ب: هزینه های مربوط به جامعه

اجرای امر به معروف و نهی از منکر علاوه بر هزینه هایی که برای آمر و ناهی دارد گاه هزینه هایی را بر جامعه نیز تحمیل می کند. زیرا افرادی هستند که ویژگی های خاصی دارند، مثلا کارآفرین، کارشناس، سرمایه دار، مدیر، متخصص و ... هستند که از حیث اجتماعی مورد نیاز جامعه اند و فقدان آن ها ضرباتی بر پیکر جامعه وارد می سازد. این گروه ها با احساس کوچک ترین ناملایمت و یا تنگی فضا بار خود را بسته و به جاهایی می روند که به اصطلاح به آزادی عمل آنان لطمه نخورد. حذف این افراد از تعاملات اجتماعی، موجب محرومیت جامعه در زمینه های فنی، علمی، اقتصادی، مدیریتی و ... می شود. گاهی نیز چنین اشخاصی بعد از خروج از دایره حکومت ارزش گرا، به مخالفت و مقابله با آن می پردازند و می کوشند چنین نظامی را ساقط، تعدیل یا استحاله کنند. بنابراین امر و نهی از این جهت هم می تواند نارضایتی در برخی توده ها و ضرر و زیان جامعه را در پی داشته باشد.

با این همه، امیر مؤمنان علیه السلام ارزش اجرای امر به معروف و نهی از منکر را بنیادین می داند و معتقد است که آثار سازنده آن به مراتب از پی آمدهای منفی اش بیشتر است و رضایت مردم یا کسب منافع بدون حفظ ارزش های بنیادی امری باطل است و هدف از تشکیل جامعه دینی را تامین نمی کند. از این رو خود حضرت بارها این هزینه ها را بر جامعه روا می داشت اما امر و نهی در برابر منکرگرایان و اباحه گران را روا نمی داشت. نمونه هایی از این رفتار علوی را می خوانیم:

1- فرار کارگزاران

امام علی علیه السلام نعمان بن عجلان زرقی را به فرمانداری بحرین منصوب کرد ولی مدتی بعد مطلع شد که نعمان اموال عمومی مردم بحرین را به یغما برده و به بیت المال مسلمانان تجاوز کرده است. حضرت در اولین گام در ضمن نامه ای به وی نوشت: «من استهان بالامانة و رتع فی الخیانة و لم ینزه نفسه و دینه عنها فقد احل بنفسه الذل و الخزی فی الدنیا و هو فی الاخرة اذل و اخزی و ان اعظم الخیانة خیانة الامة و افظع الغش غش الائمة; ⁽⁸⁾ آن که در امانت کوتاهی کند و در خیانت با ناز و نعمت زندگی کند و خود و دینش را از آن پاک نسازد، ذلت و زبونی را در دنیا به خود ارجاع داده است و او در آخرت ذلیل تر و زبون تر است. و بزرگ ترین خیانت، خیانت به امت و رسواترین فریبکاری، فریبکاری پیشوایان است.»

در پی این نامه، امام از وی خواست خراج هایی را که گرفته بازبینی و برای نظارت و حسابرسی نزد امام گزارش کند. اما تا نامه به دست او رسید، اسباب و اثاث خود را جمع کرد و به معاویه ملحق شد.

قاطعیت امام علی علیه السلام در نهی از منکر چنان بود که تمام کارگزارانش می دانستند اگر خیانتی کنند و امام آگاه شود، بی درنگ بازخواست خواهند شد و امام کسی نیست که برای مدیرانش حاشیه امنیتی در نظر بگیرد.

ذهل بن حارث در مورد یکی از این کارگزاران که به دلیل خیانت می دانست مورد بازخواست قرار خواهد گرفت می گوید: مصقلة بن هبیره مرا به خانه اش برد و با هم غذا خوردیم. آن گاه به من گفت: «والله ان امیرالمؤمنین یسالنی هذا المال و والله ما اقدر علیه; به خدا قسم امیر مؤمنان این اموال را [که به هدر داده ام] از من خواهد خواست و به خدا قسم من توان بازگرداندن آن را ندارم.» به او گفتم: اگر بخواهی می توانی سر یک هفته این مال را جمع کنی. او گفت: به خدا قسم اگر از فرزند هند (معاویه) یا فرزند عفان (عثمان) این اموال را می خواستم برای من واگذار می کردند. آیا به عثمان نمی نگری که چگونه سالانه صد هزار درهم از خراج آذربایجان را به اشعث می بخشید.» سخن ما به درازا کشید و یک شب بعد او به معاویه پیوست. ⁽⁹⁾

2- جنگ

گاهی دامنه هزینه ها به جنگ با نیروهای منحرف می انجامد و امکانات و نیروهای زیادی را در کام خود فرو می برد و امام این همه را تحمل می کند برای آن که ارزش ها زنده بمانند. امام خود در مورد شکل گیری جنگ با خوارج نهروان می فرمود: «[پس از جنگ صفین و قبول حکمیت] زبان مردم گشوده شد و هر کس دیگری را به باد ملامت گرفت که چرا کار را به حکمین واگذار کردند! اما دیگر دیر شده بود و کاری از آنان ساخته نبود. در میان خود گفتند: پیشوای ما نباید از کار خطای ما پیروی می کرد. او وظیفه داشت طبق نظر خود عمل کند (حکمیت را نپذیرد)، هر چند به قیمت کشته شدن او و یارانش تمام شود. اما او چنین نکرد و تابع نظر ما شد; نظری که خود از روز نخست آن را خطا می پنداشت. پس هم اینک او کافر شده و کشتن کافر و ریختن خون او بر ما رواست. با ظهور این فکر، آن ها به سرعت از میان لشکر بیرون رفتند و با صدای بلند فریاد سر دادند که داوری مخصوص خداست. سپس دسته دسته به هر سو پراکنده شدند. گروهی به نخیله، عده ای به حرورا و برخی هم به سوی مشرق رفتند و از دجله گذشتند. در بین راه با هر مسلمانی که برخورد کردند، از فکر و عقیده اش پرس و جو کردند و اگر عقیده آن ها را نداشت، کشتند.

من از ابتدا نزد دو دسته اول رفتم و چون به غیر جنگ راضی نشدند با آنان جنگیدم و هر دو گروه را بعد از دعوت به صلح که نپذیرفتند، کشتم. ... برای دسته سوم هم نامه ای نوشتم ... آنان نیز راه دوستانشان را پیمودند. به هر مسلمانی که رسیدند، به جرم این که با عقیده آن ها مخالف بود، او را کشتند و گزارش این وقایع پی در پی به من رسید. من هم از دجله عبور کردم و نزد آنان رفتم و پیش از هر اقدامی نمایندگان خود را نزدشان فرستادم و تا آن جا که در توان داشتم تلاش کردم، اما نپذیرفتند و بر ادامه پستی و شرارت خود تاکید کردند. این شد که با آن ها جنگیدم و تمامی چهار هزار نفر، بلکه بیشتر کشته شدند و حتی یک نفر هم به عنوان خبرنگار جان به سلامت نبرد. ⁽¹⁰⁾

پی نوشت ها: