تبیان، دستیار زندگی

به نام او که یادش آرام بخش دل هاست ...

بناهای تاریخی یادگاری از فرهنگ و هنر و معماری ایرانی است تا یادمان نرود ما در ایران بزرگ زندگی می کنیم ... و به خاطر بیاوریم ذات فرهنگ و هنر ایرانی را ...

آشنا شدن با این بناها می تواند ما را کمک تا گذشته ی خود را به خاطر بیاوریم ... و از این که در ایران بزرگ زندگی می کتیم بر خود ببالیم ....

تخت جمشید

تخت جمشید ،مجموعه ای از کاخهای بسیار باشکوهی است که ساخت آنها در سال 512 قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن 150 سال به طول انجامید. تخت جمشید در محوطه وسیعی واقع شده که از یک طرف به کوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است . این کاخهای عظیم سلطنتی در کنار شهر پارسه که یونانیان آن را پرسپولیس خوانده اند ساخته شده است . ساختمان تخت جمشید در زمان داریوش اول در حدود 518 ق.م، آغاز شد. نخست صفه یاتختگاه بلندی را آماده کردند و روی آن تالار آپادانا و پله های اصلی و کاخ تچرا را ساختند. پس از داریوش، پسرش خشایارشاه تالار هدیش را بنا نمود و طرح بنای تلار صد ستون را ریخت . اردشیر اول تالار صد ستون را تمام کرد . اردشیر سوم ساختمان را آغاز کرد که ناتمام ماند.

این ساختمانها بر روی پایه هایی ساخته شــده که قسمتـی از آنها صخره های عظیم و یکپارچه بوده و یا آنها را در کوه تراشیده اند تخت جمشید در مساحتی به وسعت 13 هکتارساخته و ادامه یافت .مصالح به کار رفته در بنای تخت جمشید عبارت بوده از : سنگ ، خشت و گل ، آجر ، گچ ، چوب ، آهن ، فلزات گرانبها (طلا - نقره - مس) عاج ، لاجورد ، عقیق و...... دیوارهای تخت جمشید در برخی جاها به ضخامت 5/5 متر بوده و قطعه سنگهای به کار رفته به وزن بیش از 45 تن میرسیده. تخت جمشید دارای سیستم حرارتی و تهویه بوده ، که فضاهای داخل آن را در زمستان گرم و در تابستان خنک و معتدل می کرده است . دشت سرسبز مرودشت ، سقفهای بسیار بلند و فضاهای وسیع ، درهای گشاده و پنجرههای متعد د هوای تخت جمشید را در تابستان معتدل و خنک می ساخته و در زمستان دیوارهای خشتی و لایه های گچ که یک عایق حرارتی تشکیل می داده ، پردههای ارغوانی بلند و ضخیم که مانع نفوذ سرما به درون فضاها و تالارها می شده ، پوشش سقف نیز چوبی بوده که این امر در گرم شدن محیط تأثیر به سزایی داشته است. تخت جمشید نیز دارای سیستم آب و فاضلاب بوده ، در تخت جمشید مجاری زیرزمینی آبرسانی و فاضلاب پیچ در پیچی کشف شده که به طول بیش از 2 کیلومتر می رسد .

معماری هخامنشی ، هنری است امتزاجی که از سبک معماریهای بابل و آشور و مصر و شهرهای یونانی آسیای صغیر و قوم اورارتو اقتباس شده و با هنر نمایی و ابتکار روح ایرانی نوع مستقلی را از معماری پدید آورده است . هخامنشیان با ساختن این ابنیة عظیم می خواستند عظمت شاهنشاهی بزرگ خود را به جهانیان نشان دهند.

تخت جمشید در اواخر سال 1312 شمسی براثر خاکبرداری در گوشة شمال غربی صفه تخت جمشید قریب چهل هزار لوحه های گلی به شکل و قطع مهرهای نماز بدست آمد . بر روی این الواح کلماتی به خط عیلامی نوشته شده بود . پس از خواندن معلوم شد که این الواح عیلامی اسناد خرج ساختمان قصرهای تخت جمشید می باشد . از میان الواح بعضی به زبان پارسی و خط عیلامی است . از کشف این الواح شهرت نابجایی را که می گفتند قصرهای تخت جمشید مانند اهرام مصر با ظلم و جور و بیگار گرفتن رعایا ساخته شده باطل گشت ، زیرا این اسناد عیلامی حکایت از آن دارد که به تمام کارگران این قصور عالیه اعم از عمله و بنا و نجار و سنگتراش و معمار و مهندس مزد می دادند و هر کدام از این الواح سند هزینة یک یا چند نفر است . کارگرانی که در بنای تخت جمشید دست اندرکار بودند ، از ملتهای مختلف چون ایرانی و بابلی و مصری و یونانی و عیلامی و آشوری تشکیل می شدند که همه آنان رعیت دولت شاهنشاهی ایران به شمار می رفتند . گذشته از مردان ، زنان و دختران نیز به کار گل مشغول بودند . مزدی که به این کارگران می دادند غالباً جنسی بود نه نقدی ، که آنرا با یک واحــد پـول بابلی به نام « شکــل » سنجیده و برابر آن را به جنس پرداخت می کردند . اجناسی را که بیشتر به کارگران می دادند و مزد آن محسوب می شدعبارت از : گندم و گوشت.

