پی نوشت:
1. تربیت در لغت بهمعنای «دگرگونکردن گامبهگام و پیوسته هر چیز است تا آنگاه که به انجامی که آن را سزد، برسد» (الراغب الاصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص189).
2. تأدیب در لغت بهمعنای«تنبیهکردن، سیاستکردن، مؤاخذه خلاف و گناه آمده و ادب بهمعنای شناختن اموری که به وسیلة آنها از همة اقسام خطا، مصون ماند» (دهخدا، لغتنامه، ج1، ص1314و1319).
3. در این تحقیق، بیشتر از نظرات امام علی بهره گرفته شد و این به دلیل آن است که در دورة حکومت آن حضرت، نظام اداری و سازمانی، دارای تشکیلات شده و توسعة قابل توجهی پیدا کرد و از حالت سادگی بیرون آمده بود. ازاینرو، امروزه دورة حکومت ایشان به عنوان الگویی کامل از نظام اسلامی مطرح است.
4. به عنوان مثال عبداللهبنعباس؛ فرماندار بصره، اهواز، فارس و کرمان بود و زیادبنابیه از سوی حضرت، جانشین عبداللهبنعباس و نیز به عنوان مأمور خراج منصوب شده بود (نهج البلاغه، نامة20) و مصعببنیزید انصاری از سوی حضرت، برای جمعآوری خراج مناطقی از مدائن، منصوب شد (الطوسی، تهذیب الاحکام، ج4، ص120).
5. «الثَّنَاءُ بِأَکْثَرَ مِنَ الِاسْتِحْقَاقِ مَلَقٌ وَ التَّقْصِیرُ عَنِ الِاسْتِحْقَاقِ عِیٌّ أَوْ حَسَدٌ».
6. «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ مُبَشِّراً وَ نَذیراً».
7. «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذیراً».
8. «بَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ».
9. «رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ».
10. «وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلینَ إِلاَّ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ».
11. حضرت علی7 در اینباره میفرماید: «اُزْجُرِ الْمُسِیءَ بِثَوَابِ الْمُحْسِن»؛ بدکار را با پاداشدادن به نیکوکار، آزار ده (نهج البلاغه، حکمت177).
12. «وَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا...».
13. «فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا...».
14. «تَجْری بِأَعْیُنِنا جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ».
15. «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا...».
16. رزمندگان قبیلة «ربیعه» در جنگ صفین، حضور داشتند و حضرت علی7 آثار خستگی و سستی را در آنان مشاهده نمود. لذا با بهکارگیری واژگان و عباراتی، آنان را تهییج و تشجیع نموده بود.
17. «أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی قَدْ وَلَّیْتُ النُّعْمَانَ بْنِ عَجْلَانَ الزُّرَقِیَّ عَلَی الْبَحْرَیْنِ وَ نَزَعْتُ یَدَکَ بِلَا ذَمٍّ لَکَ وَ لَا تَثْرِیبٍ عَلَیْکَ فَلَقَدْ أَحْسَنْتَ الْوِلَایَةَ وَ أَدَّیْتَ الْأَمَانَةَ فَأَقْبِلْ غَیْرَ ظَنِینٍ وَ لَا مَلُومٍ وَ لَا مُتَّهَمٍ وَ لَا مَأْثُومٍ فَلَقَدْ أَرَدْتُ الْمَسِیرَ إِلَی ظَلَمَةِ أَهْلِ الشَّامِ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ تَشْهَدَ مَعِی فَإِنَّکَ مِمَّنْ أَسْتَظْهِرُ بِهِ عَلَی جِهَادِ الْعَدُوِّ وَ إِقَامَةِ عَمُودِ الدِّینِ إِنْشَاءَاللَّهُ».
18. «اَمَّا بَعْدُ: فَإنَّکَ قَدْ أدَّیْتَ خَراجَکَ وَ أطَعْتَ رَبکَ وَ أرْضَیْتَ إمامَکَ فِعْلَ المُبِرِّ التَّقِیِّ النَّجِیبِ، فَغَفَرَ الله وَ تَقَبَّلَ سَعْیَکَ وَ حَسَّنَ مَآبَکَ».
19. «أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مِصْرَ قَدِ افْتُتِحَتْ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ قَدِ اسْتُشْهِدَ فَعِنْدَ اللَّهِ نَحْتَسِبُهُ وَلَداً نَاصِحاً وَ عَامِلًا کَادِحاً وَ سَیْفاً قَاطِعاً وَ رُکْناً دَافِعاً...».
20. «مَالِکٌ وَ مَا مَالِکٌ ! وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ جَبَلًا لَکَانَ فِنْداً وَ لَوْ کَانَ حَجَراً لَکَانَ صَلْداً لَا یَرْتَقِیهِ الْحَافِرُ وَ لَا یُوفِی عَلَیْهِ الطَّائِرُ».
21. «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ...».
22. «کونوا دعاة للناس بغیر ألسنتکم، لیروا منکم الورع والاجتهاد والصلاة و الخیر، فإن ذلک داعیة».
منبع: فصلنامه حکومت اسلامی شماره 61