تبیان، دستیار زندگی

ماه رمضان همواره از پس از اسلام یکی از ماه‌های مورد توجه مسلمانان بوده است به ویژه ایرانیان با آداب خاصی از این ماه استقبال کرده و سپس آنرا تودیع می‌نمودند. این ماه بعلت ویژگیهایی که داشته ،مغضوب و محبوب بسیاری از شعرا قرار گرفته که هر یک برای خود دلیل داشته‌اند در دوره‌های مختلف ادبیات فارسی، همراه با تغییرات مذهبی که در مردم بوجود آمده، وضعیت شعر نیز با همان تغییرات عوض شده و این تغییرات بطور مستقیم در شعر تأثیر گذاشته است.

چنانکه می‌بینیم در عصرهای اولیه پس از اسلام پایبندی به دین و قواعد شرعی کمتر است و هرچه جلوتر می‌آییم به تفید بیشتری برمی‌خوریم به همین ترتیب نگاه شعرا به رمضان دچار تغییرات محسوسی است . تقریباً تمام شعرا در شعر خود از رمضان و تبعات آن گرچه در بیتی باشد یادی کرده‌اند.

حافظ
ساقی بیار باده که ماه صیام رفت
درده قدح که موسم ناموس و نام رفت
وقت عزیز رفت بیا تا قضا کنیم
عمری که بی‌حضور صراحی و جام رفت
مستم کن آن‌چنان که ندانم ز بیخودی
در عرصه خیال که آمد کدام رفت
بر بوی آن که جرعه جامت به ما رسد
در مصطبه دعای تو هر صبح و شام رفت
دل را که مرده بود حیاتی به جان رسید
تا بویی از نسیم می‌اش در مشام رفت
زاهد غرور داشت سلامت نبرد راه
رند از ره نیاز به دارالسلام رفت
نقد دلی که بود مرا صرف باده شد
قلب سیاه بود از آن در حرام رفت
در تاب توبه چند توان سوخت همچو عود
می ده که عمر در سر سودای خام رفت
دیگر مکن نصیحت حافظ که ره نیافت
 گم‌گشته‌ای که باده نابش به کام رفت

مولانا
این دهان بستی دهانی باز شد
تا خورنده لقمه‌های راز شد
لب فرو بند از طعام و از شراب
سوی خوان آسمانی کن شتاب
گر تو این انبان ز نان خالی کنی
پر ز گوهرهای اجلالی کنی
طفل جان از شیر شیطان باز کن
بعد از آنش با ملک انباز کن
چند خوردی چرب و شیرین از طعام
امتحان کن چند روزی در صیام
چند شب‌ها خواب را گشتی اسیر
یک شبی بیدار شو دولت بگیر

مولانا
ماه رمضان آمد ای یار قمرسیما
بر بند سر سفره بگشای ره بالا
ای یاوه هرجایی، وقت‌ است كه باز آیی
بنگر سوی حلوایی تا كی طلبی حلوا...
مرغت ز خور و هیضه، مانده‏ست درین بیضه
بیرون شو از این بیضه تا باز شود پرها
بر یاد لب دلبر خشك‌ است لب مهتر
خوش با شكم خالی می‏نالد چون سرنا
خالی شو  و خالی به لب بر لب نایی نه
چون نی زدمش پر شو و آنگاه شكر می‏خا...
گر توبه زیان كردی آخر چه زیان كردی
كو سفره نان افزا كو دلبر جان افزا
از درد به صاف آییم و ز صاف به قاف آییم
كز قاف صیام ای جان، عصفور شود عنقا
صفرای صیام ار چه، سودای سفر افزا
لیكن ز چنین سودا یابند ید بیضا
هر سال نه جوها را می‏پاك كند از گل
تا آب روان گردد تا كشت‏ شود خضرا
بر جوی كنان تو هم، ایثار كن این نان را
تا آب حیات آید تا زنده شود اجزا...

مولانا
بستیم در دوزخ یعنی طمع خوردن
بگشای در جنت ‏یعنی كه دل روشن
بس خدمت ‏خر كردی بس كاه و جوش بردی
در خدمت عیسی هم باید مددی كردن
تا سفره و نان بینی كی جان و جهان بینی
رو جان و جهان را جو، ای جان و جهان من
اینها همه رفت ای جان بنگر سوی محتاجان
بی‌برگ شدیم آخر چون گل ز دی و بهمن
سیریم ازین خرمن، زین گندم و زین ارزن
بی‌سنبله و میزان، ای ماه تو كن خرمن ... 

