تبیان، دستیار زندگی

استان مازندران در شمال ایران قرار دارد و شرایط جغرافیایی و زمین شناسی استان مازندران در گذشته ، به تبعیت از فعالیت نیروهای داخلی و خارجی زمین ، پیشروی و پسروی دریاهای قدیمی و فرسایش ، امکان تشکیل در رسوبات تمامی دوران های زمین شناسی را فراهم کرده است .

قدیمی ترین سنگ های این استان از نوع سنگ های شیستی دوران پرکابرین است آثاری از این سنگ ها در ارتفاعات جنوبی شهرستان چالوس نیز وجود دارد.

در این استان دو گسل مشخص وجود دارد ؛ یکی گسل شمالی البرز که در ارتفاعات بالای 2700 متری از شرق استان تا لاهیجان امتداد دارد و دیگری گسل خزر ( مازندران ) که در محل فرخورد جلگه به کوهپایه ها ، از شرق استان تا تبرتاش ، به موازات خط ساحلی است.

ناهمواری های استان به گونه ای است که به روشنی می توان آنها را به دو قسمت جلگه ای و کوهستانی تقسیم کرد . امتداد و جهت رشته کوه های البرز ، به صورت دیواری مرتفع در مسافتی طولانی ، خط ساحلی و جلگه های کناره ای دریای مازندران را محصور کرده است .

بدین علت تقریباٌ در سراسر استان شیب زمین از ارتفاعات به سوی جلگه و دریای مازندران ( از شمال به جنوب به سوی سواحل جنوبی ، و از شرق به غرب به سوی سواحل شرقی دریا ) کاهش می یابد . در محل تلاقی جلگه و کوهپایه های شمالی البرز ، به علت شدت فرسایش و تراکم آبرفت ، قسمتی از ناهمواری های قدیمی به وسیله رسوبات جدیدتر پوشیده شده و تنها در بعضی نقاط به صورت تپه ظاهر شدند . در قسمت جلگه ای در سواحل جنوبی و شرقی دریا ، تحت تاثیر نسیم دریا و بادهای محلی تپه های ماسه ای ساحلی تشکیل شده و سدی طبیعی و کم ارتفاع بین دریا و جلگه پدید آمده است .

رشته کوه های البرز جلگه های ساحلی استان را از قسمت داخلی ایران جدا نموده است . نیمه شرقی البرز غربی و تمام البرز مرکزی و قسمتی از البرز شرقی در محدوده استان قرار دارند . بدین ترتیب ، همراه با سایر عوامل طبیعی ، شرایط جغرافیایی خاصی پدید آمده است .

جلگه های ساحلی که از غرب تا شرق استان گسترده شده است ؛ حد فاصل خط ساحلی دریای مازندران و کوهپاینه های شمالی البرز ؛ بصورت نوار جلگه ای وسیعی که عرض متغیر دارد تشکیل شده است .

در پیدایش و گسترش جلگه ها ، عواملی از قبیل میزان آب رودها ؛ وسعت حوضه رودها ، شیب بستر رودها ، مقاوت سنگ ها و عمق دریا موثر بوده اند. ولی این عوامل در هر نقطه ، با توجه به شرایط محلی ، به نسبت های مختلفی به هم ترکیب شده و توجیه کننده ویژگی ها و تفاوت های محلی و ناحیه ای جلگه ساحلی هستند.

آب و هوا
آب و هوای استان مازندران را با توجه به خصوصیات دما و بارش ، می توان به دو نوع معتدل خزری مرطوب و آب و هوای معتدل کوهستانی ( معتدل و سرد) تقسیم کرد .

الف – آب و هوای معتدل خزری
جلگه های غربی و مرکزی استان که تا کوهپایه های شمالی البرز محدود می شود ، آب و هوای معتدل خزری دارند . دراین نواحی ، بدلیل نزدیکی به دریای خزر ، دیوار کوهستانی البرز و کمی فاصله بین کوه و دریا ، دمایی معتدل و رطوبتی زیاد دارد . بطوری که میزان بارندگی سالیانه در این منطقه به 1300 میلی‌متر می رسد .

ب – آب و هوای معتدل کوهستانی
با افزایش تدریجی ارتفاع از اراضی جلگه های به سوی دامنه شمالی ارتفاعات البرز و دوری از دریای خزر تغییرات خاصی در آب و هوای استان بوجود می‌آید . بطوری که در نوار ارتفاعی تقریباٌ 1500 تا 3000 متری ( از غرب تا شرق ) شرایط آب و هوای معتدل کوهستانی بوجود می اید که زمستان های سرد یخبندان و طولانی و تابستان های معتدل و کوتاه دارد .
آب و هوای سرد کوهستانی نیز وجود دارد . در قلل های مرتفع دامنه شمال البرز در نوار ارتفاعی بالای 3000 متری ، دمای هوا به شدت پایین می آید و یخبندان های طولانی ایجاد می کند و بدین جهت زمستان های سرد و طولانی و تابستان های کوتاه و خنک دارد . در این قلمرو ، ریزش غالباٍ به صورت برف است که به علت سردی هوا ، در دوره سرما روی هم انباشته شده و تا اواسط دوره گرما نیز دوام می آورد .
در این محدوده آب و هوایی ، در قلل منفردی مانند علم کوه ، تخت سلیمان ، دماوند ، شرایط تشکیل یخچال های کوهستانی و انباشت دایمی برف فراهم شده است . بدین جهت حتی در گرم ترین ماه های تابستان نیز ذخایر برف و یخ در این نقاط وجود دارد .

