تبیان، دستیار زندگی

-اوایل دوره صفوی

در سال 959 هـ .ق مقارن سلطنت شاه طهماسب صفوی، فولاد بن استاد شجاع حلوایی مشهور به «بابا فولاد» از عرفای مورد علاقه مردم اصفهان در گذشت و در این سرزمین به خاك سپرده شد.  از نیمه دوم قرن دهم هجری به تدریج تخت فولاد رونق یافت و عده‌ای از مردم اصفهان در جوار قبر باباركن الدین و یا در جوار مصلای اصفهان به خاك سپرده شدند.

در زمان شاه عباس اول كه اصفهان به پایتختی ایران برگزیده شد تخت فولاد به سبب وجود مزار باباركن الدین كه از عرفا و صوفیان بنام بود مورد توجه بیشتری قرار گرفت، چنانچه علمای بزرگی همچون«شیخ بهایی» به مزار باباركن الدین احترام زیادی می‌گذاشتند و برخی از علما و عرفا همچون «میرفندرسكی»  آن سرزمین را برای عبادت و ریاضت خود برگزیده بودند. «تكیه باباركن الدین»در این زمان به سبب ارادت خاص شاه عباس به وی،موقعیت ممتازی داشت.

در این دوره تكایایی چون «تكیه میر فندرسكی» ، «تكیه درویش صادق» ، «تكیه محمد علی بیك ناظر»ومحور تاریخی تخت فولاد شامل بازار، كاروانسرا، مسجد، حمام تكیه و گورستان در جهت شرقی – غربی شكل گرفت كه این محور تاریخی در كنار جاده اصفهان به شیراز واقع شده بود. ساختمان «مصلای تخت فولاد» و «تكیه لسان الارض» نیز احتمالاً در همین سالها ساخته شده‌اند.

در نیمه دوم قرن یازدهم هجری تكایای بسیاری در تخت فولاد ساخته شد،كه از جمله این تكایا « مقبره الله وردیخان»، «تكیه فاضل اردستانی»و «تكیه ملامحمد زكی»را می‌توان نام برد.

----------------------

ادامه دارد...

- اواسط دوره صفوی

در حدود سال 1068 هـ .ق شاه عباس دوم پل تاریخی «حسن آباد» یا «حسن بیگ» را كه امروز به نام «پل خواجو» معروف است و در آن زمان سنگی و خیلی كوچكتر از پل فعلی بود، به صورت و عظمت كنونی تجدید نمود. وی به پیروی از اندیشه‌های شاه عباس اول، به بخش جنوبی پل خواجو توجهی خاص مبذول نمود.

گروهی از زرتشتیان از قدیم الایام در اصفهان می‌زیسته‌اند كه در اوایل دوره صفویه در محلی زرتشتی نشین در غرب تخت فولاد موسوم به «گبرآباد» ساكن بوده‌اند و قبرستانی نیز در این منطقه داشته‌اند.  (خیابان «آپادانا» كه هنوز در افواه مردم اصفهان به این نام خوانده می شود، به این مناسبت نامگذاری شده بود) شاه عباس ابتدا دستور می‌دهد تا در حدود جلفای اصفهان، زمین و مكانی برای سكونت به آنها داده شود و زرتشتیان به این قسمت از جلفا نقل مكان نمایند، سپس دستور احداث كاخها و باغهای متعددی مانند:«عمارت هفت دست» ، «تالار آیینه خانه»،«قصر نمكدان»، «باغ گلستان» ،«عمارت دریاچه» و … را می‌دهد  و خیابانی نیز از جنوب پل خواجو به سمت راه شیراز احداث می‌گرددكه در حال حاضر «خیابان فیض»  نام دارد.

وی همچنین دستور طرح اندازی چهار باغی بزرگ در جاده اصفهان به شیراز را می‌دهد. این چهار باغ كه از جنوب پل حسن آباد آغاز شده و به دروازه تخت فولاد ختم میشده به «چهار باغ گبرآباد» معروف بوده و شامل باغهای زیر بوده است:

1- در جانب شرق و دو طرف پل، باغ و قصری مشرف بر زاینده رود به نام «باغ كاج» وجود داشت كه بعدها در فتنه افغان،چون محمود غلجایی مدتی از بیم طغیان اهالی پایتخت در این باغ به سر می برد به «باغ محمود» معروف گردید.

2- در مقابل این باغ و غرب خیابان، باغی وسیع با عمارتی به نام «باغ مستوفی» وجود داشت و به باغ گلستان كه در كنار تالار آیینه خانه مشرف به زاینده رود بود متصل می شد.