تخت جمشید نه یک شهر بوده و نه یک دژ و نه یک پرستشگاه ، تخت جمشید دو نقش جداگانه اما تا اندازه ای به هم پیوسته ایفا می کرده ، نخست اینکه چون در قلب امپراطوری قرار داشته گنج خانه ی مناسبی برای اندوختن ثروت روز افزون کشور بوده ، دوم اینکه جایگاه مناسب و با شکوهی برای برگذاری مراسم و جشنهایی بوده که در آن زمان برگزار می شده ( جشنهای مهرگان و اعیاد نوروز ) به نقل از مورخان در تخت جمشید بیش از 120000سکه ی طلا و نقره ، ظروف و مجسمه های بسیار ناب ، اثاث گرانقیمت ، نیمکتهای زرین ، لباسها و فرشهای ارغوانی گرانبها و....نگهداری می شده که در نهایت با حمله ی اسکندر مقدونی همه ی این اشیاء یا به غارت رفت یا طعمه ی حریق شد . اسکندر وقتی که وارد تخت جمشید شد و این همه شکوه و ثروت دید دستور داد که هر چیز را که می توانند با خود ببرند و هر چیز را که نمی توانند نابود سازند . به نوشته ی مورخین باستان ثروت تخت جمشید با 10000جفت اسب و قاطر و 5000 جفت شتر حمل و غارت شد . بعد از انتقال ثروت تخت جمشید اسکندردستورداد که تخت جمشید را به آتش بکشند. به گفته مورخین باستان تخت جمشید ۳شبانه روز در آتش می سوخت و چهل شبانه روز از آن دود بر می‌خواست.

تاریخنگاران در مورد علت این آتش سوزی اتفاق رای ندارند. عده ای آن را ناشی از یک حادثه غیر عمدی می‌دانند ولی برخی کینه توزی و انتقام گیری اسکندر را تلافی ویرانی شهر آتن به دست خشایار شاه علت واقعی این آتش سوزی مهیب می‌دانند.

از آنچه امروز از تخت جمشید بر جای مانده تنها می توان تصویر بسیار مبهمی از شکوه و عظمت کاخها در ذهن مجسم کرد. با این همه می توان به مدد یک نقشه تاریخی که جزئیات معماری ساختمان کاخها در آن آمده باشد و اندکی بهره از قوه تخیل، به اهمیت و بزرگی این کاخها پی برد. نکته ای که سخت غیر قابل باور می نماید این واقعیت است که این مجموعه عظیم و ارزشمند هزاران سال زیر خاک مدفون بوده تا اینکه در اواخر دهه1310خورشیدی کشف شد.

چیزی که در نگاه اول در تخت جمشید نظر بیننده را به خود جلب می کند، کتیبه ها و سنگ نبشته های گذر خشایارشاه است که به زبان عیلامی و دیگر زبانهای باستانی تحریر شده است. از این گذر به مجموعه کاخهای آپادانا می رسیم، جائی که در آن پادشاهان بار می‌دادند و مراسم و جشنهای دولتی در آن برگزار می شد.

امروزه مقادیر عمده ای طلا و جواهرات در این کاخها وجود داشته که بدیهی است در جریان تهاجم اسکندر به غارت رفته باشد. تعداد محدودی از این جواهرات در موزه ملی ایران نگهداری می شود. بزرگترین کاخ در مجموعه تخت جمشید کاخ مشهور به "صد ستون" است که احتمالا یکی از بزرگترین آثار معماری دوره هخامنشیان بوده و داریوش اول از آن به عنوان سالن بارعام خود استفاده می کرده است. تخت جمشید در 57 کیلومتری شیراز در جاده اصفهان و شیراز واقع شده است.

محققین به این نکته ی مهم رسیده اند که اگر نقشه ی امپراطوری هخامنشی را بنگریم و یک خط از شمال شرقی ترین نقطه (سغد) تا جنوب غربی ترین نقطه (حبشه) بکشیم و یک خط از شمال غربی ترین نقطه (یونان) تا جنوب شرقی ترین نقطه (هند) به صورت ضربدر بکشیم مرکز تقاطع این دو خط محل ساخت تخت جمشید می شود، که این خود جای تأمل و اندیشیدن دارد.

این معرفی تنها ، برگی بود از یک جنگل .

عکس: تخت جمشید

کاخ خسرو

در حاشیه شمالی شهر کنونی قصر شیرین و در نزدیکی آتشکده چهار قابی، ویرانه های قصر خسرو پرویز دیده می شود. این بنا در جهت شرقی – غربی و به ابعاد 285×98 متر بر روی مصطبه ای به ارتفاع هشت متر ساخته شده است. راه ورد به داخل بنا از طریق پلکان صورت می گرفت. در قسمت شرقی بنا، تالار ستون دارد مستطیل شکلی دیده می شود و سقف آن به وسیله طاق های آجری پوشش داده شده است. در پشت این تالار، اتاق گنبددار بزرگی قرار دارد و راه ورود به آن از طریق درگاهی که در قسمت غربی تالار ایجاد شده است، صورت می گیرد. در شمال و جنوب اتاق گنبدار، اتاق های مستطیل شکلی وجود دارد که از طریق اتاق گنبدار قابل دسترسی بوده اند. همچنین در پشت اتاق گنبددار، حیاط مربع شکلی به ابعاد 27×27 متر با رواق ستون دار قرار دارد.

