تبیان، دستیار زندگی

با عرض سلام خدمت دوستان بزرگوار  انجمن ادبیات
یکی از راههای افزایش مهارت در ایجاد آثار منظوم در ادب فارسی ، افزایش معلومات در این زمینه می باشد با توجه به تخصصی بودن این انجمن از تمامی دوستان دعوت می شود تا اگر مطالبی را در خصوص شعر،وزن،قافیه، صناعات ادبی، سبک های نثر و نظم فارسی و ... دارند در این مبحث به اشتراک بگذارند تا سایر دوستانی که رشته ی آنان ادبیات نبوده و نیست از آن بهره برداری نمایند.
منتظر فعالیت همه ی دوستان انجمن در این مبحث هستیم
یا علی مدد

قافیه در شعر نو :
قافیه ی شعر نو بر خلاف شعر کلاسیک در آخر ابیات نمی آید؛ بلکه بستگی به مطلب دارد و الزاماً هر مطلب هم قافیه دار نیست و شاعر خود را اسیر قافیه نمی سازد، معمولاً در هر مطلب دو یا چند مصرع قافیه دار می آید.

عروض ( وزن شعر )
( حرف – هجا – وزن )
– حرف : قبلا توضیح داده شد اما چند تبصره دارد:
تبصره 1 : چون هر مصوت بلند تقریباً دو برابر مصوت کوتاه تلفظ می شود، در وزن شعر دو حرف به حساب می آید. اما مصوت کوتاه برابر یک حرف است.

مثال : « ما » --> سه حرف : م + مصوت بلند « ا » که دو حرف به حساب می آید.
سرد --> چهار حرف : س + َ + ر + د
تبصره ی 2- « ا » ، « و » ، « ی » در صورتی دو حرف به حساب می آیند که دومین حرف هجا باشد.
– هجا : هجا ( بخش ) یک واحد گفتار است که با هر ضربه ای هوای ریه به بیرون رانده می شود.

انواع هجاهای فارسی :
1- هجای کوتاه
2– هجای بلند
3– هجای کشیده
هجای کوتاه : دارای 2 حرف است با علامت U مانند : کلمات ن َ ( نه )، ت ُ ( تو )
هجای بلند : دارای 3 حرف است با علامت — مانند کلمات : سر – پا
هجای کشیده : دارای 4 یا 5 حرف است با علامت — U مانند کلمات نرم، سرد

1– هرگاه « ن » بعد از مصوت بلند و در یک هجا ( بخش ) قرار بگیرد به حساب نمی آید.
مانند : جان = جا، خون = خو، اما اگر به هجای بعد منتقل گردد به حساب می آید.

2- « آ » در وزن شعر سه حرف، همزه + مصوت بلند « ا » است.
وزن : وزن شعر عبارت است از نظمی در اصوات گفتار.
عروض : علمی است که از قواعد تعیین و طبقه بندی اوزان شعر بحث می کند.
واحد وزن : واحد وزن در شعر فارسی مصراع و در شعر عرب بیت است اما در نام گذاری اوزان شعر فارسی طبق سنت ، واحد وزن را بیت می گویند.

قواعد تعیین وزن :
برای تعیین وزن یک شعر، چهار قاعده را باید به کار برد:
1– درست خواندن شعر و درست نوشتن آن
2– تقطیع هجایی
3– تقطیع به ارکان
4– اختیارات شاعری

درست خواندن شعر و درست نوشتن آن ( استفاده از خط عروضی )
برای پیدا کردن وزن یک شعر نخست آن را باید دقیقاً روان و فصیح خواند و پس از این باید عین تلفظ را واضح بنویسیم که این خط ( خط به صورت ملفوظ ) خط عروضی نامیده می شود.
مانند:
طاعت آن نیست که بر خاک نهی پیشانی
صدق پیش آر که اخلاص به پیشانی نیست
وقتی درست بخوانیم « طاعت آن » به صورت « طاعتان » و « پیش آر » به صورت « پیشار» تلفظ می شود.

