ماجرای فُطرُس بین قبول و انکار
(ماجرای فطرس و شبهات آن – 1)
از امام صادق علیه‌السلام نقل شده كه فرمود: فطرس فرشته‌ای است كه پیوسته دور عرش گردش میکرد تا اینکه در موردى نسبت به فرمان الهى كُندى ورزید (فَتَلَكَّأَ فِی شَیْءٍ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ). این کوتاهی سبب شد تا بالش بریده و در جزیره اى افكنده شود.
هنگامى كه حسین علیه‌السلام به دنیا آمد، جبرئیل علیه‌السلام مأمور شد بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده و میلاد حسین علیه‌السلام را به وى تهنیت گوید. جبرئیل در راه فطرس را ملاقات کرد. فطرس دست به دامان جبرئیل شد تا کاری برای او کند. (فَعَاذَ بِجَبْرَئِیلَ)
او گفت: من مأموریت دارم تا به محضر محمّد صلی الله علیه و آله شرفیاب شوم و او را به فرزندى كه برایش متولّد شده تهنیت گویم؛ اگر می‌خواهی تو را هم با خود نزد او ببرم. فطرس پذیرفت و جبرئیل او را حمل کرده و در مقابل رسول خدا صلی الله علیه و آله بر زمین نهاد. فطرس با تكان دادن انگشت خود به آن حضرت التماس کرد تا مشکل او را حل کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به وى فرمود: بالِ خویش را به حسین علیه‌السلام بمال! او بالش را به حسین علیه‌السلام مالید و به آسمان عروج کرد (اِمْسَحْ جَنَاحَكَ بِحُسَیْنٍ فَمَسَحَ جَنَاحَهُ بِحُسَیْنٍ فَعَرَجَ) (1)
داستان فطرس تنها منحصر به این نقل نیست و می‌توان قصه او را در نقل‌های دیگری که از نظر محتوا نزدیک به هم هستند نیز ملاحظه کرد. در روایتی که مرحوم صدوق(ره) نقل می‌کند(2) گفتگویی بین فطرس و رسول خدا صلی الله علیه و آله هم وجود دارد که چنین است:
پس از آنکه فطرس شفا گرفت به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمَا إِنَّ أُمَّتَكَ سَتَقْتُلُهُ ؛ بی شک امت شما در آینده کمر به قتل این مولود شریف خواهند بست. او این حق را به گردن من دارد كه أَلَّا یَزُورَهُ زَائِرٌ إِلَّا أَبْلَغْتُهُ عَنْهُ؛ هر كس که او را زیارت کند من زیارت وی را به عرض آن حضرت برسانم و لَا یُسَلِّمَ عَلَیْهِ مُسَلِّمٌ إِلَّا أَبْلَغْتُهُ سَلَامَهُ؛ و هر كس كه به آن حضرت سلام كند من سلامش را به آن بزرگوار برسانم و لَا یُصَلِّی عَلَیْهِ مُصَلٍّ إِلَّا أَبْلَغْتُهُ صَلَاتَهُ؛ و هر كس كه درود بر آن حضرت بفرستد من درود او را به خدمتش می‌رسانم این بگفت و ثُمَّ ارْتَفَعَ ؛ پرکشید و بالا رفت.
در قرآن کریم می‌خوانیم که فرشتگان، مأموران الهی‌اند و هیچ‌گاه از فرمان خدا سرپیچی نکرده و دستورات او را به طور کامل اجرا می‌کنند. «لا یَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ»(3) و یا «وَ هُم بِأَمْرِهِ یَعْمَلُون»(4)؛ و آنها (فرشتگان) به فرمان او (خداوند) كار مىكنند
وقتی روایات مربوط به فطرس را در کنار آیاتی از قرآن کریم قرار می‌دهیم تعارض محتوایی بین آنها و قرآن کریم پیش می‌آید که این امر سبب می‌شود این روایات از درجه اعتبار ساقط شده و ما نتوانیم آنها را بپذیریم.
طرح اشکال
در قرآن کریم می‌خوانیم که فرشتگان، مأموران الهی‌اند و هیچ‌گاه از فرمان خدا سرپیچی نکرده و دستورات او را به طور کامل اجرا می‌کنند. «لا یَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ»(3) و یا «وَ هُم بِأَمْرِهِ یَعْمَلُون»(4)؛ و آنها (فرشتگان) به فرمان او (خداوند) كار مىكنند.
