تبیان، دستیار زندگی

اگر قرن نوزدهم تا نیمه اول قرن بیستم را عصر صنعت و نیمه دوم قرن بیستم تا پایان آن را عصر اتم بنامیم به جرات می توان قرن جدید را عصر پیام و رسانه نامید.
 می توان گفت که وسایل ارتباط جمعی  و در راس آن ها رسانه های دیداری و شنیداری نقش تعیین کننده ای را درشکل گیری سیاست خارجی و سرنوشت جوامع بازی می کنند.
در این میان هر روز بر تنوع وکارکرد رسانه ها افزوده می شود و در ربع آخر قرن بیستم و آغازین سال های قرن بیست و یکم، پدیده اینترنت و فتاوری های نوین ارتباطی چنان تحول عظیمی را در همه حوزه های زندگی بشر ایجاد کرده اند که در تصور نمی گنجد.
 سرعت و دامنه تاثیر گذاری این رسانه ها بر حوزه سیاست خارجی و دیپلماسی چنان عظیم و انکارناپذیر است که هرگونه تردیدی در به کارگیری و استفاده از آن ها لطمات جبران ناپذیری بر منافع ملی وپرستیژ بین المللی یک کشور می گذارد.
در این میان نقش دولت و متولیان امور رسانه ای و تعامل آن ها با دیپلمات ها و نهاد سیاست خارجی به خوبی مورد نیاز است.
 به دلیل این تاثیرگذاری ادبیات سیاست خارجی و حوزه کارکردی آن هم تغییر کرده است.

ورود اصطلاحاتی چون دیپلماسی دیجیتالی،سایبر دیپلماسی، تله دیپلماسی، دیپلماسی رسانه ای و... از جمله این تاثیرگذاری هاست.

سوال این است که :

دامنه این تاثیرات تا کجاست و اصولا رابطه رسانه ها و دیپلماسی چیست؟
 در این مورد به خصوص دیپلماسی دیجیتالی چیست؟
رابطه و تاثیر آن با دیپلماسی سنتی وعمومی چیست؟
تا چه حد می توان به این نوع دیپلماسی اطمینان کرد؟
 آسیب ها و مزایا و معایب آن چیست؟
اینها سوالاتی هستند که سعی شده است درمقاله حاضر به آنها پرداخته شود.

ماهیت دیپلماسی در عصر ICT

ورود فناوری اطلاعات وارتباطات به عرصه دیپلماسی

گسست انحصار اطلاعات روابط خارجی که قبلا در تصرف دولت و وزارت خارجه بود

تماس مقامات عالی رتبه وحذف وزارت خارجه و تشریفات هرمی دیپلماتیک

پایان انحصار تماس ها وملاقات ها و مرگ ملاقات های سنتی و رسمی

ظهور رقبای جدید

در هم ریختن فاصله، زمان و مکان

ضرورت شفافیت و پاسخگویی به افکار عمومی

موضوعات جدید و تغییرات روز افزون روش ها

تفاوت دیپلماسی عمومی ودیپلماسی رسانه ای

سه عنصر اصلی دیپلماسی عمومی امروزه به قرار زیرند:
1) رسانه ها
2) سازمان های غیر دولتی
3) شرکت های چند ملیتی

دیپلماسی رسانه ای ازمقولاتی است که فی نفسه از پیچیدگی خاصی برخوردار است و هنوز در بین اساتید علوم ارتباطات و نظریه پردازان روابط بین الملل اتفاق نظر در مورد آن وجود ندارد ولی آنچه که مسلم است دیپلماسی رسانه ای دارای معنای متفاوتی از دیپلماسی عمومی است وهنوز بعضی از نویسندگان و مسولین از کلمه دیپلماسی رسانه ای معنای دیپلماسی عمومی را مستفاد  می کنند. کمتر دولتی را می توان یافت که بتواند با سرعت شگفت انگیز رسانه های جهانی، به ویژه رسانه های تصویری در سیاست خارجی، حرکت کند. رسانه ها بازیگران غیردولتی سیاست گذاری خارجی امروز کشورها هستند که فعالیت آن ها را نه می توان کنترل نمود و نه می توان نادیده گرفت. گستره نفوذ و تاثیرگذاری رسانه ها به عنوان بازیگران قدرتمند غیر دولتی در عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی، بر دولت های ملی فشار وارد می آورد و آن ها را وادار می‌سازد تا  با شتاب و خیلی فوری، به تجدید نظر وایجاد تحول در ساختارهای مدل دیپلماسی و سیاست خارجی خود بپردازند و دیپلماسی نوینی را به عنوان كانون مركزی تلاش های دیپلماتیك خود، ایجاد، رشد و توسعه دهند. 

سایبردیپلماسی

به طور خلاصه می توان گفت دیپلماسی رسانه ای از حیث هدف، ابزار، متدولوژی ودوره زمانی با دیپلماسی عمومی فرق می کند. به عبارت ساده تر استفاده دیپلماتیک کردن از رسانه و دست یابی به مقاصد دیپلماتیک از طریق رسانه، حیطه شمول دیپلماسی رسانه ای است ولی دیپلماسی عمومی تاثیرگذاری در خارج از مرزها و تسخیر قلب ها ومغزها از هر روشی را شامل می شود که رسانه یکی از این روش هاست. اعزام گروه های هنری، برگزاری جشنواره ها، پذیرش بورسیه های تحصیلی و چاپ و نشر کتاب به زبان های دیگر،همه و همه روش های دیپلماسی عمومی است که هم اینک در دستور کار بسیاری ازکارشناسان خبره در دنیای معاصر است.

تاثیر رسانه ها بر دیپلماسی و سیاست خارجی

رییس سابق دانشكده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه ایران، انقلاب الكترونیك و اطلاعاتی راعامل تغییرات در زمینه‌های روان شناختی و حقوقی در عرصه بین‌الملل توصیف كرده است و می گوید: «فناوری اطلاعات كمك كرده است كه دولت مردان و دیپلمات‌ها در تصمیم‌سازی‌ها،رفتارهای خود را در نظر بگیرند و آن را اصلاح كنند.»
دكتر غروی، رییس دانشكده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه كه در نشست تخصصی آسیب شناسی دیپلماسی رسانه‌ای كشور سخن می‌گفت تحولات عرصه فناوری را عاملی برای تعریف «نتی‌زن» به جای «سیتی زن» عنوان و خاطر نشان كرد: «امروز حاكمیت ملی و قدرت سیاسی كشورها تحت تاثیر رسانه‌ها مورد چالش قرار گرفته است؛ به گونه‌ای كه همین انقلاب‌های مخملی و نارنجی به مدد رسانه‌ها صورت پذیرفت.» وی افزود: «رسانه‌ها، افكار عمومی را می‌سازند و اینترنت توانسته است روند‌ها را سرعت ببخشد، اگرچه روند خاصی برای خود ایجاد نكرده است.» به اعتقاد این صاحب نظر سیاسی، اینترنت که در حال حاضر به عنوان یك رسانه كه بر دیپلماسی اثر می‌گذارد، توانسته است در قرن حاضر، احساسات ضد جنگ و صلح طلبی را در دنیا افزایش دهد. دکتر غروی ادامه می دهد: «رسانه‌ها باعث شده‌اند یك نوع ایده جهان وطنی در دنیا حاكم شود و افراد، دولت‌ها سیاست‌مداران ودیپلمات‌ها تصمیمات خود را بر این اساس تنظیم كنند.» وی عامل دیگر توسعه رسانه‌هادر تمامی بخش ها را افزایش شفافیت بین‌المللی خواند و گفت: «شفافیت باعث شده كه رسانه‌ها سخن گوی توده‌های مردم باشند. البته در كنار این مساله سخن گوی دولت‌هانیز می‌باشند.» دکتر غروی در عین حال تصریح كرد: «جریان‌سازی و جوسازی‌هایی كه برخی رسانه‌ها صورت‌ می‌دهند موقت است و وجدان درونی و افكار عمومی و نیز فعلا سیاسی واقعیت‌ها را به گونه‌ای آشكار می‌كنند.» وی در خاتمه گفت: «دستگاه دیپلماسی باید یك تعامل سازنده و دور از بدبینی با رسانه‌ها داشته باشد و در این بین تعامل دو جانبه‌ای برقرار شود و رسانه‌ها نیز باید نقش خود را در وادار كردن دستگاه‌هابه پاسخگویی ایفا كنند.»
