تبیان، دستیار زندگی

خراسان رضوی یكی از قدیمی ترین مناطق شمال خاوری ایران و یكی از جدید ترین استان های ایران است كه از تقسیمات جدید استان خراسان به وجود آمده است. خراسان رضوی یكی از پرجاذبه ترین مناطق ایران است كه دربرگیرنده حرم مطهر حضرت رضا (ع) بوده و یكی از مهم ترین قطب های گردشگری مذهبی – فرهنگی ایران را تشكیل می دهد. خراسان بخش باقی ‎مانده و کوچکی از «ساتراپی» پارت در دوره های باستانی ایران است که در سنگ نبشته های داریوش بزرگ هخامنشی در بیستون و سنگ نبشته های دیگر هخامنشی، ازآن یاد شده است. خراسان رضوی صرف نظر از جایگاه طبیعی، جغرافیایی و دارا بودن منابع سرشار زیر زمینی، از لحاظ تاریخی نیز از کهن سال ترین مناطق ایران به شمار می رود و از گذشته های دور دارای فرهنگی درخشان بوده است. وجود مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع) در شهر مشهد نیز در گسترش, رشد و رونق این استان نقش بسیار موثری داشته و مهم ترین جاذبه گردشگری مذهبی ایران را تشكیل می دهد.

نگاهی کوتاه به شهرستان قوچان

قوچان در جلگه باتلاقی كه رود اترك از آن‌جا بر می خیزد و به سمت باختر جاری شده و سپس به طرف خاور بازمی‌گردد و رود مشهد از آن‌جا سرچشمه می گیرد؛ واقع شده است. در بین مردم قوچان، به ویژه آبادی های پیرامون آن، آداب و رسوم ویژه ای بازمانده، كه بیان‌گر تفاهم و به هم پیوسته‌گی آنان و میراثی کهن از اصالت ملی و زبان و رسم و عادت های مردم آن است. مردم قوچان از نژاد آریایی‌هایی هستند كه پیش از اسلام، در شمال خراسان رضوی زندگی می كرده‌اند و زبان آنان فارسی باستان و بعدها فارسی دری بوده است. این مردمان در دگرگونی های تاریخی، دست خوش آمیزش با نژادهای دیگری چون تركان‌غز، سلجوقی و مغول شده‌اند. از اوایل سده 11 هـ . ق مهاجرت كردان باختر ایران به شمال خراسان آغاز شد. با این حال قوچانی ها تا كنون اصالت نژادی، به ویژه زبان خود را هم چنان نگاه‌داشته و به فارسی سخن می گویند. همه مردم قوچان مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند. جمعیت شهرستان قوچان‌در سرشماری عمومی نفوس ومسكن سال 1375 هـ . ش، 236.875 نفر بوده است. مهم ترین صنایع دستی مردم قوچان، عبارت‌اند: پوستین دوزی، نمد مالی، گلیم بافی، دوختن چاروق (گونه‌ای كفش)، ساغری، گیوه و كفش، كمخت، فرش، قالیچه بافی، جاجیم بافی، عرقچین دوزی، جوراب بافی، دستكش پشمی، كیسه حمام، گونه ای لباس مردانه از برك (پشم نرم بز و گوسفند) كه در اصطلاح محلی چوخه نام دارد، پیراهن آلاجه (آله جه دوزی)، و صادرات قوچان شامل صنایع دستی نامبرده و فرآورده های دامی چون ‌روده، پشم، كرك، موی بز، كره، روغن، پنیر، پوست گاو، گوسفند، بز و گوساله است.

