تبیان، دستیار زندگی

جهل و نادانی، قوانین و سنت‌های غلط بشری، التقاط و تحریف، گفتار و کتب ضاله، تلقین و تقلید، شخصیت‌گرایی و کتمان حق، ریشه‌های فرهنگی و تربیتی گناه می‌باشند.

شناخت صحیح گناه مبتنی بر شناخت زمینه‌ها و ریشه‌های آن است. قرآن و روایات، ریشه گناهان را عرصه‌های مختلف خانوادگی، فرهنگی، تربیتی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و سیاسی معرفی می‌نماید.پس از شناخت گناه و زمینه‌های شکل‌گیری آن، باید با تفکر و توجه به حضور خدا در همه جا، خودشناسی و توجه به شخصیت انسانی، ایمان به معاد، یاد مرگ، خداترسی و هراس از پیامدهای گناه و نیز با توجه به عبادات، به مبارزه با گناهان برخاست و زمینه‌های اطاعت از خدا و جلب رضایت او را فراهم نمود.

کمبود ویتامین بدن را آماده پذیرش میکروب می‌کند یا بیماری را پرورش و گسترش می‌دهد، پس باید کمبودها را جبران کرد تا زمینه پذیرش یا پرورش بیماری از بین برود.از موضوعات بسیار مهم در «گناه‌شناسی»، شناخت «زمینه‌ها و ریشه‌های گناه» است. کسی که می‌خواهد گناه نکند، باید ریشه‌های گناه را بشناسد، وقتی آنها را شناخت، می‌تواند به پیشگیری و درمان بپردازد.

جهل

جهل و نادانی زمینه گناه را به وجود می‌آورد و انسان را به سوی گناه می‌کشاند. جهل به خدا، جهل به هدف از آفرینش، جهل به قوانین خلقت، و جهل به زشتی گناه و آثار آن از جمله ابعاد نادانی‌اند.در دوران جاهلیت گناهان گوناگون، سراسر زندگی مردم را گرفته بود و علت بیشتر آنها جهل و حماقت بود. برای توضیح به این آیات توجه کنید:

قَالُوا یا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ. (اعراف / 138)[بنی‌اسرائیل به موسی] گفتند: ای موسی برای ما معبودی (از بت) قرار بده، چنان‌که آنها (بت‌پرستان) معبودانی (از بت) دارند. [موسی] گفت: شما جمعیتی جاهل و نادان هستید.

حضرت لوط(ع) به قومش فرمود:أَئِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ. (نمل / 55) آیا شما به جای زنان، به سراغ مردان، از روی شهوت می‌روید؟ شما قومی     جاهل هستید.در سوره یوسف نیز می‌خوانیم:قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِیوسُفَ وَأَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ. (یوسف / 89)یوسف (به برادران خود) گفت: آیا دانستید که با یوسف و برادرش (بنیامین) چه کردید؟ آنگاه که جاهل بودید.از این آیات به روشنی استفاده می‌شود که جهل و نادانی یکی از ریشه‌های گناهان است.

در سخنان امام علی(ع) نیز بارها جهل، زمینه گناه معرفی شده است، مانند:لَا یَجْتَرِئُ عَلَى اللَّهِ إِلَّا جَاهِلٌ شَقِیٌّ. (شریف‌رضی، بی‌تا: ن 53)گستاخی و جرأت بر (نافرمانی) خدا را جز جاهل و شقی روا نمی‌دارد.الجهل معدن الشر، الجهل اصل کل شر، الجهل یفسدالمعاد. (تمیمی‌آمدی، 1366: (جهل))جهل مرکز زشتی است، جهل ریشه و پایه زشتی است، جهل موجب تباهی معاد انسان است.

قَصَّمَ ظَهری رَجُلان: عالِم مُتَهتِّک و جاهِل مُتَنسِّک ... . (مشکینی‌اردبیلی، بی‌تا: 127)دو شخص، کمرم را شکستند، دانشمند بی‌پروا، و جاهل مقدس نما. [سپس فرمود:] جاهل، انسان را با زهدنمایی‌اش می‌فریبد، و عالم با گستاخی و بی‌پروایی‌اش، انسان را فریب می‌دهد.

2. قوانین و سنت‌های غلط بشری

انسان هنگامی از آلودگی‌ها و گناهان مختلف نجات می‌یابد که در پرتو قانون کامل زندگی کند؛ قانونی که تمام ویژگی‌های انسان را مورد توجه دقیق قرار دهد و آنچه را که موجب تکامل و رستگاری و نجات او از انحرافات است، تأمین نماید و چنین قانونی، جز قانون الهی نخواهد بود، زیرا خداوند، آفریدگار انسان و آگاه به تمام خصوصیات روحی و جسمی او می‌باشد و می‌داند که چه قانونی او را رستگار می‌سازد. بر این اساس، قوانین غلط بشری یکی از عوامل و ریشه‌های فرهنگی گناه است، چراکه این‌گونه قوانین به جای نجات‌بخش بودن گمراه‌کننده‌اند.

امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید:إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْکَامٌ تُبْتَدَعُ یُخَالَفُ فِیهَا کِتَابُ اللَّهِ. (شریف‌رضی، بی‌تا: خ 50)عامل پیدایش فتنه‌ها، پیروی از هوا و هوس و احکام و قوانین ساختگی (مانند برخی قوانین بشری) است، که با کتاب خدا مخالفت دارد.بعضی از این قوانین غلط بشری عبارت‌اند از:

1. آزادی بی‌قید زنان و کشف حجاب؛ 2. لغو قوانین قصاص و حدود و دیات؛ 3. ازدواج با همجنس (همجنس‌بازی)؛ 4. اختلاط مدارس دختر و پسر؛ 5. شرایط سنگین قانون ازدواج؛    6. آزادی زنا با رضایت دو طرف؛ 7. قانونی بودن مشروبات الکلی؛ 8. قانونی بودن سقط جنین؛ 9. قانونی بودن ربا؛ 10. قانونی بودن قمار.این امور و امثال آن، منشأ و زمینه‌ساز گناه‌اند و فرد و جامعه را به تباهی و انحراف می‌کشانند.

3. التقاط و تحریف

یکی از عوامل فرهنگی زمینه‌ساز گناه، مسئله التقاط و تحریف قانون الهی است. التقاط و تحریف عبارت از آن است که قانون الهی را تغییر دهند و معجونی از قانون الهی و بشری درست کنند و آن را به عنوان قانون خدا معرفی نمایند. امیرمؤمنان علی(ع) در گفتاری می‌فرماید:

اگر باطل کاملاً از حق جدا می‌شد، بر جویندگان حقیقت پوشیده نمی‌ماند و اگر حق از باطل، جدا می‌شد، زبان دشمنان (از بدگویی به حق) قطع می‌گردید، ولی قسمتی از حق و بخشی از باطل را می‌گیرند و به هم می‌آمیزند. اینجاست که شیطان بر دوستان خود چیره می‌شود. (همان)در مورد «بدعت» که یک نوع تجاوز به حریم قانون می‌باشد، به چند روایت زیر توجه کنید:

1. امیرمؤمنان(ع) فرمود:وَ إِنَّ شَرَّ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَ ضُلَّ بِهِ فَأَمَاتَ سُنَّةً مَأْخُوذَةً وَ أَحْیَا بِدْعَةً مَتْرُوکَةً. (شریف‌رضی، بی‌تا: خ 164)بدترین مردم نزد خداوند رهبر ستمگری است که خود گمراه است و مردم به وسیله او گمراه می‌شوند. سنت‌های پذیرفته شده را از بین می‌برد و بدعت‌های متروک را زنده می‌کند.

2. پیامبر(ص) فرمود:کل بدعة ضلالة و کل ضلالة سبیلها الی النار. (حر عاملی، 1409: 11 / 511)هر بدعتی گمراهی است و راه هر گمراهی به سوی آتش دوزخ است.فارس بن حاتم از دروغگویان، غُلات مشهور و بدعت‌گذاران بود و مردم را به مذهب فاسد خود دعوت می‌کرد. امام هادی(ع) به اباجنید دستور داد فارس را اعدام کند و امام حسن عسکری(ع) خون او را هدر دانست و بهشت را برای قاتل او ضمانت کرد و سرانجام اباجنید آن بدعت‌گذار را کشت. (قمی، 1374: 1 / 356)

4. گفتار و کتاب‌های ضالّه

یکی از ریشه‌های فرهنگی گناه، کتب گمراه‌کننده یا وسایل تبلیغاتی گمراه‌کننده می‌باشد، لذا در اسلام خواندن «کتب ضالّه» یا گوش دادن به سخنان گمراه‌کننده حرام است، البته مطالعه این کتاب‌ها برای دانشمندان اشکال ندارد، چراکه با مطالعه و تحقیق، حق و باطل را از هم تشخیص می‌دهند، ولی مطالعه و یا شنیدن آنها برای افرادی که دانش اندک دارند، مسموم‌کننده و خطرناک است.