در نوشتن شعر به خط عروضی رعایت چند نکته لازم است :
1– اگر در فصیح خواندن شعر، همزه ی آغاز هجا ( وقتی قبل از آن صامتی باشد )، تلفظ نشود، در خط نیز همزه را باید حذف کره چنان که در شعر فوق « طاعت آن » با حذف همزه به صورت « طاعتان » تلفظ می شود.

2– در خط عروضی باید حرکات ( مصوت های کوتاه ) گذاشته شود.

3– حروفی که در خط هست اما به تلفظ در نمی آید در خط عروضی حذف می شود.
مثلاً : خویش --> خیش نوشته می شود.

4– مصوت، دومین حرف هر هجاست، لذا حروف « و » ، « ا » ، « ی » فقط وقتی دومین حرف هجا باشند مصوت هستند و دو حرف به حساب می آیند. مانند: سار

5– حرفی که مشدد تلفظ می گردد باید به صورت دو حرف نوشته شود مانند « عزت » که باید به صورت « عززت » نوشته شود.

تقطیع هجایی :
منظور از تقطیع هجایی مشخص کردن هجاهای شعر اعم از کوتاه، بلند و کشیده است. برای این کار ابتدا باید هجاهای شعر را به دقت جدا و مرز هجا را با خط عمودی کوتاهی مشخص کرد. دقت شود که به تعداد مصوت ها هجا وجود دارد. ضمناً هجاهای کشیده باید با خط عمودی به یک هجای بلند ( سه حرف اول ) و یک هجای کوتاه ( یک یا دو حرف بعد ) تقسیم شوند. پس علامت هر هجا زیر آن آورده شود.
مثال:
مرنجان دلم را که این مرغ وحشی
ز بامی که برخواست مشکل نشیند

مَ


رَ

ن


جا

ن


دِ


لم


را


ك


این


مُر


غِ


وَح


شی

U


_


_


U


_


_


U


_


_


U


_


_

زِ


با


می


كِ


بر


خا


ست


مُش


كل


ن


شی


ند

نکته :
– هجای پایانی اوزان شعر فارسی همیشه بلند ( — ) است.
– حرکات ( مصوت های کوتاه ) مانند دیگر حروف هستند؛ اما هر مصوت بلند دو حرف به حساب می آید. هم چنین « ن » ساکن بعد از مصوت بلند در یک جا حساب نمی شود.

تقطیع به ارکان
پس ار تقطیع هجایی می بینیم که علامت های هجاها دارای نظمی هستند، نظمی تکراری یا نظم متناوب که به صورت 4 تا 4 تا یا 3 تا 3 تا یا 4 تا و 3 تا یا 4 تا و 2 تا می باشند که به آن تقطیع به ارکان می گوییم.
مثال:

ای


سا


ر


با


آ


هِس


تِ


ران


كا


را


مِ


جا


نَم


می


رَ


وَد

_


_


U


_


_


_


U


_


_


_


U


_


_


_


U


_

هجاهای هر مصرع شعر فوق را اگر سه تات سه تا جدا کنیم نظمی در آن ها نمی بینیم ولی اگر چهار تا چهار تا جدا کنیم نظم آن ها آشکار می شود، به این صورت که از تکرار چهار بار
« — — U — » تشکیل شده است:
نکته: اکثر اوزان شعر فارسی دارای نظم تکراری هستند و بعضی نیز نظم متناوب دارند و در اندکی اوزان نظمی دیده نمی شود. ضمناً نظم تکراری بر متناوب ترجیح دارد.

ارکان عروضی :
وقتی هجاهای شعری را به اجزای چهار تا چهار تا یا سه تا سه تا یا چهار تا و سه تا به نحوی که نشان دهنده ی نظم آن ها باشد، جدا کردیم ساده تر این است که به جای هر یک از اجزای چهار یا سه هجایی معادل آن ها را بیاوریم.
در عروض عربی و فارسی، هم وزن هجاهای جدا شده ی هر مصراع را ( که نمایانگر نظم وزن هستند ) از « فعل » ساخته اند، فی المثل « فعولن » را هم وزن « U — — » آورده اند این قالب ها را ارکان عروضی نامیده اند.