اطراف این حیاط را اتاق های متعددی فرا گرفته است. در قسمت غربی حیاط نیز ایوانی ساخته شده است که از طریق درگاهی به حیاط دیگر کاخ منتهی می شود. در اطراف این حیاط ها نیز مجموعه اتاق ها و اصطبل ها قرار دارند. در قسمت شمالی تراس، چند خانه به صورت یک مجموعه دیده می شود. ظاهراً خانه هایی که در قسمت مرکزی قرار دارند، حرم پادشاه و خانه های اطراف مکانی برای پذیرایی از میهمانان بوده است.

در مورد این کاخ، مورخین و جغرافی نویسان ایرانی و عرب مطالب فراوانی نوشته اند. آنها بر این اعتقادند که این کاخ توسط خسو پرویز در میان باغ وسیعی ساخته شد و حیوانات وحشی با آزادی تمام در این مکان می زیستند و آب فراوانی از رودخانه الوند در این باغ جریان داشت. یاقوت حموی این کاخ را جزء عجایب جهان به شمار می آورد که در سال 628 م توسط «هراکلیوس» ویران شد.

آتشکده چهار قاپی

«چهار قاپو» یا «چهار قاپی» به معنی «چهار در»، از جمله آتشکده های دوره ساسانی در شهر مرزی قصر شیرین است. این آتشکده از نوع آتشکده هایی است که دارای دالان طواف بوده و به مرور زمان رواق آن فرو ریخته است و تنها در برخی از قسمت ها، آثاری از آن دیده می شود. این آتشکده اتاقی مربع شکل به ابعاد 25×25 متر است و سقفی گنبدی شکل به قطر شانزده متر داشت که متأسفانه اکنون اثری از آن باقی نمانده است و تنها بقایای گوشواره ها در چهار گوشه آن دیده می شود. این اتاق مربع شکل دارای چهار درگاه ورودی است که به رواق اطراف فضای مرکزی منتهی می شوند. در اطراف این بنا مجموعه اتاق ها و فضاهایی وجود دارد که بخش هایی از آن در نتیجه کاوش های باستان شناختی سال های اخیر شناسایی شده است. این بنا با استفاده از مصالح محلی از قبیل لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده و گنبد آن آجری بوده است.

طاق گرا

بنای مستطیل شکل طاق گرا به ابعاد 7/7× 86/4 متر در گردنه پاتاق، بر سر راه کرمانشاه به سر پل ذهاب و در کنار راه باستانی سنگ فرش شده ای قرار دارد که فلات ایران را به بین النهرین ارتباط می داد. به علت تغییر مسیر، این راه و بنای طاق گرا اکنون در شیب های پایین جاده آسفالته قرار گرفته است.

از نظر معماری، بنای طاق گرا، فضای ایوان مانندی است که تماماً از سنگ ساخته شده است. ورودی آن به طرف جنوب و مشرف بر جاده سنگ فرش باستانی است و با بلوک های سنگی که به صورت مکعب مستطیل تراشیده شده اند، ساخته شده است. مصالح داخلی دیوارها نیز از لاشه سنگ و ملاط گچ است. دیوارهای بنا تا حدودی بلندتر ساخته شده اند تا بتوانند سقف طاق را کاملاً مسطح نمایند. در بالاترین بخش بر روی لبه بام بنا، یک ردیف کنگره به ارتفاع نود و دو سانتیمتر قرار گرفته است.

بنا بر این ارتفاع بنا از سطح زمین تا بالاترین نقطه 7/11 متر است. همچنین عرض دهانه طاق 10/4 متر و عمق آن 10/3 متر است. دیوارهای داخلی بنا با نقوش هندسی حجاری شده است.

درباره قدمت این بنا اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی آن رابه دوره اشکانی و برخی دیگر آن را به دوره ساسانی نسبت می دهند. همچنین برای این بنا کارکردهای متفاوتی چون راه کاروان رو، توقف گاه موکب شاهی، اریکه سلطنتی، پاسگاه مرزی، بنای یادبود یک پیروزی و ... ذکر شده است.

