دعوت آسمانی اذان از زمان پیامبر گرامی اسلام تاكنون با الحان و نغمات مختلف صورت گرفته است اما در میان ملل مسلمان جهان ایرانیان به دلیل برخورداری از ذوق سرشار و نغمات گوش نواز موسیقی ایرانی اذان‌های شنیدنی قابل توجهی را در فرهنگ و هنر اسلامی ضبط و ثبت كرده‌اند.
اذان كه معنی لغوی آن آگاهی دادن، آگاهانیدن و خبر به گوش رساندن است در دین اسلام معنایی چون ندایی برای اعلام وقت نماز با الفاظ مخصوص است. برای اولین بار بلال حبشی در فتح مكه به صورت رسمی و با صدای بلند اذان گفت و از آن زمان تا كنون این ندا در بین مسلمانان به انواع مختلف شنیده می‌شود.
اذان روی صفحه گرامافون با صدای مؤذن مظفرالدین شاه
اذان گویی با لحن موسیقی ایرانی توسط برخی خوانندگان آواز ایرانی در گذشته انجام شده است كه از این دست می‌توان به اذان ابوالحسن دماوندی یكی از خوانندگان اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی اشاره كرد. اذان او كه در فواصل بیات ترك است در واقع نخستین نمونه ضبط شده اذان روی صفحات گرامافون است كه در سال 1308 ضبط شده است.او كه علاوه بر خواننده بودن، مؤذن مظفرالدین شاه بوده در سال 1359 دار فانی را وداع گفت.
كاظم‌زاده نیز در اذانش از تم غربی بهره برده است.هر چند كه به گفته برخی اذان او نسبتاً موفق و زیباست اما از دل چند دهه مداحی با الگوی موسیقی غربی و پاپ ایرانی بیرون آمده است.
مؤذنین عصر قاجار
اذان گویی در بین استادان موسیقی آوازی از سالهای بسیار دور رواج داشته به طوری كه بسیاری از استادان آواز در دوره قاجاریه جزء مشهورترین مؤذنان آن زمان بوده‌اند.كه از آن جمله می‌توان به سیدحسین عندلیب اصفهانی موذن مسجد سپهسالار (مطهری)، حاج مؤذن تفرشی پدر حسین قلی‌خان نكیسا كه در عهد محمدعلی شاه، مؤذن مشهوری بود،ابوالحسن دماوندی مؤذن مظفرالدین شاه، سیدعبدالرحیم اصفهانی استاد دماوندی، قربان خان قزوینی معروف به شاهی و تاج اصفهانی اشاره كرد.
اذان تاج اصفهانی تجربه نو در بیات ترك
پس از دماوندی حدود 15 سال بعد، تاج اصفهانی خواننده مكتب اصفهان،اذانی را در بیات ترك خواند كه به نوعی تجربه دیگری از اذان گویی در این دستگاه بود چرا كه قبل از او نیز اساتید دیگری چون دماوندی در بیات ترك اذان گفته بودند.
تحریرهای آوازی در اذان تاج اصفهانی به وضوح پیداست او در واقع با همان سبك آوازی خود دست به خواندن اذان زده است.
او كه از استادان برجسته آواز ایرانی بود ضمن خوانندگی، سرپرست نوازندگان رادیو اصفهان نیز بود و در رادیو اصفهان به اجرای برنامه‌هایی با تار اكبرخان نوروزی و برنامه آموزش گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی پرداخت.
اذان‌گویی در سه دستگاه موسیقی
عطاءالله امیدوار معمار، شهرساز، نقاش و موسیقیدان بود كه فنون آوازی موسیقی ایرانی را پیش سلیمان امیر قاسمی آموخته است.این خواننده نیز همانند دیگر آوازخوانان موسیقی ایرانی به اذان‌گویی در دستگاه‌های مختلف موسیقی پرداخته است البته او بر خلاف دیگران كه تنها در بیات ترك اذان گفته‌اند تجربه‌هایی را در دستگاه‌های نوا، همایون و چهارگاه انجام داده به طوری كه با استناد به شیوه های آوازی در این دستگاهها اذان گفته است.
البته به گفته بسیاری از اهالی فن موفق‌ترین تجربه امیدوار در اذان گویی در دستگاه چهارگاه است. این اذان به طور مشخص در گوشه منصوری شكل می‌گیرد.
اذان جاودانه مؤذن‌زاده 53 سال پیش گفته شد
در كنار تمامی مؤذنینی كه یا خواننده بودند و یا از ابتدا مؤذن، رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی در 30 سالگی یعنی در سال 1334 اذان معروفش را گفت. این اذان در حال حاضر جاودانه‌ترین اذان در ایران است كه در گوشه «روح الارواح» خوانده شده.
