تبیان، دستیار زندگی

شوخ‏طبعی از عمده‏ترین انواع ادبی است. صرف‏نظر از معنای تحت‏اللفظی، شوخ‏طبعی را می‏توان نوعی از گفتار و نوشتار دانست كه شنیدن یا مطالعه آن، باعث انبساط خاطر و ایجاد لبخند شود.متأسفانه نبود تعریفی جامع و مدوّن از این شاخه ادبى، موجب شده است كه بعضى به اشتباه، متفرعات این نوع از ادب را مادر و زیربناى شاخه‏هاى دیگر شوخ‏طبعى بدانند.    شوخ‏طبعى آمیزه‏اى است از: خنده، انتقاد، كنایه، مسایل غیرجدى، طعنه، شفقت و انصاف. با كم و زیاد شدن هریك از این عوامل، انواع شوخ‏طبعى شكل مى‏گیرد.    اصولاً صرف‏نظر از تأكید سنگ‏نبشته‏هاى باستانى كه "شادى" را ستوده‏اند، متن قابل توجهى كه بر رواج انواع شوخ‏طبعى در ایرانِ باستان دلالت كند، نمى‏توان یافت.    همجوارى ایران با همسایه‏هاى عرب در رواج این نوع ادبى، بى‏تأثیر نبوده است. اعراب از دیرباز، شعر و ادب را وسیله رجزسرایى، هجو، مفاخره و... قرار مى‏دادند. در اثبات تقدم اعراب بر ایرانیان در شاخه‏هاى مختلف شوخ‏طبعى، همین بس كه حتى نامهایى كه ما بر این شاخه‏ها اطلاق مى‏كنیم، عربى هستند.   با ظهور اسلام، توجه به این نوع ادبى كماكان تداوم یافت.    هجو كفار و تقویت روحیه مسلمین با شاد ساختن آنها، از شیوه‏هاى به كارگیرى این نوع از ادب در صدر اسلام بود.    مشهور است كه پیامبر "حسّان ثابت" را به هجو مشركان ترغیب فرموده است.    در اصول كافى، كتاب الایمان و الكفر، باب "ادخال السرور على‏المومنین" مجموعه‏اى از احادیث در ستایش شاد كردن قلب مؤمنین آمده است. همچنین فصل اول كتاب لطایف‏الطوایف به نقل لطایفى از رسول خدا، ائمه طاهرین و صحابه اختصاص یافته است.

باغ خندان ز گل خندان است‏

خنده آیین خردمندان است‏

خنده هرچند كه از جد دور است‏

جدّ پیوسته نه از مقدور است‏

دل شود رنجه ز جدّ، شام و صباح‏

مى‏كن اصلاح مزاجش به مزاح‏

"جدّ" بُوَد پا به سفر فرسودن‏

"هزل"، یك لحظه به راه آسودن‏

گر نه آسودگیت رنج زداى‏

شود، از رنج درافتى از پاى‏

لیك هزلى نه كه از دود دروغ‏

برد از چهره قدر تو فروغ‏

تخم كین در دل دانا كارد

خوى خجلت به جبینها آرد

شو ز فیاض خرد تلقین جوى‏

راست گو، لیك خوش و شیرین گوى!

جامی

سلام
ممنون از ایجاد این مبحث مفید، به شخصه نیاز داشتم معنای دقیق این واژه ها و تفاوتشونو بدونم.
یا علی

خواهش استاد
ما داریم درس پس میدیم

هجو آخرین دست‏آویز انسان آزرده‏خاطر است. امروزه هجو را به گونه‏اى از شعر محدود كرده‏اند كه در آن، شاعر به بدگویى و دشنام به شخصى دیگر پرداخته باشد. شاعرى كه دستش از انتقام‏گیرى كوتاه است، به تیغ زبان متوسل مى‏شود.

دستش به انتقام دگر چون نمى‏رسد

شاعر به تیغ تیز زبان مى‏برد پناه‏

"حكیم شفایى‏اصفهانى"

شاعر سعى مى‏كند تا لااقل با تنها حربه‏اش - قلم - ، زشت‏كردارى مردم و حكام عصر خود را براى نسلهاى بعد از خود روایت كند. چنان‏كه در مقدمه منسوب به حكیم فردوسى خطاب به سلطان محمود غزنوى مى‏خوانیم:

چو شاعر برنجد، بگوید هجا

بماند هجا تا قیامت به جا

متأسفانه در ادبیات فارسى غالباً هجوها جنبه شخصى و غرض‏ورزانه دارند. كینه، خودبینى، توقع، حسادت و... از عوامل اصلى بروز هجو در دواوین شعراى ایرانى است. انورى ضمن اشاره به طمعكارى شاعران، یكى از دلایل سروده شدن قطعات هجوآمیز را تبیین كرده است:

سه شعر رسم بود شاعران طامع را

یكى "مدیح" و دگر "قطعه تقاضا"یى‏

اگر بداد، سوم "شكر"، وَر نداد، "هجا"

از این سه، من دو بگفتم، دگر چه فرمایى؟

"كمال‏الدین اسماعیل" نیز هجو را براى شاعر به مثابه چنگ و دندان براى شیر دانسته‏است.

هر آن شاعرى، كو نباشد هجاگو

چو شیرى است، چنگال و دندان ندارد!

خداوند امساك را هست دردى‏

كه الّا هجا، هیچ درمان ندارد

چو نفرین بود بولهب را ز ایزد

مرا هجو گفتن پشیمان ندارد

برخى از شعرا با استناد به فرمایش حضرت‏رسول اكرم خطاب به "حسّان ثابت" كه فرموده‏اند: "اُهْجُهُم و روحُ‏الَامینِ مَعَك" یعنى: "هجوشان كن (مشركان را) كه جبرئیل نیز با توست و تو را یارى مى‏كند."، هجوگویى را جایز دانسته‏اند (رجوع شود به: ثعالبى، خاص‏الخاص، ص 102) چنان كه كمال اسماعیل گفته است:

رسول "اُهْجُهُمْ" داد فرمان به حسّان‏

مرا هجو گفتن پشیمان ندارد

عجیب آن است كه برخى، عفیف‏بودن كلام را از اختصاصات هجو دانسته‏اند. چنان كه به نقل از "ابوالعلاى معّرى" (متوفى حدود 770) آمده است كه: "بهترین هجو، هجوى است كه اگر آن را بر دختر دوشیزه‏اى در پشت پرده بخوانند، از آن شرمگین‏نشود."

یكى از زیباترین هجویه‏ها، هجویه‏اى است كه ابوالعلاى گنجوى در پاسخ به بدگویى‏هاى دامادش "خاقانى" سروده است:

خاقانیا! اگرچه سخن نیك دانیا

یك نكته گویمت، بشنو رایگانیا

هجو كسى مكن كه ز تو مِه بود به سنّ‏

شاید تو را پدر بُوَد و تو ندانیا!