تبیان، دستیار زندگی

فلسفه رمضانی شدن

آموزه های قرآنی، به دنبال بیان حقیقتی هستند كه از آن به متاله، خدایی و ربانی شدن انسان یاد می شود؛ زیرا خداوند انسان را برای هدف والای خلافت الهی آفریده است. (بقره، آیه 30) خداوند در همه فرزندان آدم (ع) این ظرفیت خدایی و ربانی شدن را قرار داده است.

 برای رسیدن به این مقام والا، خداوند فرصت استثنایی در بهشت نخستین بودن را نیز به انسان داد تا به دور از هر گونه مشقت های بیرونی چون تشنگی، گرسنگی، آفتاب سوزان و عریانی (طه، آیات 118 و 119) در محیطی مناسب، خلافت الهی را به عهده گیرد، ولی به دلیل فقدان عزم جدی درگام نخست (طه، آیه 115) بی تقوائی نسبت به میوه درخت ممنوع پیشه كرد و در اثر وسوسه ابلیس،این دشمن سوگند خورده، از آن میوه خورد و به شقاوتی كه خداوند از آن بیم داده بود، به هبوطی از آن بهشت گرفتار آمد و دچار رنج و مشقت های پیش گفته شد.(طه، آیات 116 تا 120؛ بقره،آیه 30تا 37 و آیات دیگر)

با این همه خداوند به سبب توبه حضرت آدم (ع) با بهره گیری از كلمات تامات الهی (بقره 37) یعنی اهل بیت(ع)، از نفرین و لعن خداوندی به دور ماند و تنها دچار هبوط از آن محیط آسایش شد؛ هرچند كه ابلیس به سبب عدم توبه،گرفتار هبوط و لعن شد. (نحل، آیه 98، بقره، آیات 30 تا 38 و آیات دیگر)

خداوند پس از هبوط آدم (ع) راه بازگشت و رسیدن به خدایی و ربانی شدن را درشكل جدیدی به عنوان هدایت وحیانی (بقره، آیه 38، طه، آیه 124) ارائه می دهد تا انسان در شرایط جدید نیز بتواند مسئولیت اصلی خود را به عهده گیرد و بر كائنات به عنوان خلیفه الهی حكومت كند.

آنچه در آموزه های وحیانی كتب آسمانی بویژه قرآن بیان شده راهنمایی فعلیت بخشی به اسماء و صفات الهی است كه در انسان سرشته شده است. انسان ها می توانند با بهره گیری از دو پیامبر باطنی (عقل و فطرت)و پـیامبر ظاهری، مسیر فعلیت بخشی اسمای الهی را از طریق عبودیت و اطاعت بپیمایند و با خدایی شدن، مظهر پروردگاری و ربوبیت خداوند شده و خلافت را به عهده گیرند.

از آن جایی كه مهم ترین بلای جان آدمی، بی تقوایی است، بسیاری از آموزه های قرآنی با محوریت تقوا سازی بیان شده است. از این رو تقوا در آیات قرآنی از واژگان كلیدی است و بسیاری از اعمال و مناسك به قصد تحقق یا تقویت تقوا در انسان وارد شده است؛ چنانكه احكام تحریمی و یا مصادیق گناه، بیانگر مواردی است كه انسان را به بی تقوایی می كشاند و انسان را از فعلیت بخشی اسمای الهی در ذات باز می دارد.

خداوند افزون بر راهكارهای معمولی و عادی حفظ و تقویت تقوا، راهكارهای خاصی را نیز معرفی كرده است كه از آن جمله می توان به دوره كوتاه مدت ماه رمضان اشاره كرد كه در طول هر سال یك ماه برگزار می شود تا بستری برای تقواگرایی بشر باشد.

در این دوره های كوتاه مدت و فشرده، دشمن بیرونی و سوگند خورده یعنی ابلیس و شیاطین هم پیمان وی، در بند می شوند. شیاطین در طول مدت یك ماه رمضان اجازه ندارند تا بشر را در شرایط توفان وسوسه ها قرار دهند. این گونه است كه هر انسانی در شرایطی چون روزهای طولانی و گرم و توانفرسای تابستان، می تواند روزه بگیرد بی آن كه فشار مضاعفی را تحمل كند.