3- «باغ نگارستان» كه ساختمانها و دریاچه‌ای بزرگ داشت،در جنوب باغ های فوق‌الذكر و در جانب غرب این خیابان واقع بوده است.

4- «باغ انارستان» در جانب شرق و روبه روی باغ نگارستان قرار داشته است.

دو باغ اولی در مقابل یكدیگر بنا شده بود و حوضی بزرگ و آبشاری جلوی سر در این باغها در وسط خیابان وجود داشت در مقابل سر در دو باغ انارستان و نگارستان نیز در وسط خیابان حوض و آبشار دیگری وجود داشت. خیابان فیض نیز در آن زمان به مراتب وسیعتر از خیابان فعلی بوده و ظاهراً «باباركن الدین» نام داشته و سردرها و قصرها و چهار باغ بزرگ در دو طرف آن ساخته شده بود.

در زمان شاه سلیمان صفوی محدوده گورستان تخت فولاد به حداكثر وسعت خود رسیده،به طوری كه گفته می شود در این زمان 400 تكیه و خانقاه وجود داشته است. آنچه مسلم است گسترش شهر صفوی تا دروازه آن زمان (دروازه صفوی) ادامه یافته و بنابراین تخت فولاد از محلات خارج شهر محسوب می‌شده است.

از تكایایی كه در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شد،«تكیه میرزا رفیعا» و «تكیه خوانساری» را می‌توان نام برد.

--------------------

ادامه دارد...

- اواخر دوره صفوی

از اواخر دوره صفوی به خصوص زمان شاه سلطان حسین تخریب تكایای تخت فولاد  آغاز می‌شود. ملامحمد باقر مجلسی كه از علمای بزرگ اواخر عهد شاه سلیمان و اوایل سلطنت شاه سلطان حسین بود،حكم نمود كه طایفه متصوفه را كه در آن وقت زیاد شده بودند از شهر اخراج نموده و بسیاری از تكایا و خانقاهها را خراب نمودند.

در این زمان تكایای «آقا سید رضی شیرازی»،«میر سید اسماعیل خاتون آبادی»، «ملا محمد فاضل سراب» و «سید ابوالقاسم خواجویی» ساخته شدند.

تخت فولاد در دوره افشاریه و زندیه:

هنگامی كه اصفهان به محاصره افغانها در آمد تخت فولاد متحمل تخریب فراوان شد. در حمله افاغنه به اصفهان بناهای بسیاری ویران شد و سنگ قبرهای فراوانی معدوم گردید. همچنین برای ساختن حصار شهر برخی از تكایا ویران شد و پس از آن به دنبال سقوط اصفهان و فاجعه كشتار مردم و شیوع بیماریها و كاسته شدن از جمعیت شهر، تخت فولاد مورد بی توجهی قرار گرفت و به سوی ویرانی پیش رفت. در واقع سقوط دولت صفویه و بی توجهی‌های دولت‌های افشاریه وزندیه به اصفهان سبب شد ابنیه موجود در تخت فولاد در معرض انهدام قرار گیرد.

در دوره افشاریه و زندیه بنای مهمی در تخت فولاد ایجاد نشد،باغهای دیدنی آن رو به نابودی گذاشت و بر سر مزار علمای بزرگی چون «بهاالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)» و «ملا محمد اسماعیل خواجویی» بنایی احداث نگردید. تنها یادگار این دوره چند بقعه و چهار طاقی كوچك بود كه از جمله به"بقعه فیض" می‌توان اشاره كرد.

----------------

ادامه دارد...

تخت فولاد در دوره قارجاریه:

- اوایل دوره قاجار

با به سلطنت رسیدن فتحعلی شاه قاجار و انتخاب «محمد حسین خان صدر اصفهانی» ابتدا به سمت حاكم  اصفهان و سپس به سمت صدر اعظم فتحعلی شاه، تخت فولاد رونقی دوباره گرفت. محمد حسین خان صدر كه مردی دیندار و نیكوكار بود در آبادانی شهر اصفهان بسیار كوشید و مدارس و مساجدی را بنا نمود. وی و سپس فرزندش «عبدالله خان امین الدوله» در مقام احیا و تعمیر آثار صفوی از جمله «چهار باغ گبر آباد» برآمدند و به تقلید از صفویه،چهارباغی را از دروازه حسن آباد تا پل خواجو و سپس از پل خواجو تا كاروانسرای تخت فولاد طرح ریزی كرده و آنرا «چهارباغ امین الدوله» یا «چهارباغ امین آباد» نامیدند.

