تبیان، دستیار زندگی

از دورترین زمان برگزاری این جشن و چگونگی آیین و شیوة قدیمی آن آگاهی بسیار درستی در دست نیست. تنها نوشتة کهنی که از این جشن به اشاره نام می برد و پیشینة آن‌را می نماید ، کتاب « تاریخ بخارا » است

این کتاب آنجا که سخن از « خانه های پادشاهان که به بخارا بوده » به میان می آورد ، اشاره به « شب سوری » می کند و می گوید:

«چون امیر رشید ( عبدالملک بن نوح بن نصر احمد بن اسماعیل سامانی ) از ستور بیفتاد و بمرد ، در شب غلامان به سرا اندر آمدند و به غارت مشغول شدند. خاصگان و کنیزان منازعت کردند و سرای را آتش زدند تا همه بسوخت در وی هر چه ظرایف بود از زرینه و سیمینه همه ناچیز شد ، و چنان شد که از بناها اثری نماند. و چون امیر سدید منصور بن نوح به ملک بنشست ، اندر ماه شوال سال به سیصد و پنجاه به جوی مولیان ، فرمود آن سرایه ها را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه امیر سدید به سرای بنشست. هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوری چنانکه عادت قدیم است آتشی عظیم افروختند ، پاره ای آتش بجست و سقف سرای در گرفت ، و دیگر باره جمله سرای بسوخت و امیر سدید هم در شب به جوی مولیان رفت تا هم در آن شب خزینه و دفینه همه را بیرون ببرد »

از نوشتة تاریخ بخارا چنین برمی‌آید که در سده چهارم هجری قمری ، در ایران جشنی معمول بوده که « شب سوری » نامیده می شده و با آتش افروزی و آتش بازی و شادمانی همراه بوده است ونیز « از عادات قدیم » ایرانیان می بوده. بنظر می رسد که جشنی که هم اکنون در شب آخرین شب چهارشنبه سال به نام « شب چهارشنبه سوری» برپا می شود دنبالة همان جشنی می باشد که مؤلف کتاب تاریخ بخارا از آن به « شب سوری » یاد نموده

علت برگزاری این جشن در شب چهارشنبه: عربها روز چهارشنبه هر هفته را مانند روز سیزده هر ماه نحس و بد شگون می دانستند. جاحظ در کتاب « المحاسن و الاضداد » به تنگی و نحسی آن اشاره کرده و می نویسد: « و الاربعاء یوم ضنک و نحس » این اعتقاد عربی در زمان حکومت تازیان در ایران ، در اندیشة ایرانیان راه یافت و از آن روزگار تا‌کنون ایرانیان هم مانند عربها چهارشنبه را بدشگون و شوم پنداشته و از آن و بلاهای آن سخت پرهیخته اند و رو به جشن و شادمانی و پایکوبی آورده اند. منوچهری دامغانی می گوید:

چهارشنبه که روز بلاست باده بخور به ساتگین می خور تا به عافیت گذرد

از این‌رو می‌توان دریافت که ایرانیان نو مسلمان صدر اسلام ، برای این که شومی و نحسی چهارشنبه آخر سال را ـ که از هر چهارشنبه دیگر بد‌شگون‌تر بوده است ـ از خود دور کنند ، شب پیش از آن را جشن می‌‌گرفتند و آتش می افروختند و به آیین و رسم‌های باستانی و ایرانی خود به ترانه‌خوانی و پای‌کوبی و دست افشانی می پرداختند. شاید هم برای از میان نرفتن و فراموش نشدن آیین « فروردگان » ( جشن ده روزه پایان سال ) آنرا در چنین شبی با مراسم خاص و زیبایی برگزار می کردند.

آیین شب چهارشنبه سوری : در این روزگار آیین شب چهارشنبه سوری در سراسر خاک ایران با شور و شکوهی فراوان و کم و بیش با رسم و شیوه ای خاص و یکسان گرفته می شود. در این گفتار جالب‌ترین رسمهای مخصوص این شب را که پاره ای از آنها دیگر ترک یا فراموش شده یاد خواهیم کرد:

بوته افروزی ـ پیش از پریدن آفتاب از لب بام خانه‌ها ، هر خانواده بوته‌های خار و گزنی را که از پیش فراهم کرده‌اند روی بام یا زمین حیاط خانه ، در سه یا پنج یا هفت «گُله» کُپه می کنند. با پریدن آفتاب و نیم تاریک شدن آسمان ، زن و مرد و پیر و جوان گرد هم جمع می آیند و بوته‌‌ها را آتش می زنند. در این هنگام از بزرگ تا کوچک هر کدام سه بار از روی بوته‌های افروخته می پرند و در هر بار چنین می خوانند: « زردی من از تو ـ سرخی تو از من ».

بوته ها که سوخت و خاکستر شد ، زنی خاکستر آن را در « خاک انداز » جمع می‌کند و آنرا از خانه بیرون می برد و در سر چهار راه می ریزد. در بازگشت به خانه، در خانه را سخت می کوبد. کسی از درون خانه می پرسد: کیه؟

او می‌گوید: منم

می پرسد: از کجا آمده‌ای؟

می‌گوید: از عروسی

می پرسد: چی آورده‌ای؟

می گوید: تندرستی.

در این هنگام در خانه را به رویش می گشایند و همراه او تندرستی را برای یک سال به درون خانة خود می آورند.

فالگوش نشینی ـ آسمان که تاریک شد و شناسایی مردم دشوار. زنان و دخترانی که آروزی شوهر کردن دارند ، یا آرزوی زیارت و چیزهای دیگر ، نیت می کنند و از خانه بیرون می روند و در سر راه و گذر مردم یا سر چهار سو می ایستند یا می نشیند و بی آن که شناخته شوند گوش به سخنان رهگذران می سپارند.

نیک و بد سخن رهگذران برای فالگوش نشینان فال است. اگر نخستین رهگذرانی که از برابر آنها می گذرند ، سخنان دلنشین و شاد بگویند، برآمدن حاجت و آرزوی خود را حتم می دانند. اگر سخنان تلخ و اندوه‌زا بگویند ، رسیدن به مراد و آرزوی خود را ممکن نخواهد دانست.

قاشق زنی ـ زنان و دختران آرزومند و حاجت دار ، قاشقی با کاسه ای مسین بر می‌دارند و شب هنگام در کوچه و « پس کوچه » به راه می افتند. در برابر در هفت خانه خاموش و بی سخن ، قاشق را پی در پی بر کاسه می زنند صاحب خانه که با چنین رسمی آشناست و می داند « قاشق زنان » چه می خواهند ، چیزی در کاسة آنان می گذارند. این چیز ممکن است پول باشد یا شیرینی و آجیل و برنج و بنشن یا چیزهای دیگر.

« قاشق زنان» اگر در قاشق‌زنی چیزی بدست نیاوردند از برآمدن آرزو و حاجت خود ناامید خواهند شد.

بخت گشایی – تهرانی‌ها برای گشودن بخت دختران « در خانه مانده » « بخت بسته»، درشب چهارشنبه آخر سال کارهایی می‌کردند که سخت به سودمند‌بودن آنها باور داشتند. مثلاً:

_ پس از بوته افروزی ، زنی « نیم سوزی » از زیر دیگ پلو‌ی شب چهارشنبه برمی‌داشت و با آن در پی دختر « در خانه مانده » می کرد و او را از خانه بیرون می راند.