قلعه یزدگرد

مجموعه بناهای یادمانی قلعه یزدگرد در هجده کیلومتری سه راهی ریجاب به سرپل ذهاب قرار دارد. این مجموعه با وسعت تقریبی چهل کیلومتر مربع از سمت شمال غرب با پرتگاه تندی به جلگه ذهاب و از طرف شمال و شرق به صخره های پلکانی دالاهو محدود می شود. بر اساس اولین تحقیقات و کاوش های باستان شناسی در این منطقه و بر طبق گچ بری های مکشوفه از بنای معروف به «گچ گمبد» زمان ساخت این مجموعه به دوره ساسانی نسبت داده شد. اما کاوش های بعدی در این منطقه نشان داد بسیاری از مجموعه بناهای این محوطه متعلق به به اواخر دوره اشکانی است. این مجموعه شامل چند محوطه است:

معبد آناهیتا

بنای معروف به معبد آناهیتا در مرکز شهر کنگاور بر سر راه همدان به کرمانشاه قرار دارد. این بنا بر روی تپه ای طبیعی با حداکثر ارتفاع سی و دو متر نسبت به سطح زمین های اطراف ساخته شده است. نقشه این بنا چهار ضلعی، به ابعاد 224×209 متر و هر ضلع آن به شکل صفه ای به قطر هجده متر است. این صفه ها با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده اند و نمای بیرونی آنها به وسیله سنگ های بزرگ تراشیده شده، به صورت خشکه چین پوشش داده شده است. در مواردی برای اتصال برخی از بلوک ها، از بست های آهنی و سربی استفاده شده است.

در قسمت جنوبی بنا، پلکان دو طرفه ای به درازای یک صد و پنجاه و چهار متر وجود دارد. هر دو تا پنج پله، در یک بلوک سنگی ایجاد شده است. در حال حاضر تعداد سنگ پله ها در پلکان شرقی بیست و شش پله و در پلکان غربی بیست و یک پله است.

با توجه به ارتفاع دیوار که 20/8 متر از آن باقی مانده، به طور یقین تعداد پله ها بیشتر از این بوده است. در بخش شمال شرقی بنا نیز دو ردیف موازی سنگ های تراشیده به کار رفته که نشان از ورودی به عرض دو متر در این بخش از بنا است. در مرکز بنا، صفه ای با جهت شرقی – غربی ساخته شده که نود و سه متر درازا و 30/9 متر پهنا و بین سه تا پنج متر ارتفاع دارد. بر روی صفه های چهارگانه این بنا به جز فاصله بین دو رشته پلکان جنوبی، یک ردیف ستون قرار گرفته است. این ستون ها کوتاه و قطور هستند.

برخی از مورخین این بنا را معبدی برای الهه آناهیتا دانسته اند. آناهیتا ایزد بانوی آب های روان، زیبایی، فراوانی و برکت در دوران پیش از اسلام بوده است. برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم ه.ق به بعد، این بنا را کاخی ناتمام برای خسرو پرویز معرفی کرده اند. عده ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده دیگر آن را به سده اول ق.م نسبت می دهند. سیف الله کامبخش فرد – کاوشگر بنا – آن را به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی می داند.

هرسین

در داخل پارک شهر هرسین بقایایی از آثار دوره ساسانی وجود دارد که از جمله آن صفحه تراشیده ای است که در دامنه کوه ایجاد شده است. این صفحه به طول 52/46 متر و ارتفاع 25/12 متر است. این صفحه تراشیده به سه بخش تقسیم شده است: بخش اول آن به طول 22/31 متر است و صفه ای در جلوی آن تراشیده شده است. این صفه به نهر آبی مشرف است. قسم دوم به طول 50/10 متر و قسمت سوم به طول 25/5 متر است. در جلوی قسم دوم و سوم نیز صفه ای به عرض 15/8 متر دیده می شود.

در قسمت جنوب شرقی این صفحه تراشیده، حوض دایره شکلی از سنگ ایجاد شده است. قطر دهانه این حض 86/3 متر و عمق آن 66 سانتیمتر است. در وسط حوض، مخروط ناقص فواره مانندی به ارتفاع 66 متر وجود دارد که محیط تحتانی 24/2 متر است. قسمت تحتانی این مخروط ناقص، به شکل دوازده ضلعی نامنظم است.

سطح فوقانی فواره، به صورت دایره ای است که در وسط یک صفحه دوازده ضلعی قرار دارد. در قسمت شمالی حوض، پیش رفتگی مستطیل شکلی به ابعاد 40×20 سانتیمتر وجود دارد. همچنین در نزدیکی این حوض سنگی، طاقی از یک سنگ یک پارچه دیده می شود که دارای قوسی گهواره ای است. در قسمت تحتانی طاق، تخته سنگی به شکل مکعب مستطیل وجود دارد، احتمالاً طاق بر روی این تخته سنگ قرار گرفته است. در کنار این طاق نیز بخشی از یک پلکان سنگی سه پله ای وجود دارد. در جنوب این مجموعه و در اطراف میدان شهر، بقایای یک بنای سنگی از دوره ساسانی به چشم می خورد. این مکان امروزه تبدیل به پارک شده و بخش زیادی از آن به دلیل ساخت و سازهای جدید از بین رفته است. مصالح به بکار رفته در این بنا شامل لاشه سنگ و ملاط گچ است و در بعضی از قسمت ها روکار دیوار با بلوک های سنگی مکعب مستطیل چیده شده است.

