تبیان، دستیار زندگی

شایسته‌سالاری (meritocracy)
به شیوه‌ای از مدیریت گفته می‌شود که در دست‌اندرکاران بر پایهٔ توانایی و شایستگی‌شان برگزیده شوند و نه بر پارهٔ قدرت مالی یا موقعیت اجتماعی و فامیلی. فناوری‌های نوین و شتاب تحولات و تغییرات، نیاز به نیروی انسانی متخصص را بیش از پیش کرده است .این امر بنگاهها و دولت را به سوی نظام و سیستمی شایسته سالار رهنمون می‌کند. در جوامع شایسته سالار، نگرش‌های خویشاوندسالاری، قبیله گرایی، حزب سالاری و غیره مطرود است. نظام شایسته سالار، نظامی است که در آن افراد مناسب در مکان و زمان مناسب منصوب شده و از ایشان بهترین استفاده در راستای اهداف فردی، سازمانی و اجتماعی به عمل آید.

یكى دیگر از معیارهاى شایستگى «علم و آگاهى» است؛ یعنى كسى كه علم و آگاهى دارد، نسبت به كسى كه فاقد آن است، از شایستگى بیشترى برخوردار است.

براساس همین معیار است كه در روایات ما علم نه تنها موجب شایستگى افراد تلقّى مى‌شود، بلكه علم منشأ هر نوع فضیلت و خوبى و مایه مباهات فرشتگان الهى بر اهل علم است. بر اساس روایات ما علم، زمینه تخلق به اخلاق فراهم كرده و نیز باعث احیاى دین مى‌گردد. از این‌رو، در بسیارى از روایت، عالمان و وارثان پیامبران و حتى در برخى از روایات برتر از آنان تلقّى شده‌اند. رسول اكرم (ص)مى‌فرمایند: «عالمان وارثان پیامبرانند؛ زیرا پیامبران درهم و دینارى به ارث نگذاشته‌اند و تنها چیزى كه به ارث گذاشته‌اند علم است كه اگر كسى از آن بهره‌ور شود بهره فراوانى برده است.» یا مى‌فرماید: «حاملان علم در دنیا جانشین پیامبرانند و در آخرت در شمار شهدا قرار دارند.» از این بیان، جایگاه رفیع و شایستگى علما نسبت به سایر افراد و همچنین رابطه آنها با انبیا به خوبى استفاده مى‌شود. بنابراین، كسانى كه حامل این معیار است، نه تنها نسبت به سایر افراد شایستگى بیشترى دارند، بلكه حتى از بسیارى از انبیا سلف نیز شایسته‌ترند.

یكى دیگر از معیارهاى شایستگى «عدالت» است؛ یعنى كسى كه عادل است، نسبت به كسى كه ظالم است، شایسته‌تر است.
رسول خدا (ص)فرمود: دوست داشتنى‌ترین كس نزد خداى در قیامت و كسى كه از همه به او نزدیك‌تر است، پیشواى دادگستر است و بدترین و دورترین كس، پیشواى ستمگر است.
بنابراین، عدالت برترى مى‌آورد و كسانى كه از این ویژگى برخوردارند، نسبت به كسانى كه فاقد آن مى‌باشند، شایستگى بیشترى دارند.

یكى از معیارهاى شایستگى «راست‌گویى» است. یك مدیر در گفتار و كردار خود صداقت داشته باشد تا هم آنانى كه از نظر سلسله مراتب در مافوق او قرار دارند و هم افرادى كه زیر نظر او فعالیت مى‌كنند، به او اعتماد كنند. بدیهى است كه اعتماد متقابل شرط اساسى موفقیت در هر كار جمعى و ادارى مى‌باشد.