به گفته دكتر محمدرضا تاجیك، سیاست در شكل مدرن خود علمی است كه صرفا به معنای تدبیر منزل نیست بلكه با گسترده شدن اطلاعات فاصله‌ها از بین رفته و سیاست در تمامی امور وارد شده است. این استاد دانشگاه با تاكید بر این كه ایده‌های نوین جامعه اطلاعاتی سبب شده است كه سیاست از حیطه‌ی سیاستمداران كهن خارج شود اظهارداشت: «فرایند میان كهن سیاست و فراسیاست ناشی از وجود جامعه اطلاعاتی است كه باید فضای بین آن ها مشخص شود. در فضای دیپلماسی سنتی نیز امروز با مشكلاتی مواجهیم ودیگر نمی‌توانیم دیپلماسی را در شرایط خاص خودمان تعریف و محصور كنیم.»
وی اضافه كرد: «دیپلماسی امروز باید در تعامل با كشورها و نظام‌های متفاوت تعریف شود و بازیگران باید تلاش كنند تحولات دیپلماتیك ایجاد نمایند.» وی خاطرنشان كرد: «در فضای نمادین رسانه‌ها خوب و بد، زشت و زیبا و نوع روابط به سادگی تعریف می‌شود و دیپلمات‌های ما می‌توانند در این شرایط خاص قرار گیرند. دیپلمات بدون مسلط شدن به زبان كنونی، دیگر دیپلمات نیست و نمی‌تواند كاركرد‌های مناسب ازخود ارایه كند. موازنه جدید، محصول فضایی مملو از پیشامدها و موقعیت های نوین حاصل از گسترش روزافزون رسانه ها در عرصه سیاست خارجی و روابط بین الملل است. در فضای نوین رسانه ای، شاید بیشترین تعامل دیپلماتیک را دیپلمات های مجهز به تکنولوژی های نوین ارتباطات و اطلاعات با مخاطبان جهانی داشته باشند. چرا که در غیر این صورت رسانه ها پیش از آن ها گستره دیپلماسی و سیاست خارجی را به تحریریه کانال های رادیویی- تلویزیونی، روزنامه ها، سایت ها و سایر رسانه ها می کشانند.»
«استیون لیوینگستون» در مقاله خود تحت عنوان دیپلماسی در محیط جدید اطلاعاتی می نویسد:
«تعامل دیپلماسی و رسانه سال هاست از طریق کنفرانس های مطبوعاتی، مصاحبه های موضوعی، آزادی پخش رسانه ای و دیگر تعاملات سازمانی برقرار است. زمانی دیپلماسی عرصه رسانه ها را در کنترل خود درآورده و سیاست های رسانه ای دولت ها به شدت رسانه ها را تابع دیپلماسی می کند. این رویکرد در دولت های اقتدارگرا، فاشیست، کمونیست وبنیادگرا به خوبی قابل مشاهده است. زمانی نیز عرصه رسانه ای، حوزه دیپلماسی را به سلطه خود در می آورد، مانند جنگ عراق و آمریکا یا جنگ ویتنام یا ماجرای واترگیت که توسط واشنگتن پست برملا شد.» به عقیده وی امروزه به جای ارائه دستور از جانب مقامات، آن ها خود را در تعامل با دستوراتی می بینند که از جانب رسانه ها به آنان دیکته می شود.
«استوارت ان. سوروکار» در مقاله «رسانه ها، افکار عمومی و سیاست خارجی» بیان می دارد که تصمیم سازان سیاست خارجی ممکن است به دو طریق به برجستگی موضوعی ازجانب رسانه ها پاسخ دهند:
«اولا ممکن است به طور غیر مستقیم به برجستگی موضوعی از طریق پاسخ یا مشارکت در تغییرات ایجادی در ارزیابی های عمومی از سیاسیون، از طریق اولویت موضوعی واکنش نشان دهند. دوما ممکن است به طور مستقیم به تنوعات موجود در برجستگی موضوعی با تعدیل مخارج دفاعی پاسخ دهند.»
یکی از مسایلی که در رسانه های نوین هست مسئله سرعت است. برعکس در دیپلماسی،بسیاری از تصمیمات با تانی و طی مراحل خاصی گرفته می شوند. سوال این است که آیااین سرعت بر ماهیت و روند دیپلماسی تاثیر منفی دارد یا مثبت؟ این یکی از سوالات ایجاد شده در تعامل رسانه و دیپلماسی است. به عبارتی دیگر در دنیای مجازی آیا پاسخ دو مرحله ای دیپلماتیک به یک ای میل نیمه خوانده شده زیانبار است یا مفید؟
«گوینو»، دیپلمات فرانسوی، اینترنت را «اسپرانتوی جهانی» می خواند و می گویداینترنت یک ساختار جهانی در سطوح کلان است که به همراه خود اقتصاد جهانی مبتنی براصول لسه فر و سرمایه داری را به عرصه آورد. در سطوح خرد هم تنوعات بی شماری را به همراه دارد. در هر دو سطح مزایا و معایبی دارد. اینترنت بهشت امنی است، هم برای دیپلمات ها و هم برای تروریست ها.
در روزهای آرام قبل از جنگ جهانی اول، دیپلماسی سنتی، رسمی، بین الاشخاصی،آرام و پنهانی بود. در اصول 14 گانه ویلسون در 1918، او بر معاهدات و میثاق های باز و آشکار صلح و درک و فهم آشکار دیپلماسی و در انظار عمومی قرار گرفتن آن تاکید کرد. این چنین بود که دیپلماسی نوین پا به عرصه سیاست گذاشت. خصوصیت این نوع دیپلماسی، به کارگیری رسانه ها، ارتباط تنگاتنگ با افکار عمومی و هدایت مستقیم گفتو گوها به وسیله سیاسیون و مقامات بلند پایه کشوری است.
وابستگی متقابل سیاسی و روابط بین الملل و ارتباطات جمعی، نقش رسانه ها دردیپلماسی را توسعه بخشیده است.
«حمید مولانا» بیان می دارد که تکنولوژی ها و نهادهای ارتباطی که در دو دهه اخیر در دنیای سیاست و اقتصاد مرکزیت یافته اند، به طور بنیادی ماهیت و منابع قدرتو نفوذ را در هر دو بعد داخلی و بین المللی تغییر داده اند.
ورود رسانه ها به عرصه سیاست و دیپلماسی یک وضعیت رسانه مداری را ایجاد کرده که «لوگار» آن را سیستم رسانه گرایی و «جرگن» آن را تله دموکراسی (دموکراسی از راهدور) می نامد. بعضی ناظران با توجه به نقش و کارکرد موثر CNN در این حوزه، این تغییر را پدیده CNN می نامند. که به وسیله آن در بحران هایی هم چون دخالت های بشردوستانه، مقامات، کنترل خود بر تصمیم سازی را با وجود تلویزیونجهانی از دست می دهند.
این تعامل تنگاتنگ رسانه و دیپلماسی باعث ورود اصطلاحاتی به عرصه سیاست وروابط بین الملل شده است؛ اصطلاحاتی همچون، دیپلماسی رسانه ای، تله دیپلماسی،دیپلماسی تصویری (فتو پلماسی)، دیپلماسی صوتی sound bite diplomacy، دیپلماسی لحظه ای instant diplomacy، و دیپلماسی زمان مند real-time) diplomacy).

منبع : نقد نیوز