نگاهی کوتاه به شهرستان سرخس
شهرستان سرخس با پهنهای بیش از 5 هزار كیلومتر مربع در شمال خاوری استان خراسان رضویدر كنار مرز ایران و جمهوری تركمنستان قرار دارد. مهمترین صنایع دستی این شهرستان قالیوقالیچهبافی،گلیمبافی،خورجینبافی وسوزندوزی تشكیل میدهد. قالی و قالیچهبافیاز دیرباز در میان مردم این شهرستان رایج بوده است همچنین در اقتصاد این شهرستان رل مهمی بازی می كند قالی های سرخ با طرح مشهد و قالیچه های آن با طرح های بلوچی و تركمنی بافته و عرضه میشود. گلیمبافی یكی دیگر از صنایع دستی پیشین این شهرستان است در نقاط مختلف این استان گلیم را پلاس میگویند. بافتآن به وسیلهكارگاههای افقی و در روی زمین است و به واسطه رونق فرش بافی و تهیه نمد رنگرزی هم رونق یافته است. گلیم مرغوب از پشم و گلیم نامرغوب از رشته پتوی كهنه با رنگ آمیزی استفاده میشود. خورجین به گونه بزرگ و كوچك توسط بانوان تهیه میشود از خورجین های كوچك برای ترك اسب و خورجین های بزرگ برای حمل بار با استر، الاغ،اسب وشتر استفاده می شود. بافتخورجین بهطورساده، رنگی و گلدار متداول است. گلدوزی خاصی با استفاده از نخ ابریشم الوان، كاموا، نخ دمسه بر روی عرقچین و شب كلاهها انجام میگیرد. عرقچین یك نمونه از سوزن دوزی این شهرستان است.عرقچین یك گون كلاه است كه به گونه نیم كره ساخته می شود و نقشهای مرتب و جالبی با ابریشم روی ان ایجاد میكنند نقشهای جودانه، علقیش، دندون موشی، گل قبقه ای رایج است پس از آماده شدن پارچه و دوختن آن قالب زده می شود و به بازار عرضه میشود. آرامگاه ابوالفضل حسن، آرامگاه محمد بن جعفر و مزار ابوعلی زاهر برخی از مكان های تاریخی و دیدنی این شهرستان را تشكیل میدهند.
مشخصات جغرافیایی
شهرستان سرخس، با پهنهای بیش از 5 هزار كیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان، در كنار مرز ایران و جمهوری تركمنستان قرار دارد. این شهرستان از سوی شمال و خاور به جمهوری تركمنستان، از باختر به شهرستان مشهد و از جنوب به شهرستان تربت جام محدود است. هوای سرخس معتدل و خشك بوده، بیش ترین درجه حرارت در تابستان ها، 38 درجه بالای صفر و كم ترین آن در زمستان ها، 10 درجه زیر صفر است. میانگین باران سالیانه سرخس به 180 میلیمتر می رسد. رود هریرودكه در 2 كیلومتری خاور سرخس مرز مشترك ایران و تركمنستان را تشكیل داده است. شهر سرخس در دشت قرار گرفته و از بلندی مهمی برخوردار نیست. جمعیت این شهرستان براساس آمار سال 1375 برابر با 73604 نفر است كه از این تعداد 28547 نفر در مركز شهرستان زندگی میكردند.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
سرخس از دیرباز به نام های «ساریگو»، «ساریكا»، «سرخس نو»، «سرخس ناصری» و «سرخس افراسیابی» خوانده شده است.حكیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه، در داستان جنگ هفت گردان، از سرخس یاد كرده است. كهنترین متن فارسی كه از سرخس سخن گفته ، «حدودالعالم» (372 هـ . ق) است، كه می گوید: «سرخس شهری است بر راه و اندر میان بیابان نهاده … جایی با كشت و برز بسیار است، و مردمانی قوی تركیب اند و جنگی، و خواسته ایشان شتر است».