یكى از ابعاد شایستگى از نظر قرآن كریم «بصیرت» است. منظور از بصیرت، نورى است كه خداوند ـ تبارك و تعالى ـ در ذهن افراد مؤمن و متقى ایجاد مى‌كند تا آنچه را كه از طریق دانش مدیریت نمى‌توان دید، ببینند. بصیرت به این معنا، به عنوان معیارى مستقل و جداى از علم ذكر شده است؛ زیرا امرى درونى، ذاتى و خدادادى است كه قابل كسب و یادگیرى نمى‌باشد، بلكه بیشتر از طریق تزكیه نفس و تقویت معنویات حاصل مى‌شود، بر خلاف علم كه مى‌توان آن را از طریق آموزش و یادگیرى به دست آورد. به عبارت دیگر، منظور از بصیرت، احساس ویژه‌اى (نور) است كه شكوفایى آن انسان را به انجام كار از طریق دیگران قادر مى‌سازد و او را داراى هنر مدیریت مى‌نماید.

انشالله در فرصتی دیگر به ویژگی هایی دیگر می پردازیم.

یكى دیگر از معیارهاى شایسته‌سالارى و شایستگى از نظر اسلام، داشتن «بینش سیاسى» است؛ یعنى كسى كه واجد بینش سیاسى مى‌باشد نسبت به افرادى كه فاقد آن مى‌باشند شایستگى بیشترى براى مدیریت سازمان و جامعه دارد. منظور از بینش سیاسى با توجه به معناى ریشه «سیاست»، یعنى تدبیر امور جامعه، قیام به اصلاح امور آنها و دوراندیشى، این است كه با شناخت دقیق مصالح افراد، سازمان‌ها و جامعه، به اصلاح آنها قیام نموده تا بتواند از این طریق در شرایط و موقعیت‌هاى مختلف امور آنها را به طور مناسب‌تر و شایسته‌تر تدبیر و مدیریت كند. بدین‌سان، مى‌توان گفت : «سیاست از لوازم اجتناب‌ناپذیر مدیریت است و تنها كسى مى‌تواند به طور شایسته از عهده اداره گروه، سازمان و حكومت برآید كه بینش سیاسى داشته باشد.»لازم به یادآورى است كه بینش سیاسى متفاوت از معیارهاى‌هاى دیگرى مانند «علم» و «بصیرت» مى‌باشد؛ زیرا منظور از علم ـ همان‌گونه كه گفته شد ـ قوانین و مقرّرات موجود مى‌باشد و منظور از بصیرت ـ همان‌گونه كه بیان گردید ـ نورى است كه خداوند به وسیله كسب معنویت در اذهان افراد قرار مى‌دهد. اما منظور از بینش سیاسى، آن چیزهایى نیست كه در لایه‌هاى كتاب‌ها یا قوانین و مقرّرات به چشم مى‌خورد یا از جانب خداوند در اذهان افراد الهام مى‌شود، بلكه منظور از آن درك و فهم نكته‌هاى بسیار حیاتى و پیچیده است كه از طریق نگاه جامع و نظام‌مند و تجزیه و تحلیل مجموعه پدیده‌هاى سیاسى و اجتماعى با توجه به حوادث گذشته، حال و آینده به دست مى‌آید. اینكه در روایات آمده است : «العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس»،51 اشاره به همین بینش سیاسى دارد. حضرت على (ع) در این‌باره مى‌فرماید: «من حسنت سیاسته دامت ریاسته»؛كسى كه بینش سیاسى خوبى داشته باشد، ریاستش تداوم مى‌یابد. نیز مى‌فرماید: «آفة الزعماء ضعف السیاسة»؛ آفتى كه زعما و متصدیان رهبرى را تهدید مى‌كند ضعف بینش سیاسى است.