مولانا
مبارك باد آمد ماه روزه
رهت ‏خوش باد، ای همراه روزه
شدم بر بام تا مه را ببینم
كه بودم من به جان دلخواه روزه
نظر كردم كلاه از سر بیفتاد
سرم را مست كرد آن شاه روزه
مسلمانان، سرم مست است از آن روز
زهی اقبال و بخت و جاه روزه
به‌جز این ماه، ماهی هست پنهان
نهان چون ترك در خرگاه روزه
بدان مه ره برد آن كس كه آید
درین مه خوش به خرمنگاه روزه
رخ چون اطلس‌اش گر زرد گردد
بپوشد خلعت از دیبای روزه
دعاها اندرین مه مستجاب است
فلك‌ها را بدرد آه روزه
چو یوسف ملك مصر عشق گیرد
كسی كو صبر كرد در چاه روزه
سحوری كم زن ای نطق و خمش آن
ز روزه خود شوند آگاه روزه

مولانا
آمد شهر صیام، سنجق سلطان رسید
دست‏ بدار از طعام مایده جان رسید
جان ز قطعیت‏ برست، دست طبیعت ‏ببست
قلب ضلالت‏ شكست لشكر ایمان رسید
لشكر والعادیات دست‏به یغما نهاد
ز آتش و الموریات نفس به افغان رسید
البقره راست‏ بود موسی عمران نمود
مرده از او  زنده شد چون‌كه به قربان رسید
روزه چو قربان ماست زندگی جان ماست
تن همه قربان كنیم جان چو به مهمان رسید
صبر چو  بریست ‏خوش، حكمت ‏بارد از او
زان‌كه چنین ماه صبر بود كه قرآن رسید
نفس چون محتاج شد روح به معراج شد
چون در زندان شكست جان بر جانان رسید
پرده ظلمت درید، دل به فلك بر پرید
چون ز ملك بود دل باز بدیشان رسید
زود از این چاه تن دست‏ بزن در رسن
بر سر چاه آب گو: یوسف كنعان رسید
عیسی چو از خر برست گشت دعایش قبول
دست‏ بشو كز فلك، مایده و خوان رسید
دست و دهان را بشو، نه بخور و نی بگو
آن سخن و لقمه جو، كان به خموشان رسید 

مولانا
سوی اطفال بیامد به كرم مادر روزه
مهل ای طفل به سستی طرف چادر روزه
بنگر روی ظریفش بخور آن شیر لطیفش
به همان كوی وطن كن، بنشین بر در روزه
بنگر دست رضا را كه بهاری‌ست ‏خدا را
بنگر جنت جان را شده پر عبهر روزه
هله‌ ‏ای غنچه نازان، چه ضعیفی و چه یازان
چو رسن‌باز بهاری بجه از خیبر روزه
تو گلا غرقه خونی ز چه ای دلخوش و خندان
مگر اسحاق خلیلی خوشی از خنجر روزه
ز چه ای عاشق نانی، بنگر تازه جهانی
بستان گندم جانی هله از بیدر روزه