رودخانه های استان مازندران در زمستان و اوایل بهار ، بدلیل ریزش باران وبرف در نواحی کوهستانی ، پرآب و در تابستان به علت کمبود باران و کاهش ذخیره برف و افزایش تبخیر کم آب شده و بعضی از آنها نیز خشک می گردند.

بیشتر رودها دایمی هستند و میزان آب رودها از غرب به شرق به صورت نامنظم کاهش می یابد .

هراز یکی از رودهای پرآب و دایمی استان است .این رود از دامنه های شمالی کوه های البرز و پالان گردن ( 4375 ) متر و لواسانات سرچشمه گرفته و تا پلور ، رود لار نامیده می شود و از پلور ، به بعد نام آن به هراز تبدیل یم شود . بر ریو هراز ، در قسمت بالای رود ، سدی به نام (لار) بسته شده است که از ای طریق سالانه 240 میلیون متر مکعب آب برای آبیاری کشتزارهای آمل و بابل مورد استفاده قرار میگیرد.

رود چالوس از دیگر رودهای مازندران است که از اتصال رودهای کندوان ، انگوران و زانوسی تشکیل می گردد و پس از طی دره های عمیق و تنگ البرز غربی ، با شیبی تند به محل پل زغال رسیده و پس از آن با بستری کم شیب از مرکز شهر چالوس به دریای مازندران وارد می شود.

منابع آب استان به چند صورت وجود دارد که شامل :

1-    سدهای مخزنی و انحرافی که برای مهار و تامین آب مصرفی کشاورزی و تولید انرژی تشکیل شده است .

2-    چاه های عمیق که برای تامین آب زراعی و مصرفی موردنیاز بصورت نیمه عمیق و بتونی از سفره آب های زیرزمینی به طور گسترده بهره برداری می شود.

3-    قنات ها که بعلت وجود ناهمواری ها ، مجاورت کوه با جلگه ، نفوذپذیری رسوبات کوهپیانه ای و وجود سفره های آبهای زیرزمینی متعدد شرایط مناسبی برای حفر قنات در استان بوجود آورده است .

4-    چشمه ها که از فراوانی سنگ های رسوبی از قبیل آهک ، شرایط زمین شناسی و نزولات جوی در دامنه شمالی کوه های البرز چشمه های فراوان و پرآبی تشکیل شده و جریان دارند .

پوشش گیاهی استان
مازندران بدلیل موقعیت جغرافیایی ، شرایط آب و هوایی و جنس خاک ، از پوشش گیاهی متنوعی از قبیل جنگل انبوه ، چمنزار و استپ برخوردار است . مجاورت دریا و رشته کوه های البرز سبب شده است که به تبعیت از آب و هوا در دامنه شمالی البرز از خط ساحلی دریا تا قلل مرتفع ، برحسب افزایش ارتفاع ، پوشش گیاهی متنوعی به صورت نوار مشخص بوجود آید .
جنگل از غرب تا شرق استان و از جلگه ساحلی تا ارتفاعات 2500 متری – جنگل ها در جهت شمالی – جنوبی و غربی – شرقی جنگل های انبوه خزری ، به صورت نواری دامنه شمالی البرز زا فرا گرفته است . و برحسب تغییر شرایط محلی مانند آب و هوا ، ارتفاع ، جنس خاک و سنگ ها و شیب دامنه ها تغییرات گیاهی مشخصی وجود دارد که از این جهت ، مازندران یکی از نقاط نادر جهان بشمار می رود. در این جنگل ها غلبه با درختان پهن برگ است که تا ارتفاع 1800 متری گسترش دارند و بعد از آن تا ارتفاع 2500 متری درختان سوزنی برگ ظاهر می شوند.

مراتع
چمن زارها کوهستانی ، گیاهان ریز جنگل و گیاهان استپی ، مراتع استان مازندران را تشکیل می دهند ، مراتع ییلاقی بصورت چمن زار در ارتفاعات البرز در بالای حد جنگل های سوزنی برگ گسترش دارند و در فصل تابستان مورد استفاده دامداران قرار می گیرند.

زندگی جانوری
مازندران به دلیل موقعیت جغرافیایی شرایط اکولوژیک ، مجاورت دریا با کوه ، دریاچه های فصلی و تنوع پوشش گیاهی و آب و هوایی زندگی جانوری متنوعی دارد و مجموعه ای از جانوران نواحی کوهستانی جنگلی ، جلگه ای و استپی توام با پرندگان بومی و  مهاجر و آبزیان ، شرایط زیستی متنوع و گسترده‌ای به وجود آورده اند .
پستاندارانی از قبیل : گراز ، پلنگ ، گربه وحشی ، آهو ، میش ، قوچ و خرس و پرندگانی از قبیل : شاهین ، قرقاول ، عقاب ، کبک و خزندگانی از قبیل : مار ، لاک پشت وجود دارند.
در دریای مازندران و دهانه رودهای ان ، انواع ماهیان استخوانی و غضروفی مانند : ماهی سفید ، کپور ، سوف ، ماش ، اورنج و ماهیان خاویاری یافت می شود.

