تبیان، دستیار زندگی

به حول قوه الهی سعی خواهم کرد تا بخشی هر چند اندک از دستور زبان فارسی را برای آشنایی بیشتر با آن در این مبحث بیاورم.
شاید نتوانم مرتب و از ابتدا تا انتها این کار را انجام دهم ولی همان جسته گریخته و بی نظم را نیز بپذیرید.



                                                                                 

متمِّم

به بعضی از حرف ها حرف اضافه می گویند.
حرف های اضافه اغلب کلمه ها را به فعل یا به جمله نسبت می دهند.

کتابی از کتابفروشی خریدم.
«از» حرف اضافه است و کتابفروش را به خریدم مربوط ساخته و به آن نسبت داده است.
«کتابفروش» در این جمله که بعد از حرف اضافه آمده و به فعل نسبت داده شده متمّم نامیده می شود.

نقش کلمه ها
از میان اجزای جمله، نهاد، مسند، مفعول و متمّم را نقش می گوییم.

نقش یعنی وظیفه ای که کلمه در جمله دارد. یک کلمه ممکن است نقش های گوناگون در جمله بپذیرد.

محسن آمد. محسن در این جمله نهاد است.
محسن را دیدم . محسن در این جمله مفعول است.
تو محسنی؟ محسن در این جمله مسند است.

هر کدام از نقش هایی که یاد کردیم، ممکن است یک کلمه باشد. ممکن است دو کلمه یا به صورت گروهی از کلمه ها باشد:

معلم آمد. ----» نهاد در این جمله یک کلمه است.

معلّم کوشای کلاس سوّم آمد. ----» نهاد در این جمله گروهی از کلمه هاست.

معلّم کوشای کلاس سوّم دبستان کلّاً نهاد واقع شده، امّا یک کلمه در آن اصل یا هسته ی نهاد است، و بقیه وابسته های آن هستند.

دراین مثال:

معلم کوشای کلاس سوم دبستان، تمرین مشکل کتاب را روی تخته سیاه کلاس حل کرد.

معلم کوشای کلاس سوم دبستان:
معلم : هسته ی نهاد
کوشای کلاس سوم دبستان : وابسته های نهاد

تمرین مشکل کتاب:
تمرین : هسته ی مفعول
مشکل کتاب : وابسته های مفعول

تخته سیاه کلاس:
تخته : هسته ی متمّم
سیاه کلاس : وابسته های متمّم

در این جمله نهاد، مفعول، متمّم هر سه وابسته دارند.
وابسته ها نیز نوعی نقش هستند.

نقش های وابسته را می توان به چهارنوع تقسیم کرد:
صفت، مضاف الیه، بدل و معطوف

*نکته :
[مضاف هیچگاه نقش محسوب نمی شود.]

صفت
صفت کلمه ای است که چگونگی کلمه ای دیگر را - که به آن موصوف می گویند - بیان می کند و یا به نحوی آن را مشخّص می کند.
مثلاً به آن اشاره می کند یا در مورد آن پرسش می کند.

وقتی می گوییم:
معلّم کوشا
معلّم موصوف و کوشا صفت آن است.
کوشا یکی از ویژگی های معلّم را بیان می کند.

چنانکه می بینید صفت به دنبال موصوف آمده و میان آن دو نشانه ای به صورت کسره می آید:
معلّم ــِـ کوشا

کسره یا ــِـ که در خط فونه تیک به صورت e نوشته می شود در دستور زبان حرف نشانه شمرده می شود.

برای یک موصوف می توان چند صفت آورد:
دوست مهربان و گرامی
دوست مهربانِ گرامی
شهر بزرگ و پرجمعیّت و شلوغ
شهر بزرگِ پرجمعیّتِ شلوغ

چنانکه می بینید می توان میان صفت ها حرف نشانه آورد یا حرف «و»

بدل

بدل نیز نوعی نقش وابسته است.

