عنوان مطلب: تربیت اسلامی - تنبیه
کلید واژه ها: تنبیه، تعلیم و تربیت، اصلاح رفتار، مهار رفتار، تغییر رفتار، شرایط تنبیه
تجمیعی
شرایط تنبیه
پدران، مادران، معلمان و مربیان از تنبیه به عنوان یکی از عوامل مؤثر در تعلیم و تربیت و اصلاح رفتار کودکان استفاده می‌کنند و با این هدف می‌خواهند آگاهی‌های لازم را به آنان بدهند؛ چنانچه معنای لغوی تنبیه نیز، آگاهی دادن است. تردیدی نیست که تنبیه می‌تواند عامل مؤثری در تعلیم، تربیت و مهار رفتار فرزندان باشد؛ اما آنچه مهم است، چگونگی استفاده از این ابزار تربیتی است؛ یعنی زمان تنبیه، مقدار تنبیه، نوع تنبیه و در نظر گرفتن شرایط سنی تنبیه شونده، از جمله اموری است که باید مورد توجه والدین و مربیان باشد؛ در غیر این صورت ممکن است پیامدهای منفی تنبیه، بیشتر از آثار مثبت آن باشد. استفاده از رهنمودهای دینی و شیوه‌های تربیتی بزرگان دین نیز، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.
آنچه که از گفته‌های روان‌‌شناسان می‌توان استفاده کرد و از منابع اسلامی نیز استنباط می‌شود، این است که برای اصلاح یا تغییر رفتار، لازم است از عوامل تقویت مثبت و منفی استفاده کرد و در صورتی که تقویت و پاداش کارآیی نداشته باشد، استفاده از تنبیه امری است ضروری، به شرطی که از روی تدبیر و رعایت شرایط انجام گیرد؛ در غیر این صورت، پیامدهای نامطلوبی خواهد داشت. حضرت علی - علیه السلام - می‌فرمایند: «کسی که رفتار نیکو، او را اصلاح نکند، مجازات نیکو، اورا اصلاح خواهد کرد». امام علی - علیه السلام - در کلام دیگری می‌فرمایند: «جایی که مدارا کردن درشتی به حساب آید، به جای مدارا درشتی کن». یعنی در مواردی که نرمی و ملایمت، فرد را به درشتی و تندی وا می‌دارد، لازم است که با وی تندی شود.
در جهت بهره بری بهتر و مطلوب تر از هر ابزار و اصول تربیتی، توجه به شرایط استفاده از آن ابزار و اصول ضروری است. همچنین توجه به آسیب های احتمالی و عیب‌های کار نیز، کاری منطقی است. در استفاده تربیتی از تنبیه نیز، این قانون جریان دارد. در تنبیه علاوه بر رعایت شرایط استفاده از آن، باید به آسیب‌های احتمالی نیز توجه داشت و کوشید تا آنها را به حداقل رساند.
شرایط تنبیه
برای آن‌که تنبیه کارساز باشد، باید شرایطش را رعایت کرد؛ این شرایط عبارتند از:
1. خودداری از انتقام: تنبیه نباید جنبه انتقام‌جویی داشته باشد. گاه اتفاق می‌افتد که خانمی از دست فرزندش خسته می‌شود، به انتظار آمدن همسرش می‌نشیند تا شکایت فرزندش را بکند؛ آنگاه پدر به جای تنبیه فرزند، اورا کتک می‌زند تا دل همسرش را به‌دست آورد و به‌طور غیر مستقیم انتقام گرفته باشد.
پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله – می‌فرمایند: ما غضب احد الا اشفی علی جهنم؛ هیچ کس خشم نگرفت مگر آن‌که بر لبه پرتگاه دوزخ قرار گرفته است.همچنین هنگام تنبیه، باید از بر زبان ٱوردن سخنان زشت و نامربوط خودداری شود؛
2. هدفدار؛ تنبیه باید برای اصلاح رفتار و بازداری از رفتارهای نامطلوب باشد، در غیر این صورت تنبیه نه تنها به اصلاح رفتار کمکی نمی‌کند، بلکه پیامدهایی منفی در پی خواهد داشت. برای نمونه، تنبیه ممکن است به رفتارهای ناهنجارتری مانند فرار کودکان یا نوجوانان از خانه بینجامد؛
3. آگاهی دادن؛ مربی یا پدر و مادر باید آگاهی‌های لازم را به فرزند یا متربی بدهند و در صورت مشاهده خلاف، او را نصیحت کنند و پندهای لازم همراه با انذار بیان شود؛ بنابراین پند و اندرز و امید و انذار، یکی از اقدامات اساسی پیش از تنبیه است؛ چراکه نصیحت، می‌تواند عامل مهمی برای اصلاح رفتار باشد.
پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله - می‌فرمایند: «خوشبخت کسی است که مورد موعظه دیگران قراربگیرد»؛
4. جایگزینی: به موازات اینکه رفتار نامطلوبی به دنبال استفاده از تنبیه کاهش یابد، باید رفتار جایگزین مناسب و شایسته‌ای در کنار آن مورد تشویق قرار بگیرد. اهمیت جایگزینی رفتار شایسته به جای رفتار نامطلوب در منابع اسلامی مورد توجه قرارگرفته است. در آیات بسیاری، برای بازگشت از گناه و توبه سه مرحله ذکر شده است: بازگشت از گناه؛2. ایمان و دل‌سپردگی به خدا؛ 3. انجام دادن کارهای شایسته.
