[سوره البقرة (2): آیه 282]
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْیَكْتُبْ بَیْنَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لا یَأْبَ كاتِبٌ أَنْ یَكْتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَكْتُبْ وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً فَإِنْ كانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجالِكُمْ فَإِنْ لَمْ یَكُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَكِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْرى وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ كَبِیراً إِلى أَجَلِهِ ذلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدْنى أَلاَّ تَرْتابُوا إِلاَّ أَنْ تَكُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُدِیرُونَها بَیْنَكُمْ فَلَیْسَ عَلَیْكُمْ جُناحٌ أَلاَّ تَكْتُبُوها وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبایَعْتُمْ وَ لا یُضَارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (282)
اى كسانى كه ایمان آورده اید! هنگامى كه بدهى مدّت دارى (بر اثر وام یا معامله) به یكدیگر پیدا می كنید، آن را بنویسید. و باید نویسنده اى در میان شما به عدالت (سند را) بنویسد. كسى كه قدرت بر نویسندگى دارد، نباید از نوشتن خوددارى كند، همانطور كه خدا به او تعلیم داده است. پس باید او بنویسد و آن كس كه حقّ بر ذمّه او (بدهكار) است املا كند و از خدایى كه پرورگار اوست بپرهیزد و چیزى از آن فروگذار ننماید. و اگر كسى كه حقّ بر ذمّه اوست، سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف و یا (به جهت لال بودن) توانایى بر املا كردن ندارد، باید ولىّ او (بجاى او) با رعایت عدالت (مدّت و مقدار بدهى را) املا كند و دو نفر از مردان را (بر این حقّ) شاهد بگیرد و اگر دو مرد نبودند، تفسیر نور، ج1، ص: 454
یك مرد و دو زن از گواهان، از كسانى كه مورد رضایت و اطمینان شما هستند (انتخاب كنید) تا اگر یكى از آنان فراموش كرد، دیگرى به او یادآورى كند. و شهود نباید به هنگامى كه آنها را (براى اداى شهادت) دعوت می كنند خوددارى نمایند. و از نوشتن (بدهیهاى) كوچك یا بزرگِ مدّتدار، ملول نشوید (هر چه باشد بنویسید،) این در نزد خدا به عدالت نزدیكتر و براى اداى شهادت استوارتر و براى جلوگیرى از شك و تردید بهتر می باشد، مگر اینكه تجارت و داد و ستد نقدى باشد كه در میان خود دست به دست می كنید كه ایرادى بر شما نیست كه آن را ننویسید. و هنگامى كه خرید و فروش (نقدى) مىكنید، (باز هم) شاهد بگیرید و نباید به نویسنده و شاهد (به خاطر حقگویى) زیانى برسد (و تحت فشار قرار گیرد) و اگر چنین كنید از فرمان خداوند خارج شده اید و از خدا بپرهیزید و خداوند (راه درست زندگى را) به شما تعلیم می دهد و خداوند به هر چیزى داناست.
نكته ها:
بزرگترین آیه ى قرآن، این آیه است كه درباره ى مسائل حقوقى و نحوه ى تنظیم اسناد تجارى می باشد. این آیه نشانه ى دقّت نظر و جامعیّت اسلام است كه در دوره جاهلیّت و در میان مردمى عقب افتاده، دقیقترین مسائل حقوقى را طرح كرده است.
كلمه «تَدایَنْتُمْ» از «بِدَیْنٍ» به معناى بدهى، شامل هر گونه معامله غیر نقدى، وام و خرید سَلَف می شود.
در حدیث آمده است: اگر كسى در معامله سند و شاهد نگیرد و مالش در معرض تلف قرار گیرد، هر چه دعا كند، خداوند مستجاب نمی كند و مىفرماید: چرا به سفارشات من عمل نكردى؟! «1»
__________________________________________________
(1). كنز الدقائق، ج 2، ص 467.
تفسیر نور، ج1، ص: 455
اگر دقّت در حفظ حقوق فردى ضرورى است، حفظ بیت المال بمراتب ضروری تر است! تنظیم سند، حتّى در معاملات نقدى مفید است، ولى ضرورت آن به اندازهى معاملات نسیه نیست. چون در معاملات موعددار، ممكن است طرفهاى معامله و یا شاهدان از دنیا بروند یا فراموش كنند، بنا بر این لازم است نوشته هم بشود.
از فرمان نوشتن، معلوم می شود كه اسناد تنظیم شدهاى كه همراه با گواهى عادل باشد، قابل استشهاد است.
از این آیه استفاده می شود كه جامعه اسلامى باید یكدیگر را در حفظ حقوق حمایت كنند. زیرا هر معامله اى، نیاز به كاتب و چند شاهد دارد.
در زمانى كه در تمام جزیرة العرب به گفته مورخان، 17 باسواد بیشتر نبوده، این همه سخن از نوشتن، نشانه ى توجّه اسلام به علم و حفظ حقوق است.
پیامها:
1 - ایمان، بستر و مقدّمه عمل به احكام، و خطاب «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» تشویقى براى عمل به احكام است.
2 - مدّت بدهكارى، باید روشن باشد. «إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى»
3 - براى حفظ اعتماد و خوشبینى به همدیگر و آرامش روحى طرفین و جلوگیرى از فراموشى، انكار و سوء ظنّ، باید بدهی ها نوشته شود. «فَاكْتُبُوهُ»
4 - براى اطمینان و حفظ قرارداد از دخل و تصرّف احتمالى طرفین، سند باید با حضور طرفین و توسط شخص سوّمى نوشته شود. «وَ لْیَكْتُبْ بَیْنَكُمْ كاتِبٌ»
5 - نویسنده ى قرار داد، حقّ را در نظر گرفته و عین واقع را بنویسد. «بِالْعَدْلِ» شرط گزینش نویسنده ى اسناد، داشتن عدالت در قلم است.