 بیستون

بنای بیستون:

این بنای تقریباً مستطیل شکل در جهت شرقی – غربی در شمال کاروانسرای صفوی بیستون و رو به روی فرهاد تراش، در زیر جاده قدیمی همدان – کرمانشاه قرار دارد. این بنا از دو بخش تشکیل شده است: بخش شرقی به ابعاد 85×80 متر، دیوارهای پیرامونی به عرض 40/2 متر دارد. ورودی این بنا در ضلع شرقی است. بخش غربی به ابعاد 44×55 مترف از طریق یک ورودی به بخش شرقی مرتبط می شود. این بخش در حقیقت حیاط خلوت مجموعه را شکل می دهد. نمای روکار دیوارهای بنا به وسیله بلوک های سنگی تراشیده و قسمت داخلی دیوارها با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته است. در دیوارهای بیرونی این بنا به فواصل معین، پشتبندهای مستطیل شکلی به طول متوسط 10/3 متر ایجاد شده است. بر روی برخی از بلوک های سنگی این بنا، نشانه هایی از حجاران ساسانی دیده می شود. کاوش های باستان شناختی نشان می دهد این بنا در دوره ساسانی به صورت نیمه کاره رها شد و در آن زمان فقط دیوارهای پیرامونی آن ساخته شد. مورخین اشاره می کنند که خسرو پرویز قصد داشت این کاخ را تکمیل کند. در دوره ایلخانی با ساخت شصت و چهار اتاق در داخل بنا، از آن به عنوان کاروانسرا استفاده شده است.

این نقش برجسته دوره هخامنشی یکی از با ارزش ترین یادگارهای ادبی و تاریخی ایران است و درسی کیلومتری شمال شرقی شهر کرمانشاه، بر روی صخره معروف به بیستون حجاری شده است. از این کوه در متون تاریخی به نام های «بغستان» به معنی جایگاه خدایان، «بهیستان»، «بهیستون»، «بهستون»، «بهستان» و بیستون یاد شده است.

سنگ نگاره داریوش اول شش متر طول و 20/3 متر عرض دارد. در سمت چپ صحنه این سنگ نگاره، تصویر داریوش به ارتفاع 78/1 متر حجاری شده است. وی تاج کنگره داری بر سر و پیراهن بلندی بر تن دارد. ریش او مجعد و چهارگوش است و موهای مجعدش را در پشت سر جمع کرده است. او دست راست را به علات احترام بالا برده و در دست چپش کمانی را گرفته است. در این صحنه، داریوش پای چپش را بر روی سینه «گئومات مغ» نهاده است. در پشت سر داریوش «وینده فره نه» کمان دار و «گئوبروه» نیزه دار – از جمله هفت تنی که در بر اندازی گئومات شرکت داشتند – ایستاده اند.

در زیر پای چپ داریوش گئومات مغ به پشت خوابیده و به علامت تسلیم، دست هایش را بالا برده است. پشت سر او نیز صف اسیران – با گردن ها و دست های از پشت بسته – دیده می شود. در بالای سر هر یک از این اسیران و در زیر تنه گئومات مغ و نیز بر روی دامن اسیر سوم نام و نقش پادشاه شورش گرو جایی که در آن جا شورش کرده، ذکر شده است.

در بالای سر اسیران، تصویر نمادینی از اهورامزدا در حال اهدای حلقه قدرت به داریوش حجاری شده و داریوش نیز دست راستش را به نشانه ی نیایش اهورا مزدا بلند کرده است.

این سنگ نگاره در طول زمان تکمیل شد. در آغاز داریوش تنها به نقوش فوق به جز نقش «سکونخا» اکتفا کرد. در این زمان تنها به نقر نبشته ای کوتاه به خط میخی عیلامی در فضای بالای سر خود فرمان داده بود. در این نوشته داریوش به معرفی خود و خاندانش می پردازد و در حقیقت با این نوشته مشروعیت خود را اعلام می کند. پس از آن شرح فتوحاتش را به خط میخی عیلامی در سمت راست سنگ نگاره و در مرحله بعد با خط میخی بابلی در سمت چپ سنگ نگاره نقر می کند. در مرحله نهایی نیز در زیر نقوش برجسته، شرح فتوحاتش را به خط میخی و به زبان فارسی باستان نقر می کن.

هنوز سنگ تراشان هخامنشی در حال نوشتن خطوط بر سینه کوه بودند که سکاها دوباره سر به شورش گذاشتند. داریوش در سال 519 ق.م سکونخاشاه سکاها را شکست داد و این رویداد را بی درنگ به سنگ نبشته اضافه کرد. چون جایی برای اضافه نمودن تصویر شاه سکایی باقی نمانده بود، داریوش دستور داد تا بخشی از تن عیلامی را پاک و آن را در سمت چپ قسمت پایین، کنار متن فارسی باستان از نو نقر و به جای تن عیلامی، تصویر سکونخا را حجاری کنند.

در این سنگ نبشته، داریوش ابتدا به معرفی خود و خاندانش می پردازد و سپس واقعه قتل گیومات مغ را که پیس از مرگ «کمبوجیه» سلطنت را نصب کرده بود، شرح می دهد. پس از آن به شرح جنگ هایی که بر ضد بزرگان و امرای یاغی کرده بود، می پردازد و در خاتمه به هر کس که این کتیبه بزرگ را محو کند، نفرین می کند.