نگاهی کوتاه به شهرستان چناران

شهرستان چناران، با پهنه ای بیش از 4هزار كیلومترمربع، در شمال خاوری استان خراسان‌رضوی قرار دارد. در سرشماری سراسری سال 1375 جمعیت شهرستان چناران 107270 نفر بر آورد شده است كه از این تعداد 32064 نفر در مركز این شهرستان زندگی می‌‌‌كردند. هنر فرش‌بافی در‌‌ چناران و پیرامون آن رایج است این فرش ها با طرح‌های مشهد و نقش های افشان، لچك، ترنج، محرابی‌و خشتی عرضه می‌شود. شهر منیجان، ‌مسجد جامع پیشین شهر و میل رادكان از جمله مهم ترین مناطق دیدنی و تاریخی شهرستان چناران به شمار می‌آیند.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
نام این ناحیه در گذشته های بسیار دور «رادكان» بوده و سپس «ارداك» خوانده شده و ظاهرا از سال 1338 هـ . ش، به چناران تبدیل یافته و مركز آن رادكان تعیین شده است. از آن جا كه در دوران پیش از اسلام و هم چنین سده های نخست اسلامی «رادكان» بسیار آباد و پر رونق بوده و یكی از شهرهای چهارگانه توس به شمار می رفته و مردانی جوانمرد، نیك اندیش و شجاع داشته است، آن را «رادكان» به معنی جایگاه جوانمرد خوانده‌اند. واژه «ارداک» نیز دارای معانی گوناگونی چون مکان مردان بزرگ، قرارگاه سپاهیان‌و نیز نام شخصی خاص است. بنای ارداك (چناران) را به اردا، موبد اردشیر بابكان، كه پارسیان او را پیامبر دانسته اند و پدرش ویراف بوده نسبت می دهند. شاید این موبد، موكل آتشكده این ناحیه بوده و به همین جهت به آن ارداك گفته اند.
تمامی سرزمین خراسان، از جمله ناحیه چناران در روزگار خلفای راشدین گشوده شده و پس از آن، امویان و عباسیان بر آن حكومت كرده اند. در 129 هـ . ق، ابومسلم خراسانی از شهر مرو برخاست و خراسان از جمله رادكان و چناران را گشود. سپس طاهریان، صفاریان سیستان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان بر این دیار حكم رانده اند. آلب ارسلان سلجوقی در سال 463 هـ . ق، فرزند خود ملكشاه را به ولیعهدی خویش برگزید و از خوارزم به رادكان آمده بزرگان، حاكمان و سرداران را در آن جا گرد آورد. وی با ساختن تختی از زر سرخ فرزند و ولیعهد خویش را بر فراز آن نشانید و فرمان داد كه بار دیگر، امیران و بزرگان با او بیعت كنند.
با چیره گی مغولان بر سراسر خراسان در سال 617 هـ . ق، سنتبای بهادر به دستور چنگیز مغول در 617 هـ . ق، از راه توس، رهسپار رادكان شد و چون از النگ رادكان (چمن رادكان) خوشش آمد، آسیبی به ساكنان آن نرسانید؛ تنها شماری سرباز در آن جا گذاشت و رهسپار خبوشان (قوچان) شد. بر اساس منابع تاریخی، هلاكوخان مغول نیز چند گاه به رادكان و چناران آمده و در آن جا اردو زده است. از سال 641 هـ . ق، به بعد نیز حکومت های بزرگ و کوچکی چون ملك كرت در هرات، امراء سربداری (737 هـ . ق) در سبزوار، طغا تیموریان (737 هـ . ق) در جرجان، امراء جغتایی (769 هـ . ق) در بلخ، تیموریان (781 هـ . ق) و نیز اوزبك ها و صفویان بر این سرزمین حكومت داشته اند. شاه عباس بزرگ صفوی (996- 1038 هـ . ق) برای جلوگیری از تاخت و تاز تركان و اوزبكان، کردان جنگجو را از ولایت های باختری ایران به خراسان كوچ داد و پنج ولایت كرد نشین در مرز، از استرآباد تا چناران تشكیل داد.
نادرشاه افشار‌ (1148- 1160 هـ . ق)، در روزگار فرمانروایی خود، خراسان، ‌از جمله چناران را در دست داشت و جانشینانش تا سال 1217 هـ . ق، بر این سرزمین حكومت كردند. نادرشاه در چناران، مركزی برای پرورش اسب ایجاد كرده بود، كه از نژاد اسب عربی و مادیان خراسانی، بهترین اسب را پرورش می دادند. پس از افشاریان، تا سال 1248 هـ . ق، سرزمین پهناور خراسان به گونه ملوك الوایفی اداره می گشت و چندین طایفه از كردان، بر بخشی از آن، از جمله چناران و قوچان حكومت می كردند. ناصرالدین شاه قاجار نیز دوبار در فاصله سال های 1283 و 1300 هـ . ق به رادكان آمده و در این زمان حاكم آن، محمد رضا خان رادكانی بوده و چناران تابع بلوك رادكان بوده است.