پرندگان مهاجر
هرسال هنگام زمستان ، پرندگان مهاجر از قبیل پلیکان ، چنگر ، اردک و غاز از شمال روسیه به طرف آبهای دریای مازندران می آیند و تا اواسط بهار سال بعد در این منطقه زندگی می کنند.

ویژگی های انسانی و جمعیتی استان
استان مازندران با وسعت 4/23756 کیلومتر مربع مساحت از شمال به دریای خزر و کشور ترکمنستان از مغرب به استان گیلان ، از جنوب به استان های سمنان و تهران ، از شرق به استان گلستان محدود است .حسب پیش بینی سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان ، جمعیت استان تا سال 83 در حدود 2902168 نفر می باشد .
تعداد 15 شهرستان ، 36 شهر ، 38 بخش و 104 دهستان در مازندران وجود دارد که 43 درصد از شهرها در طول نوار ساحلی واقع شده اند . مازندران تنها استانی است که با سه محور هراز ، کندوان و سواد کوه با مرکز کشور مرتبط بوده و سه فرودگاه ساری ، نوشهر و رامسر ارتباط هوائی آن با بقیه نقاط برقرار ساخته و راه آهن سراسری نیز از آن عبور می کند . این استان بنابر موقعیت طبیعی خود شایدئ حاصل خیزترین منطقه کشور پهناور ایران باشد که همه گونه نعمت و فراوانی در آن دیده می شود .
علاوه بر آن جاده ساحلی رامسر تا بابلسر به طول 220 کیلومتر با فاصله 10 الی 300 متر از کنار دریا می گذرد .
دریای بسته خزر در شمال و قوس عظیم سلسله جبال البرز در جنوب باعث توقف و ایست رطوبت دریا و بارن های پربرکت می گردد.
مساحت کل دریای خزر 438000 کیلومتر مربع می باشد و از قدیم به نام های دریای مازندران ، خزر ، کاسپین ، هیرکانی ، دریای سکوت ها ، و در ماخذ اسلامی به نام های دریای طبرستان ، دریای آبگون مرجان و بحر الخزر نامیده شده است .
دریای خزر بعنوان گنجینه با ارزش با دارا بودن منابع سرشار غذایی و ماهیان گوناگون به ویژه خاویار مشهور به مروارید سیاه شهرت جهانی دارد و از منابع صادراتی این استان به شمار می رود.
قله دماوند که به بام ایران معروف است از جاذبه های شاخص مازندران و جهان می باشد . دارای ویژگی هایی است که آنرا از 300 قله مرتفع دیگر خاورمیانه متمایز نموده و به آن شهرت جهانی بخشیده است .
دانش مردم شناسی خود حکایتی از زندگی اجتماعی انسان هایی دارد پویا ، پرتلاش ، سازنده و متفکر که خلاقیت و هنر والایشان فصل نوینی را در شناخت تاریخ و فرهنگ ایران زمین گشوده است . پژوهش و مطالعه در شئونات فرهنگی ، اعتقادات و آداب و رسوم به جای مانده از نیاکان ما همچون برگزاری اعیاد مذهبی و ملی ، ازدواج و مرگ و میر و مراسم ماه های شمسی و قمری ، خوراک و پوشاک ، هنرهای سنتی و صنایع دستی ، گنجینه ای با ارزش از ذوق و اندیشه مردم این مرز و بوم است .
سرزمین مازندران در فراز و نشیب تاریخ کهن خود سرشار از این گونه دستاوردهای مردمی است که نمونه هایی از آن هم چون کشتی سنتی ( لوچو) مراسم تیرماه سیزده ، چهارشنبه سوری ، نوروزخوانی ، شکار پرنده به روش سنتی ، بازارهای سنتی ، ورف چال (برفچال) و بازی های محلی است که از نیاکان گذشته تا به امروز تداوم یافته است . که در قسمت خمیره های فرهنگی به آن پرداخته می شود.

جغرافیای انسانی جمعیت :
جمعیت استان مازندران ، بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375 برابر 602/800/2 نفر است . از این تعداد 246/120 نفر ( 2/46) ساکن در تقاطع شهری هستند . از کل جمعیت مذکور 841/296/1 نفر ( 8/49درصد ) را مردها تشکیل می دهند . متوسط نرخ رشد جمعیت استان در فاصله دو سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال های 1365 و 1375 برابر 35/1 درصد و بعد خانوار کل استان 75/4 نفر – در نقاط شهری 4/4 و روستایی 7/4 نفر بوده است جمعیت استان در سال 1379 ، 014/748/2 نفر برآورد شده است