یكى از معیارهاى شایستگى از نظر اسلام «حسن الخلق» است. در نفس كه صدور كارهایى را كه از نظر عقلا و شرع نیكو هستند تسهیل مى‌كند.
منظور از حسن خلق به عنوان یكى از معیارهاى شایستگى، معناى دوم آن است نه معناى اول. با توجه به معناى دوم است كه امام صادق (ع) در پاسخ شخصى كه از ایشان خواسته بود تا حسن خلق را براى او تعریف كند، مى‌فرماید: «تُلینٌ جانبك، و تطیب كلامك و تلقى اخاك ببشر حسن»حسن خلق یعنى [با مردم با فروتنى برخورد كنى، سخنت عطرآگین باشد، و با برادر دینى خود با چهره باز و بشاش ملاقات نمایى. یا پیامبر اكرم ˆ در مورد كسى كه چهار بار از آن حضرت تقاضاى تعریف دین را كرده بود، بار اول، بار دوم و بار سوم مى‌فرماید : دین، یعنى حسن الخلق. و بار چهارم مى‌فرماید: دین، یعنى اینكه در برخورد عصبانى نشوى.این ذكر خاص پس از عام در سخن پیامبرˆ به این معناست كه دین یعنى همان برخورد نیكو با دیگران، به گونه‌اى كه اگر كسى برخورد شایسته با دیگران نداشته باشد، اصل وجود دین او مورد تردید قرار مى‌گیرد.

 از معیارهاى دیگر شایستگى «رفق و مدارا» است. منظور از رفق و مدارا «نرمش در برخورد با دیگران»» مى‌باشد. البته رفق و مدارا تنها یك موضوع اخلاقى به معناى ملایمت در برخورد با دیگران نیست، بلكه به هدفى بزرگ‌تر، یعنى رهنمود سیاسى و حكومتى نیز اشاره دارد. روایات بسیارى درباره رفق و مدارا به عنوان یك موضوع حكومتى و مدیریتى وجود دارند؛ از جمله، حضرت على † مى‌فرماید: «سیاست مبتنى بر رفق، خوب سیاستى است.»

امام صادق (ع) نیز مى‌فرماید: «كسى كه سیاست رفق و مدارا را در كارهایش به كار گیرد، هرچه از مردم بخواهد به آن نایل مى‌آید.»

یكى از معیارهاى شایستگى و شایسته‌سالارى، «قاطعیت» است. منظور از قاطعیت این است كه كسى در اداره سازمان و افراد تحت مدیریت خود و همچنین در تصمیم‌گیرى قاطع بوده و هیچ‌گونه ضعف و تردیدى از خود نشان ندهد. به عبارت دیگر، منظور از قاطعیت در اینجا این است كه وقتى تمامى جوانب قضایا مورد بررسى قرار گرفتند، آنچه را كه تصمیم گرفت «و صلاح تشخیص داد باید قاطعانه انجام دهد.»65 از نظر اسلام، كسى كه این ویژگى را داشته باشد نسبت به كسانى كه فاقد آن هستند، براى تصدى امور شایستگى بیشترى دارد. بر اساس همین ویژگى و معیار، حضرت على † در نامه خود به مالك اشتر توصیه مى‌كند كه براى قضاوت افرادى را برگزیند كه قاطع باشند: «و اصرمهم عند اتضاح الحكم»؛ و قاطع‌ترین آنها را هنگامى كه حكم معلوم شد انتخاب كن. آیه شریفه نیز مى‌فرماید: (فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ.) (آل‌عمران: 159) بر اساس توصیه امام و آیه شریفه، كسى در حكومت اسلامى شایستگى قضاوت و اداره جامعه را دارد كه قاطع باشد؛ یعنى وقتى به این نتیجه رسید كه چگونه حكم كند یا چگونه امور جامعه را اداره نماید، جوسازى‌ها او را دچار وسوسه و ضعف در تصمیم‌گیرى نكند، بلكه بدون هیچ ملاحظه و با قاطعیت كامل در امر قضاوت رأى خود را صادر نموده یا تصمیمات خود را به اجرا بگذارد.

یكى از معیارهاى شایستگى «انتقادپذیرى» است. منظور از انتقادپذیرى این است كه «مدیر باید به همكاران و افراد تحت مدیریت خود اجازه انتقاد بدهد و انتقاداتى كه به شیوه مدیریت و اقدامات او مى‌شود، با دقت و انصاف و حوصله‌مندى ملاحظه و مطالعه كند و اگر دید كه انتقاد وارد است، به اشتباه خود اعتراف و حركت خود را تصحیح كند.»