مشخصات جغرافیایی
شهرستان چناران، با پهنه ای بیش از 4هزار كیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان رضوی قرار دارد. این شهرستان ازشمال به شهرستان درگز، از باختر به شهرستان قوچان، از خاور به 
شهرستان مشهد و از جنوب به شهرستان های نیشابور و مشهد محدود است. این شهرستان با قرار گرفتن در میانه دشت توس و كوه های هزار مسجد و بینالود، فاقد ناهمواری است. هوای چناران معتدل و خشك است، و بیش ترین درجه حرارت در تابستان ها به 37 درجه بالای صفر و كم ترین آن،‌ در زمستان ها به 15 درجه زیر صفر می رسد. میانگین بارندگی سالیانه این شهر‌250 میلی‌متر است

نگاهی کوتاه به شهرستان سرخس

شهرستان سرخس با پهنه‌ای بیش از 5 هزار كیلومتر مربع در شمال خاوری استان خراسان رضوی‌در كنار مرز ایران و جمهوری تركمنستان قرار دارد. مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان قالی‌و‌قالیچه‌بافی،گلیم‌بافی،خورجین‌بافی‌ وسوزن‌دوزی تشكیل می‌دهد. قالی و قالیچه‌بافی‌از دیرباز در میان مردم این شهرستان رایج بوده است هم‌چنین در اقتصاد این شهرستان رل مهمی بازی می كند قالی های سرخ با طرح مشهد و قالیچه های آن با طرح های بلوچی و تركمنی بافته و عرضه می‌شود. گلیم‌بافی یكی دیگر از صنایع دستی پیشین این شهرستان است در نقاط مختلف این استان گلیم را پلاس می‌گویند. بافت‌آن به وسیله‌كارگاه‌های افقی و در روی زمین است و به واسطه رونق فرش بافی و تهیه نمد رنگرزی هم رونق یافته است. گلیم مرغوب از پشم و گلیم نامرغوب از رشته پتوی كهنه با رنگ آمیزی استفاده می‌شود. خورجین به گونه بزرگ و كوچك توسط بانوان تهیه می‌شود از خورجین های كوچك برای ترك اسب و خورجین های بزرگ برای حمل بار با استر، الاغ،اسب وشتر استفاده می شود. بافت‌خورجین‌ به‌طور‌ساده، رنگی و گل‌دار متداول است. گل‌دوزی خاصی با استفاده از نخ ابریشم الوان، كاموا، نخ دمسه بر روی عرق‌چین و شب كلاه‌ها انجام می‌گیرد. عرق‌چین یك نمونه از سوزن دوزی این شهرستان است.عرق‌چین یك گون كلاه است كه به گونه نیم كره ساخته می شود و نقش‌های مرتب و جالبی با ابریشم روی ان ایجاد می‌كنند نقش‌های جودانه، علقیش، دندون موشی، گل قبقه ای رایج است پس از آماده شدن پارچه و دوختن آن قالب زده می شود و به بازار عرضه می‌شود. آرامگاه ابوالفضل حسن، آرامگاه محمد بن جعفر و مزار ابوعلی زاهر برخی از مكان های تاریخی و دیدنی این شهرستان را تشكیل می‌دهند.