این نقش برجسته دوره اشکانی که در سال 1337 ش به هنگام احداث جاده همدان – کرمانشاه شناسایی شدف مرد نیرومند کاملاً عریانی را نشان می دهد که در زیر سایه درختی بر روی نقش شیری لم داده است. او به آرنج چپ تکیه داده و در دست چپ پیاله ای دارد و آن را نزدیک صورت خود نگه داشته است و دست راست خود را روی پای راست قرار داده و پای چپش را تکیه گاه پای دیگرش کرده است.

در پشت سر این شخصیت، کتیبه و نقش هایی حجاری شده است. این نقش ها شامل درختی است که بر شاخه آن کمان دان و تیردانی اویزان است و در کنار درخت گرز مخروطی شکل گره داری نقش شده است. کتیبه به خط یونانی، در هفت سطر بر روی لوحی – شبیه به شکل معابد یونانی (سنتوری شکل) – نوشته شده است. مضمون این کتیبه چنین است: « به سال 164 ماه پانه موی هرکول فاتح درخشان به وسیله هیاکنیتوس پسر پانیتاخوس به سبب نجات کل آمن فرمانده کل این مراسم بر پا شد».

این نقش برجسته دوره اشکانی که در پایین نقش برجسته داریوش اول در کوه بیستون دیده می شود، از دوران مهرداد دوم به یادگار مانده است و به سال های 123 تا 110 ق.م تعلق دارد. در این صحنه، در برابر مهرداد دوم چهار نفر از ساتراپ های محلی به ترتیب اهمیت و جایگاه در پشت سر هم قرار دارند؛ نیم رخ آنها به سوی مهرداد و نیمی از صورت مهرداد نیز به طرف آنها است. مهرداد دست راست خود را به حالت احترام بالا برده است. نفر اول، «گودرزاول» ساتراپ ساتراپ ها است. طبق اسناد بابلی، این شخص در اواخر حکومت مهراد دوم، شریک سلطنت او بود و پس از مهرداد جانشین او شد. نام نفر دوم کاملاً محدود شده است و چون لقبی برای او ذکر نشده، احتمال می رود یکی از شاهزادگان موروثی باشد که بدون ذکر لقب، نام برده می شدند. در دست راست این شخص، شییء شبیه جام دیده می شود. نفر سوم «میترادات» است. لقب او در این کتیبه «پپیس تومینوس» به معنی مورد اعتماد شاه آمده است. در دست وی تصویر «نیکه» (الهه پیروزی) دیده می شود که حلقه روبان داری در دست دارد. نفر چهارم «کوفاساتس» نام دارد و لقب ندارد. این نقش برجسته ها در حقیقت واگذاری قدرت از طرف مهرداد را به هر یک از این بزرگان نشان می دهد.

متأسفانه قسمت مهم ایننقش برجسته در سده هجدهم میلادی جهت نوشتن وقف نامه شیخ علی خان زنگنه – صدر اعظم شاه سلیمان صفوی – تخریب شد. این متن حاکی از وقف عایدات دو دهکده برای مخارج ونگه داری کاروان سرای بیستون است.

قسمت شرقی نقش برجسته مهرداد دم، بر روی همان صخره نقش گودرز دوم اشکانی 51-46م) همراه با کتیبه ای به خط یونانی حجاری شده است. این نقش برجسته، صحنه پیروزی گودرز دوم را بر رقیبش مهرداد نشان می دهد. بر اساس نوشته های «تاسیت» مورخ ارمنی، مهرداد یکی از شاهزادگان پارتی که در دربار «کلاودیوس» امپراتور روم پرورش یافته بود، به تشویق امپراتور برای تصاحب تاج و تخت به ایران لشکر کشید ولی مغلوب گودرز دوم شد. شخصیت اصلی این صحنه گودرز سوار بر اسب است و با نیزه ای به سوی دشمن حمله برده و او را از اسب سرنگون ساخته است. در بالای سر گودرز، الهه نیکه با تاج گلی در دست در حال پرواز است. در پشت سر این دو، یک سوار نیزه به دست خیز برداشته است و در پایین آن نیز سوار دیگری دیده می شود.

این نقش برجسته دارای کتیبه ای به خط یونانی است. مضمون کتیبه چنین است: «مهرداد پاری گودرزشاه شاهان، پسر گیو».

در دامنه کوه بیستون و در قسمت شمال شرقی نقش برجسته گودرز، تخته سنگی به شکل چهار ضلعی نامنظمی دیده می شود و در سه طرف آن نقوش حجاری شده قرار دارد. نقش میانی، «بلاش» شاه اشکانی را به حالت تمام رخ با گردن بندی بر گردن و کمربندی به کمر نشان می دهدد. لباس او از پایین به بالا تنگ و چسبان است و شلوار گشادی که در قسمت مچ پا بسته شده، به تن دارد. این شخص پیاله ای در دست چپ گرفته و دست راست را به طرف آتش دان دراز کرده است. بر روی این آتش دان، کتیبه ای به خط پهلوی اشکانی به این مضمون نقر شده است: «این پیکره ولخش شاهنشاه پسر ولخش شاهنشاه نوه».