در طول این دوره، فرشتگان به محافظت و حمایت خاص از روزه داران می پردازند و این امكان فراهم می آید كه تقوا یعنی پرهیز از گناهان بلكه حتی مباحات را بیاموزند و از مهم ترین عناصر تحریكی بشر یعنی خوردن و نوشیدن و لذات جنسی، به دور باشند. لذا هر كسی در بستر مناسب ماه رمضان می تواند تجربه ای از تقوای الهی را داشته باشد.

خداوند درباره فلسفه رمضانی شدن انسان می فرماید: «ای كسانی كه ایمان آورده اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه كه بر كسانی كه پیش از شما بودند مقرر شده بود، شاید كه پرهیزگاری پیشه كنید. (بقره، آیه 183)

در این آیه به صراحت هدف از روزه داری در ماه رمضان را دست یابی به تقوا بیان می كند. تأكید بر واژه لعل (شاید) و آوردن فعل مضارع (تتقون) برای این است كه این روزه داری در ماه رمضان تنها بسترسازی است تا شما تقوا را پیشه خود سازید و این تقوایی كه در ماه رمضان از طریق روزه داری به دست می آورید در ماه های دیگر سال ادامه دهید.

در این آیه بیان نشده كه انسان با روزه داری متقی می شود و اسم و عنوان متقی بر چنین شخصی صادق است؛ زیرا عنوان اسمی متقی زمانی صادق است كه شخص هرگز در هیچ مكان و زمانی هیچ یك از عوامل تقواشكن را انجام ندهد و همواره خود را در دژ تقوا از گناهان و محرمات و زشتی ها و ناپاكی ها در امان نگه دارد.

اما روزه داری در ماه رمضان این فرصت استثنایی را به بشر می دهد كه تقوا پیشه كردن را تمرین كند؛ زیرا شرایط ماه رمضان بسیار استثنایی است. از جمله شرایط مطلوب و مناسبی كه در این ماه برای تقواسازی وجود دارد، فرمان وحیانی الهی برای شناخت مصادیق تقوا و راه رسیدن به آن است كه در این ماه نازل شده است.

همچنین در این ماه فرقان (قدرت تشخیص حق و باطل) به انسان ها داده شده است؛ چنانكه در این ماه با محدودسازی شیاطین و ابلیس اجازه وسوسه گری به آنان داده نمی شود؛ چنانكه در این ماه به ویژه شب قدر كه ارزش و منزل آن برای مردم همچنان ناشناخته خواهد ماند، روح و فرشتگان فرود می آیند و زمینه و بسترهای كمال یابی بشر را رقم می زنند.

خداوند در آیه 185 سوره بقره در مقام منزلت ماه رمضان می فرماید: «ماه رمضان، همان ماه است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، كتابی كه مردم را راهبر و متضمن دلایل آشكار هدایت و میزان تشخیص حق از باطل است.

پس هر كس از شما این ماه را درك كند باید آن را روزه بدارد.»در آیات سوره قدر و نیز آیات نخست سوره دخان، مقام و منزلت ماه رمضان و آثار و بركات آن در تقواسازی بشر و رسیدن به هدایت الهی و دست یابی به مقامات انسانی و الهی بیان شده است.

از این آیات و نیز روایات معتبر این معنا به دست می آید كه هدف از رمضانی شدن، آمادگی برای حركت در مسیر تقوایی است كه نهایت آن فعلیت یابی اسمای الهی و قرار گرفتن در مقام خلافت الهی و مظهریت در ربوبیت در مقام فنا و لقای الهی است.

تلاشی كه انسان در ماه رمضان با امساك و خودداری از گناهان و حتی مباحات انجام می دهد، میوه ای شیرین دارد كه نخستین آثار آن میوه تقوا است و كامل ترین میوه آن فنا و لقای الهی (نجم، آیه 39) و رسیدن به مقام رضوان الله (فجر، آیات 27تا 29؛ توبه، آیه 72) و قاب قوسین او ادنی (نجم، آیه 9) می باشد.

منتهای رمضانی شدن

چنان كه گفته شد، رمضانی شدن به معنای قرار گرفتن در مسیری است كه از آن به متقی شدن یاد می شود؛ زیرا انسان به طور طبیعی و فطری به سوی كمال می رود، ولی موانعی در سر راه انسان قرار می گیرد كه اجازه نمی دهد تا این سیر طبیعی تحقق یابد و اسمای الهی در انسان فعلیت پیدا كند و انسان خدایی (متاله) شود.