با این مقدمه ما چطور این روایات را بپذیریم در حالی مفهومشان با ظاهر قرآن کریم در ستیز است؟ قرآن کریم از عصمت ملائک سخن میگوید در حالی که اساس این دسته از روایات بر عصیان و عدم عصمت ملکی از ملائک الهی نهاده شده است.
برخی اندیشمندان نظیر علامه طباطبایی(ره) با صراحت این روایات را مخالف قرآن کریم دانسته و از پذیرفتن آنها خودداری می‌کنند.(5) این عده می‌گویند:
مضمون این روایات که فرشته‌ای از حاملان عرش الهی در فرمانی كه به او رسیده بود، كُندی كرد و مورد خشم الهی واقع شد! با آنچه در آیات قرآن درباره فرشتگان مقرب خداوند آمده كه آنان فرمان خداوند را عصیان نمی‌کنند، منافات دارد.(تعارض محتوایی)
دو اشکال دیگر هم به این روایت می‌گیرند که یکی ضعف سندی و دیگری خبر واحد بودن آن است.(6)
پس از روشن شدن اصل مسأله و طرح سه ایراد برای نپذیرفتن این روایات، اینک اشکال‌های مطرح شده را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم تا ببینیم می‌شود اشکالات وارده را کنار زد و بر محتوای زیبای این روایات همچنان پا فشرد یا نه؟
برای نقد اشکالات وارده به داستان فطرس، دو کار عمده وجود دارد که یکی در حوزه اعتبار سندی این روایت‌ها است و دیگری در حل تعارض محتوایی آن با قرآن کریم. چون جدی‌ترین اشکال این روایت همان‌طور که علامه طباطبایی(ره) به آن اشاره کردند تعارض محتوایی آن با قرآن کریم است ما نیز این بحث را بر بحث سندی مقدم کرده و به آن می‌پردازیم.
ممکن است فرشتگانی همانند انسان وجود داشته باشد که دارای نفسی باشند با قابلیت کمال پذیری. بنابراین امکان دارد که فطرس از فرشتگان زمینی باشد و با فرشتگان آسمانی یا اخروی تفاوت داشته باشد. در نتیجه عصیان و تمرد او هیچ منافاتی با آیات قرآن کریم نخواهد داشت
حل تعارض محتوایی این روایات با ظاهر قرآن کریم
در این بخش به چند دلیل استناد می‌کنیم تا ثابت کنیم تعارضی بین آیات و این روایات وجود ندارد:
1. آیت الله جوادی آملی(حفظه الله) در این باره نظری دارند که مشکل تعارض را حل می‌کند. ایشان با فرض درستی سند و نیز فرشته بودن فطرس، عصیان او را در تعارض با قرآن نمی‌داند. چرا که وی با استناد به آیه «وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» (7) تمام فرشتگان را یک سنخ و در یک مقام نمی‌داند. این مفسر بزرگ بر این عقیده است که فرشتگان حامل وحی، معصومند و تکامل هم ندارند ولی دلیلی نداریم که تمام فرشته‌ها از این سنخ باشند. ممکن است فرشتگانی همانند انسان وجود داشته باشد که دارای نفسی باشند با قابلیت کمال پذیری. بنابراین امکان دارد که فطرس از فرشتگان زمینی باشد و با فرشتگان آسمانی یا اخروی تفاوت داشته باشد. در نتیجه عصیان و تمرد او هیچ منافاتی با آیات قرآن کریم نخواهد داشت. (8)
شرح و توضیح کلام ایشان و ادامه بحث را در نوشتار بعدی پی می‌گیریم.
پی نوشت ها:
(1) السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، ج3، ص 580
(2) امالی صدوق (ره)؛ مجلس 28
(3) سوره تحریم آیه 6
(4) سوره انبیاء (ع) آیه 27
(5) در محضر علامه طباطبایی، ص54
(6) بحث در مورد این دو اشکال را به مقالات بعد موکول می کنیم.
(7) سوره صافات، آیه 164
(8) ر.ک به: توصیه ها، پرسش ها و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، ج 2، ص 88-87
امید پیشگر
بخش عترت و سیره تبیان