برای همین چنان‌که در تاریخ دیده می‌شود که دشمنان با انتشار کتاب‌های گمراه‌کننده، مردم را از راه حق باز می‌داشتند و به سوی باطل می‌کشاندند. برای نمونه وقتی اسلام ظهور کرد، دانشمندان یهود موقعیت خود را در خطر دیدند، لذا اوصافی را که درباره پیامبر اسلام(ص) در تورات آمده بود، تغییر دادند و صفاتی ضد آن را نوشتند تا عوام یهود جذب اسلام نشوند. قرآن در سرزنش آنان می‌فرماید:

فَوَیلٌ لِلَّذِینَ یکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیدِیهِمْ ثُمَّ یقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَوَیلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیدِیهِمْ وَوَیلٌ لَهُمْ مِمَّا یکْسِبُونَ. (بقره / 78)وای بر آنها که مطالبی با دست خود می‌نویسند، سپس آن را به خدا نسبت می‌دهند تا آن را به بهای کمی بفروشند. وای بر آنها از آنچه با دست خود نوشتند و وای بر آنها از آنچه از این راه به دست آوردند.

امام جواد(ع) می‌فرماید:مَن اَصغی الی ناِطق فَقد عَبَده فَاِن کان النّاطِق عَن‌ِ اللَّه فقَد عَبدَ اللَّه وَ اِن کاَن النّاطقُ ینطِق عَن لِسان‌ِ اِبلیسَ فَقَد عَبَد الاِبلیس. (حرانی، 1404: 336)کسی که به (گفتار) گوینده‌ای گوش فرا دهد، او را بندگی کرده است، بنابراین اگر گوینده از خدا و دستورهای او سخن می‌گوید، شنونده خدا را عبادت کرده و اگر از شیطان سخن می‌گوید، شنونده شیطان را عبادت نموده است.

5. تلقین

یکی از عوامل زمینه‌ساز در مسائل تربیتی و فرهنگی، تلقین و تقلید است که اگر شایسته و براساس صحیح باشد زمینه‌ساز کارهای نیک و گرنه زمینه‌ساز گناه می‌شود.در قرآن بعضی از کلمات و عبارات به تعداد زیاد تکرار شده است و این تکرار علاوه بر فواید دیگر، یک نوع تلقین و زمینه توجه بشر به این عناوین می‌باشد.

چنان‌که واژه «اللّه» در قرآن تکرار شده است یا جمله: «إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ؛ (بقره / 20، 109 و 148 و ...) خداوند بر هرچیز تواناست» چهل و پنج بار، در سوره «الرحمن» که در مکه نازل شد و 78 آیه دارد، جمله «فَبِأَی آلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ؛ پس کدام نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟» 31 بار، در سوره «مرسلات» آیه «وَیلٌ یوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ؛ وای در آن روز (قیامت) بر تکذیب‌کنندگان» 10 بار و در سوره «قمر» آیه «وَلَقَدْ یسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ؛ ما قرآن را برای یادآوری آسان کردیم آیا کسی هست که متذکر شود؟» 4 بار تکرار شده است.

این تکرارها بیشتر جنبه تلقینی دارد و برای این است که گوش جان این امور را بارها بشنود و این مطالب در اعماق جان نقش ببندد. درباره تأثیر تکرار رسول اکرم(ص) فرمود:به دروغگو راه دروغ را تلقین نکنید، چنان‌که فرزندان یعقوب نمی‌دانستند گرگ انسان را می‌خورد تا اینکه پدرشان آن را به آنان تلقین نمود.[1]  (قمی، 1374: 2 / 474)

6. تقلید

«تقلید کورکورانه» یکی از زمینه‌سازهای گناه است. تقلید دارای اقسامی است: 1. تقلید عالم از عالم؛ 2. تقلید عالم از جاهل؛ 3. تقلید جاهل از جاهل؛ 4. تقلید جاهل از عالم.در این میان تنها نوع چهارم صحیح است، اما تقلید جاهل از جاهل و یا عالم از جاهل، کورکورانه و زمینه‌ساز بسیاری از مفاسد و جنایات است.

تقلید کورکورانه یعنی نداشتن استقلال فکری و وابستگی ذلّت‌بار به دیگران که به دنبال آن مدپرستی، هرزه‌گرایی و زندگی پوچ و طفیلی می‌آید. تقلید کورکورانه از نیاکان، منطق سستی است که مشرکان در برابر پیامبران اقامه می‌کردند و همین منطق بی‌اساس نمی‌گذاشت از گناهان و انحرافات عقیدتی و اخلاقی دست بکشند. قرآن می‌فرماید:

وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَینَا عَلَیهِ آبَاءَنَا. (بقره / 170)و هنگامی که به مشرکان گفته می‌شد از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید، در پاسخ می‌گفتند: بلکه ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، پیروی می‌کنیم.