در این زمان تكیه و باغی زیبا برای شاعر و عارف وارسته آن روزگار «آقا محمد كاظم و اله اصفهانی» از خوشنویسان مشهور خط شكسته و تعلیق احداث شد، همچنین «تكیه مادر شاهزاده» بر سر مزار «مریم بیگم» دایه «سیف الدوله» حاكم وقت اصفهان و فرزند فتحعلی شاه قاجار بنا گردید.

در نقشه چریكف كه قدیمی ترین نقشه موجود از اصفهان است و در سال 1851 میلادی تهیه شده از باغهای صفوی كنار محور خیابان فیض و كاخهای موجود در آن و همچنین ابنیه و تكایای تخت فولاد نیز یاد شده است. این منطقه در این زمان نیز جزو  نواحی خارج از شهر محسوب می شده است. در عناوین این نقشه دو روستا به نامهای ده كوله پارچه و ده تخت فولاد مشخص شده‌اند كه این دو روستا هسته اولیه محله های كوله پارچه و تخت فولاد اصفهان را تشكیل می‌دهند. 

-------------------

ادامه دارد...

- اواسط دوره قاجار

در زمان سلطنت محمد شاه و ناصر الدین شاه قاجار كه در اغلب آن «ظل السطان» فرزند ناصر الدین شاه حكمران اصفهان بود بسیاری از بناهای صفوی تخت فولاد به عمد تخریب شده و از بین رفت. در این زمان تكایای بسیاری نیز ساخته شد كه اغلب آنها به خاطر مقبره علمای معروف و مجتهدین بزرگ شهر اصفهان بود. از جمله تكایای مهم و قابل ذكر «تكیه حاج محمد جعفر آباده‌ای»،«تكیه شهشهانی» و «تكیه آقا سید محمد ترك (جهانگیرخان قشقایی)» هستند. گورستان تخت فولاد در این زمان بار دیگر به عنوان مهمترین گورستان شهر اصفهان مورد توجه مردم و بزرگان شهر اصفهان واقع شد.

-اواخر دوره قاجار

در این زمان ثروتمندان نیكوكار همچون «میرزا سلیمان خان ركن الملك شیرازی» ، «میرزا ابراهیم ملك التجار» ، «میرزا محمد تقی تاجر نقشینه» و «محمد حسین تاجری کازرونی» به ساختن و یا تعمیر مساجد و تكایا در تخت فولاد اهتمام ورزیدند.

«مسجد و آب انبار ركن الملك» به دستور میرزا سلیمان خان ركن الملك شیرازی نایب الحكومه ظل السلطان حاكم اصفهان در تخت فولاد بنا شد. وی همچنین دستور داد

بقعه‌ای برمزار «آقا محمد بید آبادی»بنا شود. ملك التجار «تكیه ملك» را برای «آخوند ملا محمد كاشانی» بنا كرد و «كاروانسرای تخت فولاد» را مرمت نمود.

محمد حسین كازرونی هم «تكیه كازرونی» را برای «ملا عبدالكریم گزی» بنا نمود و آب انباری در مقابل آن ساخت و «میرزا محمد تقی نقشینه» به تعمیر «تكیه خوانساریها» و «مصلای تخت فولاد» مبادرت نمود.

-------------------

ادامه دارد...

با سلام خی ممنون از مطلب خوبتون . چند سال پیش حاجتی داشتم که یک شب در خواب کسی به من گفت که به تکیه لسان الارض بروم الان که مطلبتون را خوندم یکدفعه یادم افتاد به اون خوابم و حاجت روا شده ام
خدا را هزار هزار بار شکر

در كنار این فعالیت‌ها برای علما و عرفای بزرگ آن زمان تكایای «میرزا ابوالمعالی كلباسی»،«صاحب روضات»، «تویسركانی»، «ریزی»،«آغاباشی» ، «حاج آقا مجلس»و«امین» ساخته شد. همچنین خوانین بختیاری در جوار تكیه میر« تكیه بختیاریها»را برای خود بنیاد نهادند.

همزمان با این تحولات به تدریج گورستان تخت فولاد رو به گسترش نهاد و تكایا و گورستانها از قبور آكنده گردید.

تخت فولاد در دوره پهلوی

در دوران پهلوی تكایایی در تخت فولادو به دست خیرین آن روزگار بناشد كه اغلب برسر مزار علما و بزرگان آن بقعه‌ای احداث شده بود. از جمله تكایای مهم این دوره می توان به تكایای «آقا سید محمد لطیف خواجویی»، «زرگرها» ، «سیدالعراقین» ،«امام جمعه»، «آقا باقر قزوینی»،«ایزدگشسب»، «بروجردی» ،«حجت نجفی»،«گلزار» و «مقدس» اشاره كرد.