خداوند در قرآن می‌فرمایند: فَأَمَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَن یَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ (قصص، 67) اما کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، امید است از رستگاران باشد؛
5. پنهان بودن: در بیشتر موارد تنبیه باید پنهانی صورت گیرد و نباید خلافکار را در برابر دیگران تنبیه کرد؛ حتی بر اساس منابع اسلامی او را در برابر چشم دیگران نباید موعظه کرد.
امام حسن عسکری - علیه السلام - می‌فرمایند: هرکس در پنهانی برادر خود را پند دهد، او را آراسته و هر کس آشکارا او را اندرز دهد، از وی عیبجویی کرده است؛
6. خودداری از تکرار: پدر، مادر و مربی باید حدود تنبیه را رعایت کنند، و تنبیه بیش از اندازه نه تنها تأثیر خود را خنثا می‌کند، بلکه چه بسا فرد را در انجام دادن خلاف جسورتر کند.
حضرت علی - علیه السلام - می‌فرماید: از سرزنش مكرر پرهیز كن، چه آن‌كه تكرار سرزنش، گناهكار را در اعمال ناپسندش جسور می‌كند، به علاوه ملامت را پست و بیاثر می‌سازد.بنابراین تنبیه نباید همیشگی باشد؛
7. درنگ در اجرا: برخلاف پاداش و تقویت، در تنبیه تأکید شده است که باید آن را به تأخیر انداخت؛ چه بسا فرد برای کار خود دلیل قانع‌کننده‌ای داشته باشد.
امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - می‌فرمایند:در سرزنش و تنبیه، عجله نکنید و در صورتی که برای رفتار زشت دیگران، گریزگاه و دلیل موجهی می‌یابید، بی‌درنگ به کیفر و تنبیه او اقدام نکنید.شایان ذکر است که تنها مربی، پدر و مادر و افراد صلاحیتدار می‌توانند خطا کار را تنبیه کنند و آن را به دیگری واگذار نکنند؛
8. تفاوت‌های فردی: مربی یا پدر و مادر هنگام تنبیه باید به تفاوت‌های فردی نیز توجه داشته باشند و افراد مستحق تنبیه را یکسان تنبیه نکنند. همچنین شیوه اجرای تأدیب نیز باید با سن و روحیه فرد متناسب باشد؛
9. آگاه ساختن به علت تنبیه: همچنین فرد تنبیه‌شونده را از علت تنبیه باید آگاه کرد و تنبیه باید با میزان خطای فرد، مناسب باشد. همچنین پس از تنبیه باید جرم فرد را نادیده بگیرند.
انواع تنبیه
تنبیه به دو نوع کلی تقسیم می‌شود:
أ. تنبیه بدنی
صاحب‌نظران علوم تربیتی استفاده از تنبیه بدنی را در آخرین مرحله روش تربیت و اصلاح رفتار قرار داده‌اند.
ب. تنبیه غیر بدنیبرای تنبیه غیر بدنی، انواع زیادی را بیان کرده‌اند که به اجمال ذکر می‌کنیم: 1. تهدید: در تهدید باید ظرفیت سنی و فکری، پیشنیه عاطفی و روانی افراد مورد توجه قرار گیرد تا روحیه فرد خدشه‌دار نشود؛
2. سرزنش: سرزنش خود مراحلی دارد که از مرحله آسان آغاز می‌شود و به مرحله دشوارتر می‌رسد. سرزنش ممکن است یک نگاه عادی یا عمومی باشد و یا یک نگاه معنادار همراه با بیان پیامد کردار خلاف باشد. در سرزنش نباید زیاده‌روی کرد.
حضرت علی - علیه السلام - می‌فرمایند: «زیاده روی در سرزنش، آتش لجاجت را شعله‌ور می‌سازد»؛
3. قهر کردن: یکی از شیوه‌های تنبیه، قهر کردن است که معصومان - علیهم السلام – آن را سفارش کرده‌اند.
مردى خدمت امام حسن مجتبی - علیه السلام - از فرزند خود شكایت كرد؛ حضرت فرمود: فرزندت را نزن و براى ادب كردنش، از او قهر كن؛ ولی مواظب باش، قهرت طول نكشد و هر چه زودتر آشتی كنی.در این حدیث، امام - علیه السلام - به صراحت، تنبیه بدنی را منع فرموده و در عوض از مجازات عاطفی استفاده كرده است؛
4. تحریک عواطف: گفتن کلماتی چون «با این کاری که تو کردی، من ناراحت شدم» می‌تواند نوعی تنبیه به‌صورت تحریک عواطف و احساسات باشد؛
5. جریمه: جریمه نیز می‌تواند یکی از شیوه‌های تنبیه باشد؛
6. محروم کردن: گاهی محروم کردن کودک از چیزی که مورد علاقة اوست، می‌تواند اثر تربیتی و تنبیهی داشته باشد.
منبع: جزوه درسی رشته معارف اسلامی دانشگاه امام خمینی قم
