم همة سوداندوزی‌ها، خشم‌ها و خشونت‌ها، قدرت‌طلبی‌ها و مصرف‌گرایی‌ها فوتبال زیباست. باید از ابعاد مختلفِ دینی، فلسفی، روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و... به تحلیل آن پرداخت. فوتبال نیازی به دعوت ندارد، خودش آرام آرام به درون زندگی‌های ما خزیده است. تنها کافی است لختی سرشت سوگناک زندگی را کنار بگذاریم و به تماشایش بنشینیم.