به علت محو بودن آخر کتیبه، مشخص نیست که این تصویر متعلق به کدام بلاش است. در سمت چپ نقش بلاش، بر ضلع دیگر تخته سنگ، نقش دیگری دیده می شود. بیننده تصور می کند این شخص در حال گام بر داشتن به طرف شخص میانی است. این شخص دارای لباسی شبیه شاه اشکانی است. وی دست راست را به طرف بالا گرفته و یک شیی در دست دارد. در سمت راست نقش میانی، سومین نقش حجاری شده است. این شخص نیز در حال حرکت به سوی شخصیت میانی است. او نیم تنه ای – تا روی زانو – بر تن و کمربندی به کمر دارد. دست چپ او دیده نمی شود و شیی در دست راست دارد.

این صفحه به طول دویست و عرض سی متر در دامنه کوه بیستون، در فاصله سی صد متی جنوب نقش برجسته داریوش اول تراشیده شده است. در دامنه این صفحه، سکویی قرار دارد. در جلوی این سکوی خاکی دیواری به طول یک صد و پنجاه متر ایجاد شده است. این دیوار با استفاده از بلوک های سنگی تراشیده و لاشه سنگ به همراه ملاط گچ ساخته شده است. بر روی برخی از این بلوک های سنگی و نیز برخی از سنگ های پراکنده اطراف آن، علایم سنگ تراشان ساسانی به اشکال مختلف نقش شده است. در دو طرف این صفحه تراشیده، چند سکوی پله دار خشن در سنگ کنده شده است. این سکوها برای نشستن به هنگام تراشیدن دیوار صفحه استفاده می شد. بر روی این صفحه تراشیده، اثر قلم های سنگ تراشان و همچنین گودی های مخصوص قرار دادن گوه های چوبی جهت برش سنگ ها به وضوح دیده می شود.

وجود سطوح ناصاف و سکوهای روی صفحه نشان می دهد که این صفحه ناتمام رها شده است، ولی بخش های فوقانی آن تقریباً رو به اتمام بوده است. در دامنه این صفحه تراشیده و بر روی صفه خاکی حجم زیادی از بلوک های سنگی، سنگ های کنده شده از کوه، ساقه ستون و پایه ستون های نیمه کاره دیده می شود.

اگر چه اهالی محل معتقدند این صفحه تراشیده اثر «فرهاد سنگ تراش» است که از عشق شیرین ملکه خسرو پرویز کوه را به همان گونه که فردوسی و نظامی گفته اند، تراشیده است؛ ولی شواهد باستان شناختی نشان می دهد منظور از پرداختن این صفحه، نوشتن و نمایاندن یک واقعه تاریخی مهم بوده و این صفحه توسط خسرو پرویز – شاه ساسانی – ایجاد شده است. از سنگ های کنده شده برای ساختن بناهایی چون پل خسرو، کاخ خسرو استفاده کرده اند. تمام این بناها نیز مانند صفحه تراشیده فرهاد تراش، نیمه کاره رها شده و هرگز تکمیل نشده اند.

معرفی خانه های تاریخی استان فارس

نارنجستان قوام كه به موزه نارنجستان اختصاص یافته ، در خیابان لطفعلی خان زند واقع است ، و محل مسكونی و نیز محل كار قوام الملك بود. كار ساختمان نارنجستان قوام در سال 1290هـ . ق توسط "علی محمدخان قوام الملك" آغاز شد و در سال 1305 هـ. ق توسط نوه او یعنی " محمدرضا خان قوام" پایان یافت.

درِ ورودی در جنوب بنا و در خیابان لطفعلی خان زند واقع شد ه است. این خیابان را برای حفظ ساختمان، كج احداث كرده اند. پس از گذر از هشتی ورودی، دو دالان از دو سو به حیاط نارنجستان راه می یابد. در دو طرف این راهروها، چند اتاق وجود دارد. در ازاره ( آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان كه از كف طاقچه تا روی زمین بود) های این قسمت ساختمان و ساختمان شمالی آن به تقلید نقوش تخت جمشید، نقش هایی روی سنگ حك شده و در كنار آن نقش شیر، گورخر، سرباز و ... در آنها نـَقر ( حك) كرده اند.

در شمال حیاط ، ساختمانی سه طبقه وجود دارد. طبقه اول زیرزمین است و طبقه دوم با دو راهرو به اتاق ها و شاه نشین می رسد. در طبقه سوم دو اتاق در دو طرف شاه نشین واقع شده كه سقف زیبای آن، چوب كاری و نقاشی شده است. تمامی شاه نشین و اتاق ها، آینه كاری است و در آینه های سقف، مانند سایر آثار دوره قاجاریه در شیراز، تصاویر اروپایی جا گذاری شده است. درهای بنا همه خاتم كاری و منبت كاری شده است. در سمت راست، حیاط خلوت كوچكی وجود دارد. كاشیكاری رو كار این ساختمان و ساختمان جنوبی و تصویر آن بسیار زیباست.