سرخس در سده نخست هجری قمری، به دست مسلمان افتاد. این شهر در روزگار آلب ارسلان گسترش و اعتبار بسیار یافت، به طوری كه وی آن جا را مقر خود قرار داد. سرخس در سده های نخستین اسلامی و حتی تا زمان ابن بطوطه از شهرهای بزرگ خراسان به شمار می رفته است. وی می گوید: «… طغاتیمور با 50 هزار سپاهی به نبرد سربداران رفت. لیكن شكست خورد و شهرهای سرخس، الزاوه و توس كه از بزرگ ترین شهرهای خراسان بودند به دست سربداران افتاد…». امروزه شهر سرخس، مرز بین ایران و تركمنستان است، سرخس پیشین كه در سوی راست هری رود قرار داد، در دست تركمنستان می باشد و سرخس نو در دست ایران است. در 1884 م، روس ها سرخس كهنه ایران را همراه مرو و عشق آباد، اشتغال كردند و بدین ترتیب در مرز ایران و افغانستان از دریای مازندران تا تركستان چین، استقرار یافتند.
در سال های اخیر با ایجاد پالایشگاه گاز خانگیران و استخراج گاز شیرین و ترش و لوله كشی به نواحی مصرف، و بهره برداری از راه آهن مشهد – سرخس – تجن توسعه و رونق یافته و برآبادی و جمعیت سرخس افزوده شده است و هم چنین به واسطه همسایه گی با جمهوری تركمنستان، دارای اهمیت نظامی و استراتژیك است.
آرامگاهها و امامزاده ها در شهرستان سرخس
آرامگاه لقمان بابا سرخس
بنای مقبره شیخ لقمان سرخسی، از عرفای قرن چهارم هجری قمری و معاصر با ابوسعید ابوالخیر و شیخ ابوالفضل سرخسی، از ابنیه باشكوه و مهم تاریخی است كه در سه كیلومتری سرخس واقع شده است. این بنا شامل گنبدی آجری با ایوانی بلند و تزئیناتی از آجركاری و گچبری میباشد. قسمتی از بنای اصلی را به دوران سلجوقیان نسبت میدهند و بقیه آن به قرن هشتم هجری قمری تعلق دارد. بنای كنونی مقبره شیخ لقمان دارای گنبد دو پوشه آجری كوتاه است . نوار كمربند مانندی، قسمت مدور گنبد را از ساقه و دیواره آن كه بر روی قاعده كثیرالاضلاعی قرار گرفته است ، جدا میكند. در بدنه هر ضلع آن روزنهای برای روشنایی درون گنبد تعبیه شده است.
پایه اصلی بنا كه گنبد سنگین و مجموعه ساختانی آن را نگاهداری میكند ، بنای آجری زیبایی است كه شامل نمونههای گوناگونی از تزئینات آجری است . درون طاق نماها ، مزین به نقوش هندسی لوزی شكل (برجسته و گود) میباشد. این قبیل ریزهكاریهای ظریف به منزله روكش زیبایی است كه بر روی نمای اصلی و آجری ساختمان نصب شده است.
در سر در بنا ، نمونهای از گچ بری عالی باقی مانده است. در داخل بنا كتیبهای به خط نسخ گچبری شده است كه تاریخ 757 هجری قمری را نشان میدهد. تزئینات داخلی آن مانند گنبد هارونیه توس است. این بنا را كه تزئینات گچ بری و آجركاری ممتاز دارد ، میتوان در ردیف بناهای مهم تاریخی و هنری ایران محسوب كرد. این بنا؛ باشماره 165در شمار آثارتاریخی با ارزش ایران به ثبت رسیده است.
آرامگاه محمدبن جعفر سرخس
سرخس از نظر دینی به دلیل وجود مزار چند تن از بزرگان عرفا و پیشوایان دینی ، دارای اهمیت است نویسنده كتاب تجارب السلف ، گوید: « محمدبن جعفر صادق (ع) در سرخس مدفون است و تربت او در آنجا ، زیارتگاهی عظیم است .....»
آرامگاه ابوعلی زاهر سرخس
گور خواجه ابوعلی زاهر در سرخس قرار دارد و مورد توجه و احترام مردم آن دیار است.