از این رو مساله تقوا به معنای پرهیزگاری و دوری و اجتناب از موانع مطرح می شود تا آدمی به دور از هرگونه موانع بتواند مقتضی خدایی شدن را فعلیت دهد. پس تقوا نقش كلیدی در خدایی (متاله) شدن انسان دارد.

با نگاهی به گزارش قرآن درباره هبوط آدم از بهشت آغازین به خوبی این معنا دانسته می شود كه تقوا تا چه اندازه در مسیر كمال یابی انسان نقش دارد؛ زیرا لاتفعل (انجام ندادن) و پرهیز از برخی از چیزها كه مانع جدی بر سر راه خدایی شدن انسان می باشد، به انسان كمك می كند تا خلافت را بی رنجی به دست آورد. رنج انسان تنها خودداری و اجتناب است؛ چرا كه پرهیز از پلیدی و رجس، خود به معنای كار افتادن دستگاه كمال گرایی بشر خواهد بود.

هر انسانی باید با پرهیز و اجتناب از محرمات و انجام ندادن و نزدیك نشدن به برخی از امور كه بازدارنده و مانع جدی در سر فعلیت یابی اسمای الهی در انسان می باشد، خود را به مقام خلافت برساند.

پس فلسفه رمضانی شدن، متقی شدن است كه خداوند با عنوان لعلكم تتقون در آیه 183 سوره بقره بر آن تاكید دارد و آن را علت وجوب روزه داری بر انسان ها در همه شرایع دانسته است. این گونه است كه انسان در مسیر عروج به كمالات تنها لازم است خود را از محرمات و مكروهات باز دارد تا اجازه دهد واجبات و مستحبات فعلیت یابد؛ زیرا مقام خلافت الهی خود به خود مقتضی احسان، ایثار و كارهای نیك و صالح است.

به سخن دیگر، براساس آموزه های وحیانی قرآن، حقیقت هر انسانی، پاكی و نیكی است و تنها عوامل بازدارنده بیرونی و درونی اجازه نمی دهد تا این حقیقت بروز و ظهور كند، پس لازم است تا با تقوا و اجتناب از آن موانع، اجازه داده شود تا حقیقت، خودنمایی كند. این جلوه گری حقیقت باطنی هر انسانی به معنای فعلیت یابی اسما و صفات الهی در شخص و ظهور و بروز آن خواهد بود كه همان معنای دیگر خلافت و ربوبیت انسانی است.

راههای رمضانی ماندن

بنابراین، از نظر آموزه های قرآنی، رمضانی شدن هر چند مهم و اساسی است ولی نسبت به رمضانی ماندن بسیار كم اهمیت است؛ زیرا شرایط رمضانی شدن به سبب محدودیت ها و حبس دشمنان سوگند خورده، بسیار آماده و فراهم تر است و هر كسی در شرایط ماه رمضانی به آسانی می تواند از موانع كمال و فعلیت یابی، پرهیز و اجتناب نماید، اما این دوره تمرینی همانند تمرین در استخر است.

اگر انسان بتواند پس از این تمرین ها در فضای مناسب و بسته استخر رمضان، در فضای متلاطم و توفانی دریای زندگی نیز شناگر ماهری باشد و خود را از توفان وسوسه های درونی و بیرونی حفظ كند و غرق دنیا و موانع رشدی نشود، آن گاه است كه می توان به او به عنوان انسان رمضانی درود و آفرین فرستاد.

هر انسانی به سبب شرایط بسیار مساعد و مناسب رمضانی می تواند رمضانی شود و تقوای الهی را تجربه نماید، اما اگر بتواند خود را در شرایط توفانی وسوسه های ابلیسی و شیاطینی در طول سال حفظ كند، چنین شخصی به عنوان متقی یعنی رمضانی شده، همان كسی است كه در مسیر متاله شدن به پرواز درآمده است و از روی چكاد شب های قدر به آسمان خدایی شدن پریده و در افق های بیكران اوج گرفته است.