مولانا
می‏بسازد جان و دل را بس عجایب كان صیام
گر تو خواهی تا عجب گردی، عجایب دان صیام
گر تو را سودای معراج‌ است ‏بر چرخ حیات
دان‌كه اسب ‌تازی تو هست در میدانْ صیام
هیچ طاعت در حبان آن روشنی ندهد تو را
چون‌كه بهر دیده دل كوری ابدان صیام
چون‌كه هست این صوم نقصان حیات هر ستور
خاص شد بهر كمال معنی انسان صیام
چون حیات عاشقان از مطبخ تن تیره بود
پس مهیا كرد بهر مطبخ ایشان صیام
چیست آن اندر جهان مهلك‌تر و خون‌ریزتر
بر دل و بر جان و جا خونخواره شیطان صیام
خدمت‏ خاص نهانی تیز نفع و زود سود
چیست پیش حضرت درگاه این سلطان صیام
ماهی بیچاره را آب آن‌چنان تازه نكرد
آن‌چه كرد اندر دل و جان‌های مشتاقان صیام
در تن مرد مجاهد در ره مقصود دل
هست‏ بهتر از حیات صد هزاران جان صیام
گرچه ایمان هست مبنی بر بنای پنج ركن
لیك والله هست از آن‌ها اعظم‌الاركان صیام
لیك در هر پنج پنهان كرده قدر صوم را
چون شب قدر مبارك هست‏ خود پنهان صیام
سنگ بی‌قیمت كه صد خروار از او كس ننگرد
لعل گرداند چو خورشید درون كان صیام
شیر چون باشی كه تو از روبهی لرزان شوی
چیره گرداند تو را بر بیشه شیران صیام
بس شكم خاری كند آن‌كو شكم خواری كند
نیست اندر طالع جمع شكم‌خواران صیام
خاتم ملك سلیمان‌ است ‏یا تاجی كه بخت
می‏نهد بر تارك سرمای مختاران صیام
خنده صایم به است از حال مفطر در سجود
زان‌كه می ‏بنشاندت بر خوان‌الرحمن صیام
در خورش آن بام تون، از توبه آلایش بود
همچو حمامت‏ بشوید از همه خذلان صیام
شهوت خوردن ستاره نحس دان تاریك دل
نور گرداند چو ماهت در همه كیهان صیام
هیچ حیوانی تو دیدی روشن و پر نور علم
تن چون حیوان‌ است مگذار از پی حیوان صیام
شهوت تن را تو همچون نیشكر در هم شكن
تا درون جان ببینی شكر ارزان صیام
قطره تو، سوی بحری كی توانی آمدن؟
سوی بحرت آورد چون سیل و چون باران صیام
پای خود را از شرف مانند سر گردان به صوم
زان‌كه هست آرامگاه مرد سر گردان صیام
خویشتن را بر زمین زن در گه غوغای نفس
دست و پایی زن كه بفروشم چنین ارزان صیام
گرچه نفست رستمی باشد مسلط بر دلت
لزر بر وی افكند چون بر گل لرزان صیام
ظلمتی كز اندرونش آب حیوان می‏جهد
هست آن ظلمت ‏به نزد عقل هشیاران صیام
گر تو خواهی نور قرآن در درون جان خویش
هست ‏سرِّ نور پاك جمله قرآن صیام
بر سر خوان‌های روحانی كه پاكان شسته‏اند
مر تو را هم‌كاسه گرداند بدان پاكان صیام
روزه چون روزت كند روشن‌دل و صافی‌روان
روز عید وصل شه را ساخته قربان صیام
در صیام ار پا نهی شادی‌كنان نه با گشاد
چون حرام است و نشاید پیش غناكان صیام
زود باشد كز گریبان بقا سر بر زند
هر كه در سر افكند ماننده دامان صیام

مولانا
مه روزه اندر آمد، ای بت ‏شكرلب
بنشین نظاره می‏كن، ز خورش كناره می‏كن
دو هزار خشك لب بین به كنار حوض كوثر
اگر آتش است روزه تو زلال بین نه كوزه
تری دماغت آرد چو شراب همچو آذر
چو عجوزه گشت گریان شه روزه گشت ‏خندان
دل نور گشت ضربه، تن موم گشت لاغر
رخ عاشقان مزعفر، رخ جان و عقل احمر
منگر برون شیشه، بنگر درون ساغر
همه مست و خوش شكفته، رمضان ز یاد رفته
به وثاق ساقی خود بزدیم حلقه بر در
چون بدید مست ما را، بگزید دست‌ها را
سر خود چنین چنین كرد و بتافت روز معشر
ز میانه گفت مستی، خوش و شوخ و می‌پرستی
كه: كسی بگوید اینك «شكند ز قند و شكر؟»
شكر از لبان عیسی كه بود حیات موتی
كه ز ذوق باز ماند دهن نكیر و منكر
تو اگر خراب و مستی به من آ كه از من استی
و اگر خمار یاری سخنی شنو  مخمر
چه خوشی! چه خوش سنادی! به كدام روز زادی؟
به كدام دست كردت قلم قضا مصور
تن تو حجاب عزت، پس او هزار جنت
شكران و ماه رویان همه همچو مه مطهر
هله، مطرب شكرلب، برسان صدا به كوكب
كه ز صید باز آمد شه ما خوش و مظفر
ز تو هر صباح عیدی، ز تو هر شب است قدری
نه چو قدر عامیانه كه شبی بود مقدر
تو بگو سخن كه جانی، قصصات آسمانی
كه كلام توست صافی و حدیث من مكدر

مولانا
این روزه چو به ‏غربیل ببیزد
جان را پیدا آرد قراضه پنهان را
جامی كه كند تیره مه تابان را
بی‌پرده شود نور دهد كیوان را