مشخصات جغرافیایی 
شهرستان سرخس، با پهنه‌ای بیش از 5 هزار كیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان، در كنار مرز ایران و جمهوری تركمنستان قرار دارد. این شهرستان از سوی شمال و خاور به جمهوری تركمنستان، از باختر به شهرستان مشهد و از جنوب به شهرستان تربت جام محدود است. هوای سرخس معتدل و خشك بوده، بیش ترین درجه حرارت در تابستان ها، 38 درجه بالای صفر و كم ترین آن در زمستان ها، 10 درجه زیر صفر است. میانگین باران سالیانه سرخس به 180 میلی‌متر می رسد. رود هریرودكه در 2 كیلومتری خاور سرخس مرز مشترك ایران و تركمنستان را تشكیل داده است. شهر سرخس در دشت قرار گرفته و از بلندی مهمی برخوردار نیست. جمعیت این شهرستان براساس آمار سال 1375 برابر با 73604 نفر است كه از این تعداد 28547 نفر در مركز شهرستان زندگی می‌كردند.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
سرخس از دیرباز به نام های «ساریگو»، «ساریكا»، «سرخس نو»، «سرخس ناصری» و «سرخس افراسیابی» خوانده شده است.حكیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه، در داستان جنگ هفت گردان، از سرخس یاد كرده است. كهن‌ترین متن فارسی كه از سرخس سخن گفته ، «حدودالعالم» (372 هـ . ق) است، كه می گوید: «سرخس شهری است بر راه و اندر میان بیابان نهاده … جایی با كشت و برز بسیار است، و مردمانی قوی تركیب اند و جنگی، و خواسته ایشان شتر است». 
سرخس در سده نخست هجری قمری، به دست مسلمان افتاد. این شهر در روزگار آلب ارسلان گسترش و اعتبار بسیار یافت، به طوری كه وی آن جا را مقر خود قرار داد. سرخس در سده های نخستین اسلامی و حتی تا زمان ابن بطوطه از شهرهای بزرگ خراسان به شمار می رفته است. وی می گوید: «… طغاتیمور با 50 هزار سپاهی به نبرد سربداران رفت. لیكن شكست خورد و شهرهای سرخس، الزاوه و توس كه از بزرگ ترین شهرهای خراسان بودند به دست سربداران افتاد…». امروزه شهر سرخس، مرز بین ایران و تركمنستان است، سرخس پیشین كه در سوی راست هری رود قرار داد، در دست تركمنستان می باشد و سرخس نو در دست ایران است. در 1884 م، روس ها سرخس كهنه ایران را همراه مرو و عشق آباد، اشتغال كردند و بدین ترتیب در مرز ایران و افغانستان از دریای مازندران تا تركستان چین، استقرار یافتند.
در سال های اخیر با ایجاد پالایشگاه گاز خانگیران و استخراج گاز شیرین و ترش و لوله كشی به نواحی مصرف، و بهره برداری از راه آهن مشهد – سرخس – تجن توسعه و رونق یافته و برآبادی و جمعیت سرخس افزوده شده است و هم چنین به واسطه همسایه گی با جمهوری تركمنستان، دارای اهمیت نظامی و استراتژیك است.

آرامگاهها و امامزاده ها در شهرستان سرخس

آرامگاه لقمان بابا سرخس

بنای مقبره شیخ لقمان سرخسی، از عرفای قرن چهارم هجری قمری و معاصر با ابوسعید ابوالخیر و شیخ ابوالفضل سرخسی، از ابنیه باشكوه و مهم تاریخی است كه در سه كیلومتری سرخس واقع شده است. این بنا شامل گنبدی آجری با ایوانی بلند و تزئیناتی از آجركاری و گچ‌بری می‌باشد. قسمتی از بنای اصلی را به دوران سلجوقیان نسبت می‌دهند و بقیه آن به قرن هشتم هجری قمری تعلق دارد. بنای كنونی مقبره شیخ لقمان دارای گنبد دو پوشه آجری كوتاه است . نوار كمربند مانندی، قسمت مدور گنبد را از ساقه و دیواره آن كه بر روی قاعده كثیرالاضلاعی قرار گرفته است ،‌ جدا می‌كند. در بدنه هر ضلع آن روزنه‌ای برای روشنایی درون گنبد تعبیه شده است.
پایه اصلی بنا كه گنبد سنگین و مجموعه ساختانی آن را نگاهداری می‌كند ، بنای آجری زیبایی است كه شامل نمونه‌های گوناگونی از تزئینات آجری است . درون طاق‌ نماها ، مزین به نقوش هندسی لوزی شكل (برجسته و گود) می‌باشد. این قبیل ریزه‌كاری‌های ظریف به منزله روكش زیبایی است كه بر روی نمای اصلی و آجری ساختمان نصب شده است.
در سر در بنا ، نمونه‌ای از گچ بری عالی باقی مانده است. در داخل بنا كتیبه‌ای به خط نسخ گچ‌بری شده است كه تاریخ 757 هجری قمری را نشان می‌دهد. تزئینات داخلی آن مانند گنبد هارونیه توس است. این بنا را كه تزئینات گچ بری و آجركاری ممتاز دارد ، می‌توان در ردیف بناهای مهم تاریخی و هنری ایران محسوب كرد. این بنا؛ باشماره 165در شمار آثارتاریخی با ارزش ایران به ثبت رسیده است.
آرامگاه محمدبن جعفر سرخس
سرخس از نظر دینی به دلیل وجود مزار چند تن از بزرگان عرفا و پیشوایان دینی ، دارای اهمیت است نویسنده كتاب تجارب السلف ، گوید: « محمدبن جعفر صادق (ع) در سرخس مدفون است و تربت او در آنجا ، زیارتگاهی عظیم است .....» 
آرامگاه ابوعلی زاهر سرخس
گور خواجه ابوعلی زاهر در سرخس قرار دارد و مورد توجه و احترام مردم آن دیار است.