او این اذان را در استودیو شماره 6 رادیو پس از چند بار سعی و تلاش در گوشه‌های مختلف موسیقی ایرانی در بیات ترك خواند. ماندگاری این اذان بواسطه فضای دستگاه بیات ترك با صدای مؤذن‌زاده است كه باعث گردیده اذان او به عنوان اولین رویداد از چهار رویداد منحصر به فرد در موسیقی آئینی -مذهبی ایران ثبت شود.
موذن زاده كه همراه با پدرش شیخ عبدالكریم در رادیو اذان می‌گفت بارها درباره اذان جاودانه‌اش گفته بود: این اذان را در حالی كه روزه‌دار بوده‌ام گفتم و درواقع می‌خواستم اذانی بگویم كه برای فرهنگ ایران و اسلام یادگاری ارزنده باشد.
مؤذن زاده در مصاحبه‌ای گفته است: پس از ضبط این اثر همیشه یك احساس غرور معنوی در طول سالهای گذشته با من همراه بوده است و اگر تنها همین ثروت معنوی باقی بماند برای من كافی است.
اذان مرحوم مؤذن زاده یادآور روزهای ماه مبارك رمضان است و گوش هر ایرانی با آن آشناست. محمدرضا شجریان استاد آواز ایرانی كه خود در خواندن قرآن و مناجات صاحب شناخت و مهارت غیر قابل انكاری است اذان مؤذن‌زاده را در تاریخ ماندگار می‌داند. به گفته شجریان او دستگاه عظیم بیات ترك را در 5 دقیقه خلاصه كرده است.
مؤذن زاده‌ها خانوادگی مؤذن بوده‌اند
در خانواده رحیم مؤذن‌زاده تنها او و پدرش مؤذن نبوده‌اند بلكه اذان گفتن در خانواده آنها بیش از 150 است كه موروثی است.پدر رحیم مؤذن‌زاده تا دهه 20 در اردبیل اذان می‌گفته و بعد از او رحیم فرزند او راه پدر را ادامه داده است البته دو برادر او سلیم و داوود نیز اذان می‌گویند.
سلیم مؤذن‌زاده كه هم اكنون فعالیت‌های مذهبی خود را با نوحه خوانی و مداحی ادامه می‌‌دهد اذانش را در دستگاه ماهور خوانده است.
اذان صبحدل همردیف مؤذن زاده
حسین صبحدل از جمله مؤذنینی است كه به تمام زوایای موسیقی ایرانی تسلط كافی دارد و همین مسئله باعث خلق اذان او در مایه بیات ترك شد. اذان او همانند موذن زاده در یك دستگاه است اما دو نوع متفاوت را با شیوه مختلف آوازی بیان می‌كند.
قدمت اذان صبحدل به سه دهه می‌رسد كه در واقع جزء آخرین اذان‌های شكوهمند است.البته او اذانی هم در ماهور دارد.
به گفته بسیاری از صاحب نظران اذان موذن زاده و صبحدل هم پهلو و هم ردیف هستند و نمی‌توان یكی را بر دیگری برتر دانست.
حسین صبحدل پایه‌گذار بسیاری از برنامه‌های مذهبی و بیشتر مناجات خوانی‌های ماه مبارك رمضان بوده است.
اذان گویی در بین استادان موسیقی آوازی از سالهای بسیار دور رواج داشته به طوری كه بسیاری از استادان آواز در دوره قاجاریه جزء مشهورترین مؤذنان آن زمان بوده‌اند.
اذان كاظم‌زاده تم غربی دارد
در سالهای اخیر بسیاری از نوحه خوانی‌ها رنگ و بوی سنتی و قدیمی خود را از دست داده و توسط ادا كنندگان آنها با تم موسیقی غربی بیان می‌شود. البته این مسئله در بین موذنین نیز وجود دارد به طوری كه كاظم‌زاده نیز در اذانش از تم غربی بهره برده است.هر چند كه به گفته برخی اذان او نسبتاً موفق و زیباست اما از دل چند دهه مداحی با الگوی موسیقی غربی و پاپ ایرانی بیرون آمده است. در واقع ساختار اذان گویی سنتی ایرانی در این اثر شنیده نمی‌شود.
دیگر مؤذنین ایران
علاوه بر اذان گویان پیشكسوت كه اذانشان تسلی بخش روح است مؤذنین دیگری هستند كه هر روزه صدای اذانشان در هر صبح و ظهر و شام از رادیو و تلویزیون پخش می‌شود كه از آن جمله می‌توان به كاظم محمدزاده،حسن رضائیان،آقاتی،روحانی‌نژاد،تسویه چی، كریمی و ...اشاره كرد.