6 - به شكرانه سواد و علمى كه خداوند به ما داده است، كارگشایى كنیم. «وَ لا یَأْبَ كاتِبٌ أَنْ یَكْتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللَّهُ»
7 - اهل هر فن و حرفهاى مسئولیّت ویژه دارد، كسى كه قلم دارد باید براى مردم تفسیر نور، ج1، ص: 456
بنویسد. «وَ لا یَأْبَ كاتِبٌ أَنْ یَكْتُبَ»
8 - باید بدهكار كه حقّ بر ذمّه اوست، متن قرار داد را بگوید و كاتب بنویسد، نه آنچه را بستانكار ادعا نماید. «وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ»
9 - اقرار انسان علیه خودش، قابل قبول است. «وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ»
10 - بدهكار، هنگام املاى قرارداد باید خدا را در نظر بگیرد و چیزى را فروگذار نكند و تمام خصوصیّات بدهى را بگوید. «وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ»
11 - تدوین قانون باید به گونهاى باشد كه حقّ ناتوان ضایع نشود. اگر بدهكار، سفیه یا ضعیف و ناتوان و یا گنگ و لال بود، سرپرست و ولىّ او متن قرارداد را بگوید و كاتب بنویسد. «فَإِنْ كانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً») ( «فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ»
12 - سفیهان و ناتوانان در مناسبات اجتماعى، نیازمند ولىّ هستند. «فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ»
13 - توجّه به حقوق طبقه محروم و اقشار ضعیف، از سوى مسئولان و سرپرستان لازم است. «فَلْیُمْلِلْ» صیغه امر نشانه لزوم این كار است.
14 - مردان، در گواه شدن و گواهى دادن بر زنان مقدّم می باشند. «شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجالِكُمْ»
15 - گواهان باید عادل و مورد اطمینان و رضایت طرفین باشند. «مِمَّنْ تَرْضَوْنَ»
16 - هر كدام از مردها به تنهایى مىتوانند شاهد باشند، ولى اگر شاهد یك مرد و دو زن بود، آن دو زن به اتفاق هم اداى شهادت كنند. تا اگر یكى لغزش یا اشتباه كرد، نفر دوّم یادآورى كند. «فَتُذَكِّرَ إِحْداهُمَا» دو زن به جاى یك مرد در گواهى، یا به خاطر روحیّهى ظریف و عاطفى آنهاست و یا به جهت آن است كه معمولًا زنان در مسائل بازار و اقتصاد حضور فعّال ندارند و آشنایى آنها با نحوهى معاملات كمتر است.
17 - اگر براى شاهد گرفتن از شما دعوت كردند، خوددارى نكنید، گرچه گواه شدن بدون دعوت واجب نیست. «وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا»
18 - مبلغ قرارداد مهم نیست، حفظ اطمینان و حقّ الناس مهم است. «وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تفسیر نور، ج1، ص: 457
تَكْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ كَبِیراً»
19- ثبتِ سند به صورت دقیق و عادلانه سه فایده دارد:
الف: ضامن اجراى عدالت است. «أَقْسَطُ»
ب: موجب جرأت گواهان بر شهادت دادن است. «أَقْوَمُ»
ج: مانع ایجاد بدبینى در جامعه است. «أَدْنى أَلَّا تَرْتابُوا»
20 - اگر فایده و اسرار احكام براى مردم گفته شود، پذیرفتن آن آسان می شود.
«ذلِكُمْ أَقْسَطُ»
21 - معطل شدن امروز براى نوشتن قرارداد، بهتر از فتنه و اختلاف فرداست. «أَدْنى أَلَّا تَرْتابُوا»
22 - در معاملات نقدى، لزومى به نوشتن نیست. «إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجارَةً حاضِرَةً»
23 - در معاملات نقدى، اگرچه نوشتن لازم نیست، ولى شاهد بگیرید. «فَلَیْسَ عَلَیْكُمْ جُناحٌ أَلَّا تَكْتُبُوها وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبایَعْتُمْ»
24 - كاتب و شاهد در امان هستند و نباید به خاطر حقّ نوشتن و حقّ گفتن مورد آزار و اذیّت یكى از طرفین قرار گیرند. «لا یُضَارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ»
25 - اگر اداى شهادت و یا نوشتن قرارداد، نیازمند زمان یا تحمّل زحمتى بود، باید شاهد و كاتب به نحوى تأمین مالى شوند و گر نه هر دو ضرر خواهند كرد. «وَ لا یُضَارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ»
26- كاتب و شاهد حقّ ندارند سند را به گونهاى تنظیم كنند كه به یكى از طرفین ضررى وارد شود. «لا یُضَارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ»
27 - هر گونه خدشه در سند، از هر كس كه باشد، فسق و گناه است. «فَإِنَّهُ فُسُوقٌ»
28 - كاتب و شاهد، مرزبان حقوق مردم هستند و شكستن مرزها همان خروج از مرز و فسق است. «فَإِنَّهُ فُسُوقٌ»
29 - قلب پاك و با تقوى، همچون آینه علوم و حقایق را می گیرد. «وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ» تفسیر نور، ج1، ص: 458
30 - خداوند تمام نیازهاى مادّى و معنوى شما را می داند و بر اساس آن، احكام و قوانین را براى شما بیان می كند. قانون گذار باید آگاهى عمیق و گسترده داشته باشد. «وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» 