بدل از جهاتی مانند مضاف الیه و صفت است. یعنی به دنبال کلمه می آید – که آن را مبدّلٌ منه می نامند – و درباره ی آن توضیحی می دهد.

فرق ظاهری بدل با مضاف الیه و صفت در آن است که بدل بی هیچ نشانه ای به دنبال مبدّلٌ منه می آید.

بدل در بسیاری موارد نام یا نام دیگر یا لقب یا واژه ای است که مقام یا شغل مبدّل منه را می رساند:

شاعر بزرگ، حافظ، درشیراز به دنیا آمد.
در این جمله حافظ بدل است از «شاعر بزرگ» که نهاد جمله است. شاعر بزرگ مبدلٌ منه است.

در جمله های زیر، کلمه یا گروهی از کلمه ها که با رنگ نارنجی مشخص شده اند، بدل و کلمه هایی که زیر آنها خط کشیده شده مبدّلٌ منه هستند:

• امیر کبیر، صدر اعظم ایران، دارالفنون را تأسیس کرد.
  ​شیخ الرّئیس، ابوعلی سینا، کتاب قانون را نوشت.​


• رستم، پهلوان بزرگ، اسفندیار، پسر گشتاسب را با تیری دوسر هلاک کرد.
  ​مأمون، خلیفه ی عبّاسی، دانشمندان را تشویق می کرد.
  


• پایتخت ایران، تهران، هوای آلوده ای دارد.

معطوف

معطوف نیز نوعی نقش وابسته است.

قید

قید نیز یکی از نقش های وابسته ی دیگر است.
قید گاهی به فعل وابسته است و گاهی به اجزای دیگر جمله و گاهی به کلّ جمله.

در نمونه های زیر بعضی از وابستگی های قید را نشان داده ایم:

قید وابسته به فعل:
ظرف را کاملاً از آب پر کرد.
در این جمله کاملاً قید و به فعل «پر کرد» وابسته است.

قید وابسته به صفت:
باغِ بسیار بزرگ.
در اینجا «بزرگ» صفتی است برای «باغ» و «بسیار» قید است برای «بزرگ».

قید وابسته به مسند:
باغ، بسیار بزرگ است.
در اینجا «بزرگ» مسند است و «بسیار» قید است برای مسند.

قید وابسته به قید دیگر:
احمد بسیار تند می دود.
در اینجا «تند» قید است برای فعل «می دود» و «بسیار» قید است برای «تند».

قید وابسته به جمله:
متأسّفانه هوا امروز چندان مساعد نیست.
در این جمله «متأسّفانه» وابسته به کلّ جمله است.

قید وابسته به تمییز:
او را خیلی ماهر می دانستم.
در این جمله «ماهر» تمیز است و «خیلی» قیدی است برای تمیز.


چنانکه ملاحظه می شود «قید» مفهومی به جمله یا به فعل یا به ... می افزاید.
مثلاً چگونگی وقوع فعل یا شدّت و ضعف صفت یا ... را بیان می کند.

منادا

اگر کسی را صدا بزنیم و اسمش را بر زبان بیاوریم یا مورد خطاب قرار دهیم و مثلاً بگوییم: حسن بیا ؛ یا به درگاه خدا دست برداریم و بگوییم خدا! خدایا! ای خدا! یا رب! در این موارد نقش نحوی منادایی خواهیم داشت.

سلام
واای...
هرچی ادبیات میچسبه، امان از این زبان فارسی....
من از اون بدم میاد، اونم از من :)
البته جثارت نباشه. مبحثتون مفیده.
ان شاء الله ما هم علاقه مند بشیم!!!!!

آخه من میدونم که! الآن شما میگی این جمله ای که بالا نوشتم از نظر دستوری اشتباهه:
"من از اون بدم میاد، اونم از من" حذف فعل به غلط صورت پذیرفته میباشد!!  :)