اگر انسان بتواند با خود در این ماه عهد ببندد از هر آنچه در ماه رمضان ترك و اجتناب كرده، در طول سال به شكلی دیگر اجتناب كند، این امید هست كه رمضانی ماندن را تجربه كند. اگر او تا دیروز حتی از مباحات پرهیز داشته، امروز پس از عید فطر هم بتواند با نوعی محدودیت اختیاری خود را از آن حفظ كند، آن گاه است كه می بایست جشن اخلاص و تقوا را برگزار كند و از مقام متقین و آثار آن بهره مند گردد.

خداوند ماه رمضان را همانند حالات اضطراری قرار داده است. انسان در حالات اضطراری این امكان را دارد تا حقیقت توحید را دریابد و در زمانی كه دست از همه اسباب ظاهری بریده، به سبب حقیقی بیاویزد و از چنگال توفان بلا و مصیبت برهد.

اما اگر انسانی بتواند به اختیار خویش این اضطرار را در خود حفظ كند و همواره اسباب را در طول اراده و مشیت الهی قرار دهد، آن گاه این امكان را خواهد داشت كه همواره مستجاب الدعوه باشد و خداوند در همه حالات او را پاسخ دهد.

اگر انسان رمضانی شده، بتواند این اضطرار و حالت خاص رمضانی شدن را در خود حفظ كند و همواره حتی از مباحات به گونه چشم و دل سیر باشد، آن گاه می توان امید داشت كه این شخص در طول سال رمضانی خواهد ماند و عنصر اساسی تقوا در او از حالت فعلی به حالت اسمی درمی آید.

تفاوت دو حالت فعلی و اسمی در این است كه انسان از فوتبالیست بودن تفریحی به فوتبالیست بودن حرفه ای تبدیل شود و از حكم و داوری در یك مسأله ای به عنوان حاكم و قاضی دارای پست و منصب درآید.

 اگر كسی حالت (تتقون) را به حالت (متقی) درآورد، آن موقع است كه تمام زندگی اش، اجتناب و پرهیزگاری خواهد بود و هرگز به زشتی و پلیدی و گناه و محرمات بلكه حتی مباحات به شكل افراط و اسراف و تبذیر و مانند آن نزدیك نخواهد شد و در مباحات نیز اعتدال را مراعات می كند.

خداوند به هر انسانی این امكان را داده تا حقیقت توحید را در مقام اضطرار دریابد و این گونه بر او اتمام حجت می كند، همچنین خداوند به هر انسانی این امكان را بخشیده تا تقوا و لذات و آثار آن را در ماه رمضان به خصوص تجربه كند.

پس با اختیار خود باید تلاش كنیم كه در حالت اضطرار باشیم و حقیقت توحید همیشه در ما تجلی كند و به اضطرار، همواره خود را اهل تقوا قرار دهیم. این همان اضطرار بالاختیاری است كه انسان را به مقامات عالی خدایی و ربانی شدن می رساند و منتهای سیر انسانی تحقق می یابد.

بنابراین، روز عید فطر می بایست جشن پیمان با حقیقت خلافت و مظهر تمام و كمال خداوندی یعنی پیامبر(ص) باشد و از خداوند بخواهیم تا ما را در همان مسیر كمالی و صراط مستقیم آن حضرت قرار دهد و از هر آنچه آن حضرت(ص) و خاندان پاكش(ع) از پرهیز و اجتناب داشتند، پرهیز كرده و از هر آنچه ایشان بدان گرایش داشته گرایش داشته باشیم.

این گونه می توانیم در مقام مخلصان (به كسر لام» درآئیم تا زمینه برای ورود به مقام صالحان و نیكوكاران فراهم آید و در نهایت خداوند به عنایت خویش ما را نیز همانند پیامبران و اولیای ایشان در جرگه و مقام مخلصون (به فتح لام) درآورد.

اضطرار بالاختیاری كه ما برای خود پس از عید فطر پدید می آوریم همان میوه شیرین یك ماه تمرین در استخر اضطرار غیراختیاری و از سر اجبار است. این گونه است كه در دریای توفانی بر بال تقوا و نیكوكاری سوار شده و تا اوج بی نهایت خدایی شدن می پریم. باشد با خود این گونه در عید فطر عهد بندیم تا همان گونه كه رمضانی شدیم، رمضانی بمانیم و خدایی شدن را تجربه كنیم.