این بنا كه بیرونی مجموعه است، چون محل كار قوام الملك بود، دیوانخانه قوام الملكی هم نامیده شده و از آنجا كه دارای درخت نارنج است، به نارنجستان نیز مشهور است. این ساختمان در سال 1345 زیر نظر دانشگاه شیراز قرار گرفت و در چند سال اخیر، دانشكده معماری و هنر دانشگاه شیراز در آن مستقر شده است.

در ضلع غربی نارنجستان قوام، عمارتی زیبا قرار دارد كه به دلیل سكونت خانم زینت الملوك قوامی، دختر قوام الملك چهارم، به این نام معروف است. این عمارت كه از آثار دوره قاجار است به فاصله یك كوچه با خانه قوام قرار دارد و به وسیله یك راه زیر زمینی با آن در ارتباط است، در حقیقت اندرونی خانه قوام ، و محل رفت و آمد محارم بود. ساخت بنا در سال 1290هـ . ق به وسیله علی محمدخان قوام الملك دوم آغاز شد و در سال 1307 هـ . ق به وسیله محمدرضا خان قوام الملك سوم به پایان رسید. در ورودی خانه زینت الملك معرق كاری شده و با عبور از هشتی، یك راهرو با زاویه شمال شرقی به حیاط راه می یابد.

در حیاط علاوه بر ازاره های سنگی حجاری شده و مشبك، دو باغچه زیبا و حوض بزرگ و كوچك مشاهده می شود. كاشی كاری هفت رنگ هلالی كه در پیشانی ساختمان جا گرفته از زیبایی خاص برخوردار است و تصاویر خورشید، دو فرشته، دو شیر شمشیر به دست همراه با آیه" نَصرُ مِن الله و فتّح قریب" به چشم می خورد. به جز ایوان بدون سقف در شرق حیاط ، در اطراف حیاط 20 اتاق وجود دارد كه به یكدیگر راه دارند. ساختمان غربی بنا دارای تالار شاه نشین آینه كاری و گچبری با تصاویر اروپایی است.

این ساختمان در سه ضلع دارای زیرزمین بسیار وسیع و گسترده ای است كه امروزه از آن به عنوان نگارخانه استفاده می شود.

عمارت باغ عفیف آباد بین سال های 1243- 1241 هـ . ق به دستور" میرزا محمد خان قوام الملك شیرازی" ساخته شد و از قدیمی ترین بناهای قاجاری شیراز است.

بوستان عفیف آباد دارای بناهای چندی است كه درنوع خود كم نظیر و زیبا ، و شامل قهوه خانه سنتی و حمام خزینه ای است. قهوه خانه سنتی بنایی به سبك معماری ایرانی است؛ حیاط اصلی آن در مركز بنا، محدود به یك حوض كوچك زیبا و درختان نارنج است.

تالار قهوه خانه دارای شش حجره مزین به نقوش مُلهَم ( الهام گرفته ) از شاهنامه فردوسی است. حمام خزینه ای سنتی بنا دارای سردینه، گرمینه، خزینه و حوضچه ای برای آب سرد است. در دو دیواره خزینه نقش برجسته هایی از فرهاد كوه كن، خسروپرویز و نیز ورود حضرت یوسف (ع ) به مجلس زنان مصری، به چشم می خورد.

مجموعه بناهای نصیر الملك شامل مسجد، منزل ، حمام ، آب انبار و ... در محله قدیمی "اسحق بیگ" شیراز واقع است. قسمت اعظم مجموعه در جریان خیابان سازی تخریب و ساختمان های جدید در آن احداث شد. آنچه اكنون از منزل نصیر الملك باقی مانده شامل تالار اصلی ، قسمتی از حیاط اندرونی ، بخش بیرونی و زیرزمین است. " حاجی میرزا حسنعلی خان نصیر الملك" پسر سوم حاجی قوام الملك، از حكام فارس در دوره قاجاریه بود. تالار آینه به صورت قرینه ساخته شده و در دو ضلع آن دو اُرسی ( نوعی درِ قدیمی كه دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شده است )بزرگ سراسری با گره چینی های ظریف و شیشه های رنگی كه به دو حیاط اندرونی و بیرونی ارتباط دارد، مشاهده می شود. در دو ضلع دیگر تالار یك شاه نشین مركزی كه از دو طرف با ارسی به دو اتاق مجاور باز می شود، وجود دارد.

منزل نصیرالملك كه به دوره قاجار تبدیل شده ، مانند دیگر منازل قدیمی دارای زیرزمین پیچ در پیچ با قوس ها و نورگیرهای مشبك سنگی زیباست. برای نماسازی بنا از گچ كاری به شیوه ساسانی استفاده شده است. تزئینات گچ و آینه عمده ترین تزئینات این منزل را تشكیل می دهد و تالار و اتاق ها با نقوش تركیبی ایرانی و اروپایی پوشیده شده است. سقف هر طبقه تخته كوبی شده و دارای نقاشی هایی به سبك اروپایی است.