-------------------

ادامه دارد...

در اواخر حكومت پهلوی ظرفیت گورستان تخت فولاد تكمیل شده و جایی برای دفن اموات جدید و جوابگویی به نیاز شهر پرجمعیت اصفهان وجود نداشت.

دراین زمان احداث فرودگاه اصفهان در اراضی جنوب تخت فولاد و احداث خیابانهای سعادت آباد و فیض موجب گسیختگی بافت تاریخی تخت فولاد شد.

از دیگر آسیبهای تخت فولاد در عهد پهلوی ساخت و ساز در محدوده تخت فولاد و نواحی پیرامون آن بود. در این دوران با گسترش شهر به ویژه به سمت جنوب، قسمتهایی از اراضی تخت فولاد به كاربری های دیگری همچون محله های مسكونی و مراكز دولتی مانند مدارس، مراكز درمانی و بهزیستی، بانك ها و … تبدیل شد كه بر روی زمینهای كشاورزی و بقایای باغها و عمارات عصر صفوی احداث شدند.

در جریان توسعه مناطق مسكونی در درون بافت تاریخی تخت فولاد، تخریب و تصرف قبرستانها و تكایای تخت فولاد نیز سرعت بیشتری گرفت كه عمدتاً با بی تفاوتی مقامات دولتی بویژه شهرداری وقت همراه بود.

در دوره سلطنت رضاشاه دفن اموات در قبرستانهای شهر ممنوع گردید و كلیه قبرستانهای داخل شهر تسطیح و تخریب شده و تخت فولاد به عنوان تنها گورستان شهر مورد استفاده قرار گرفت. بسیاری از تکایا مملو از قبور شد و زمینهای كشاورزی و بایر نیز به گورستان و تكیه تبدیل شد.

از آخرین وقایع مهم تخت فولاد در این دوران دفن شهدای انقلاب در تخت فولاد به ویژه در نزدیكی لسان الارض بود. این شهیدان كسانی بودند كه علیه رژیم پهلوی دست به مبارزه زده و به دست ماموران رژیم به شهادت رسیده بودند.عطر حضور لاله های انقلاب از این پس رنگ وبویی دو چندان به تخت فولاد بخشید و مامنی شد برای حفظ یادها و تجدید میثاق با آرمانهای ایران اسلامی.

-------------------

ادامه دارد...

تخت فولاد در دوره معاصر :

همزمان با انقلاب اسلامی و مدتی پس از آن جنوب تكیه لسان الارض به نام «تكیه شهدا» نامیده شد. با شروع جنگ ایران و عراق در سال 1359 هـ.ش و افزایش تعداد شهداء،تكایای مجاور همچون «لسان الارض»، «كوهی» «بروجنی‌ها» و «ملك» تجمیع شده و توسعه یافت و به تكیه شهدا ملحق گردید. از طرف دیگر پس از احداث گورستان جدید باغ رضوان در شرق شهر اصفهان و در نزدیكی روستای «گورت» در مسیر جاده اصفهان – یزد، دفن اموات در تخت فولاد به طور كلی ممنوع شد و فقط شهدا در تكیه شهدای تخت فولاد به خاك سپرده شدند.

با ممنوعیت دفن اموات در سال 1363 هـ .ش تخت فولاد به تدریج متروكه شد و آهسته آهسته رونق خود را از دست داد. بدون سرپرست ماندن تخت فولاد سبب حضورعناصر خلافكار در محیط های بسته این محدوده گردید. از طرف دیگر با متروكه شدن تخت فولاد، به تدریج تكایا و بقاع و آثار موجود در تخت فولاد در معرض تخریب قرار گرفتند.

این مسأله سبب شد نگرانی های وسیعی در بین مردم علاقمند به تخت فولاد به ویژه علما و چهره های علمی و ادبی اصفهان ایجاد شود. شهرداری اصفهان در  پاسخ به خواست مردم و علما در سال 1369 با تشكیل هیات امنا متشكل از علما و نویسندگان و علاقمندان تخت فولاد به برنامه ریزی و تصمیم گیری برای تخت فولاد پرداخت. این اقدامات منجر به تاسیس مركز ساماندهی تخت فولاد در سال 1372 گردید كه پس از مدتی نام آن به «مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد» تغییر یافت. «مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد كه تابع شهرداری اصفهان بود با اقدامات همزمان فرهنگی و عمرانی به ساماندهی و معرفی تخت فولاد پرداخت.سازمان میراث فرهنگی با ثبت محدوده تخت فولاد در سال 1375 به عنوان آثار ملی ایران توجه خاصی را به این محدوده مبذول داشت.

---------------

ادامه دارد...