عوامل مؤثر در تزكیه

زكات (صدقه)
در جهت سلبى و حذفى نیز گفته شد كه باید چیزهایى كه با این توجه در تضاد است حذف شود. واژه «زكات» در مال هم به معناى حذف تعلّقات قلبى به مال است. از این جهت «زكات» در واقع، فقط زكات مال نیست; گرچه از مال پرداخت مى شود اما نتیجه اش زكات روح است; مى فرماید: «خُذْ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكّیهِمْ.» (توبه: 103) نمى فرماید: «صدقةً تطهّر اموالهم» یا «تزكّی اموالهم»، بلكه مى فرماید: وقتى مردم زكات مى دهند خودشان رشد مى كنند، تطهیر مى شوند و تكامل پیدا مى كنند. چرا؟ چون چیزى را كه مایه دلبستگى شان است از خود دور مى كنند; همان كه موجب آلودگى روح و سرآمد هر خطاست.
وقتى انسان با دست خود، مالش را براى خدا از خود دور كرد به چیزى دلبستگى پیدا نمى كند و نفْس او از آلودگى تعلّق به دنیا پاك مى شود. «تُطَهِّرُهُم» تعبیر بسیار بلندى است كه هر چه درباره آن فكر كنیم كم است. لذا، كسى كه باید زكات بدهد و نداده نجس است; اصلاً خودش نجس است، چه رسد به مالش. وقتى زكات مى دهد خودش نیز پاك مى شود.
اما انفاق آنچه كه اضافى و مایه زحمت است چندان نتیجه اى ندارد; مانند لباس كهنه و اثاثیه ناسالم. «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ» (آل عمران: 92); هرگز به نیكى نخواهید رسید، مگر آنكه از چیزهایى كه دوست دارید، انفاق كنید. انفاقى اثر دارد كه از سر علاقه باشد. حتى اگر مى خواهید پولى انفاق كنید بهتر است كه از پول هاى نو و سالم در راه خدا بدهید; زیرا همین اندازه تعلّق خاطر به یك شىء، مانند پول نو، موجب آلودگى است. لذا، توصیه شده است كه از چیزهاى زیباتر، تمیزتر و دوست داشتنى تر انفاق كنید تا بیشتر موجب رشد روحى گردد.

روزه شرط حصول تقوى
یكى دیگر از چیزهایى كه از عوامل سلبى به حساب مى آید و نسبت به مسأله زكات حالت درونى ترى دارد «روزه» است. خداوند مى فرماید: «یَا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِكُم لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.» (بقره: 183) در آیه «فَاَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْویهَا» نیز گفته شد كه مصداق «تقوا» و «تزكیه» یكى است. اكنون باید ببینیم كه براى حصول تقوا، قرآن چه فرمانى مى دهد؟ در این باره، قرآن دستور مى دهد كه روزه بگیرید; زیرا نفْس در اثر انسى كه با لذایذ مادى پیدا مى كند، آلوده مى شود. گذشته از اینكه روزه موجب سلامتى است و مقدارى از مواد غذایى ذخیره شده در بدن، مانند چربى ها، را دفع مى كند، نتیجه اصلى آن مربوط به روح است. انسى كه روح با لذت هاى مادى پیدا كرده انسان را آلوده نموده است. این از بزرگ ترین الطاف الهى است كه در ماه مبارك رمضان، براى انسان این وظیفه را معیّن كرده كه از لذت هاى خود دل بركند. وقتى انسان به دست خود از لذت هاى نفس اش دورى كرد و در حال عطش، گرسنگى و میل فراوان، از خوردن و نوشیدن چیزهایى كه با دست خود از راه حلال كسب كرده است، خوددارى نمود این موجب رشد او و حذف عوامل مزاحم مى شود.

عبادت خدا
علاوه بر این موارد، در هر یك از عبادات كمابیش این نوع اسرار و حكمت ها را مى توان پیدا كرد. هر چه موجب مى شود كه دلبستگى و انس انسان به شهر و دیار و خانه و زندگى خود كم شود در مسیر عبادات است. البته عاطفه اى كه مرضى خداست ضررى براى خودسازى ندارد اما آنجا كه این عواطف با محبت نسبت به خدا مزاحمت پیدا مى كند باید تعدیل شود. جهاد، برترین عبادات است، از این نظر كه همه تعلّقات را از انسان قطع مى كند. اینها همه مصداق تزكیه است.
بنابراین، تزكیه چیزى وراى دستورات شرعى نیست. اگر ما دستورات شرع و واجبات را درست انجام دهیم مراتب بالایى از تزكیه نصیبمان مى شود، لكن متأسفانه ما معمولاً فقط به ظاهر اعمال اكتفا مى كنیم تا از آتش جهنم نجات پیدا كنیم و روح آنها را نمى یابیم. بدین دلیل، نماز ما روح ندارد و با توجه همراه نیست و بخلاف آنچه خداوند مى فرماید: «اَقِمِ الصَّلوةِ لِذِكْری»، نماز ما براى ایجاد ارتباط محكم با خدا نیست، تنها براى این است كه تكلیف از گردن مان ساقط شود، نه آنكه سعى كنیم حضور قلب داشته باشیم و از اول تا آخر نماز،دلمان ازیاد خدا منحرف نشود. متأسفانه دراین زمینه،اهتمام ما كم است، خواه در نماز و خواه در سایر عبادات.
حاصل بحث این كه راه هاى تزكیه، كه قرآن بر آنها تأكید كرده، متناسب با خود تزكیه است، همان چیزهایى كه مورد تأكید قرآن كریم و سفارشات اهل بیت(علیهم السلام) مى باشد. اگر ما این دستورات را به طور كامل رعایت كنیم، هم در جهت اثباتى، كه توجه به خداست و هم در جهت نفى اى، كه حذف مزاحمات است، به مقاماتى بسیار عالى نایل مى شویم و شرط قبولى همه اعمال این است كه نسبت به اولیاى خدا و وسایط فیض او محبت داشته باشیم; زیرا آنها وسیله آزمایش ما هستند. همچنین باید متوجه باشیم كه آیا این محبت ها و حركت ها براى رضاى خداست یا براى خواسته هاى نفسانى و شیطانى.