7. شخصیت‌گرایی

انسان در زندگی به الگو نیاز دارد و الگو باید انسان کامل باشد تا با پیروی از او بتوان به اهداف عالی انسانی رسید.همیشه وجود سرمشق‌های بزرگ وسیله مؤثری برای تربیت بوده است و انسان طبعاً الگوگرا است و در تمام ابعاد زندگی می‌خواهد، شخصی را الگوی خود سازد و به دنبال او حرکت کند، ولی اگر فرهنگ صحیحی در جامعه نباشد، الگوهای کاذب، جایگزین الگوهای صحیح می‌شوند و ضربات سنگینی بر انسانیت وارد می‌گردد.در قرآن، تعبیر «أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» که به معنی تأسّی و پیروی نیک است، سه بار آمده است. (احزاب / 21، ممتحنه / 4 و 6) و پیامبر اسلام(ص) و ابراهیم خلیل(ع) به عنوان اسوه حسنه معرفی شده‌اند.

8. کتمان حق

کتمان حق، علم و هر ارزشی، از عوامل فرهنگی زمینه‌ساز گناه است و موجب انحراف و برچیده شدن حق و ارزش‌ها از جامعه می‌شود، لذا قرآن به‌شدت از آن نهی می‌کند:وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ. (بقره / 42)وحق را با باطل نیامیزید و حقایق را با اینکه می‌دانید، کتمان نکنید.کتمان‌کنندگانِ حق در آیه 159 همین سوره مشمول لعن خدا و لعنت‌کنندگان قرار گرفته‌اند.

رسول اکرم(ص) فرمودند:من سُئل عن علم یعلمه فکتم لجم یوم القیامة بلجام. (قمی، 1374: 2 / 470)من نار هرگاه از دانایی چیزی سؤال شود ولی او با اینکه جواب پرسش را می‌داند کتمان کند، در قیامت افساری از آتش بر دهان او زده شود.

ریشه‌های خانوادگی گناه

یکی دیگر از ریشه‌ها که نقش بسزایی در کشاندن انسان به گناه دارد، ریشه‌های بد خانوادگی است، چنان‌که ریشه‌های نیک در اجتناب از گناه مؤثرند.آیین جامع و سازنده اسلام برای اینکه خانواده براساس درست پی‌ریزی شود و ثمرات آن نیز سالم باشد، از همان آغاز دستورهایی داده است که اگر به طور دقیق رعایت شود، قطعاً نتایج درخشانی خواهد داشت، از جمله: قانون وراثت، ازدواج، تربیت فرزند و تغذیه.

1. قانون وراثت

از نظر علمی و دینی مسلم است که همان‌گونه که فرزندان در شئون جسمی از پدر و مادر ارث می‌برند، در امور معنوی و حالات روحی نیز ارث می‌برند. به چند شاهد در این‌باره توجه می‌کنیم.

1. در قرآن می‌خوانیم که حضرت نوح(ع) در مورد قوم گنهکار خود چنین نفرین کرد:وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیارًا * إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یضِلُّوا عِبَادَکَ وَلَا یلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا کَفَّارًا. (نوح / 26 و 27)پروردگارا! احدی از آنان را روی زمین زنده مگذار، چراکه اگر آنها را زنده بگذاری، بندگانت را گمراه می‌کنند و جز نسلی فاجر و کافر به وجود نمی‌آورند.آیه به قانون وراثت اشاره می‌کند که براساس آن پدر و مادر ناپاک، موجب تولد فرزند ناپاک خواهند شد.

2. در زیارت مطلقه امام حسین(ع) و بعضی از زیارت‌های دیگر خطاب به ائمه (ع) می‌خوانیم:

اَشهَدُ اَنّک کُنتَ نوُرا فی الأصلابِ الشّامِخَةِ وَالأرحامِ المُطَهَرَةِ لم تُنَجِسکَ الجاهِلیَّةُ بـاَنِجاسِها وَلَم تُلبِسکَ مِن مُدلَهِمّاتِ ثِیابِها.گواهی می‌دهم تو نوری در پشت‌های بلندمرتبه و در رحم‌های پاک بودی. دوران جاهلیت تو را با پلیدی‌هایش آلوده نساخت و سیاهی جامه‌هایش را بر تن تو نکرد.این عبارت معروف در زیارت‌نامه‌ها، به طهارت و پاکی پدران و مادران امامان معصوم (ع) اشاره دارد؛ اینکه آنها از هر نظر پاک بوده‌اند و قداست و پاکی را به ارث برده‌اند.

3. امیرمؤمنان علی(ع) در عهدنامه خود به مالک اشتر، به افرادی که از «بیوتات صالحه» (از خانواده‌های صالح و پاک) برخاسته‌اند، اشاره می‌کند و می‌فرماید:ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْمُرُوءَاتِ وَ الْأَحْسَابِ وَ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ. (شریف‌رضی، بی‌تا: ن 53)روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و از خاندان‌های صالح بر قرار ساز.از این کلام استفاده می‌شود که برای کارهای کلیدی باید افرادی را برگزید که از خاندان‌های پاک می‌باشند.