تبیان، دستیار زندگی

سنگ قبرها در هر منطقه و کشوری تحت تاثیر معماری و فرهنگ آن منطقه و کشور است. مثلا سنگ قبرهای اسپانیا و افریقا دارای قوس های هلالی نعل اسبی است که خاص معماری این مناطق است. در جهان اسلام نیز سنگ قبرها دارای اشکال متنوعی است که نمایانگر معماری هر منطقه است. در گورستان سفید چاه سنگ مزارها محرابی و صندوقی هستند که هر دو شکل در ایران دارای پیشینه معماری اند. طرح محراب که اصلا طرحی متعلق به دوران «میترایسم» است، پس از اسلام، از سده چهارم هجری قمری به بعد بر سنگ مزارها حکاکی شد. محراب مکانی است که چه پیش از اسلام و چه پس از آن، دریچه ای رو به سوی خدا و حقیقت هستی تلقی می شده است و کندن تصویر آن بر سنگ قبرها بی ربط نیست.

در سنگ قبرهای محرابی گورستان تاریخی سفید چاه، از نقوش تزیینی به ویژه اسلیمی و هندسی به صورت متقارن، در تمام سطوح استفاده شده است و از نظر تنوع به سه دسته تقسیم می شود: نقوش اسلیمی، نقش هندسی و نقوش نمادین یا سمبولیک. سنگ قبرهای محرابی شکل سده نهم هجری قمری سفید چاه، دارای ویژگی های محراب هستند یعنی سنگ قبرها دارای دو تا سه طاق نمای تو در تو با قوس های مازه دار است و حواشی اول آنها معمولا دارای تزیینات گل برگ اسلیمی به شیوه «آژده» است و حاشیه دوم دارای صلوات کبیر و بعضا حاشیه سوم شامل حدیث یا دعاست و متن وسط به نام متوفی و تاریخ وفات اختصاص دارد. در بعضی از سنگ مزارها از نقش سمبولیک قندیل استفاده شده و در وسط آن کلمه الله نوشته شده است.

سنگ مزارهای سده دهم و یازدهم علاوه بر تزیینات اسلیمی که کاملا به صورت متقارن انجام شده از نقوش هندسی نیز برخوردار است و با ظرافت و زیبایی دایره های تزیینی و گل های چند پر که نماد گردونه خورشید است بر آنها حجاری شده اند. قاب بندی حاشیه، پیشانی، لچک ها و طرح طاق نمای سنگ مزارها و نیز شیوه کتیبه نگارهای سده نهم با سده دهم و یازدهم کاملا متفاوت است و سنگ مزارهای سده سیزدهم و چهاردهم نیز از نظر تزیینات سمبولیک ابزار کار که نشانگر پیشینه متوفی است، از سنگ قبرهای سده های پیشین متمایز است. در این گورستان تاریخی، معدود سنگ مزارهای صندوقی نیز وجود دارند. قدیمی ترین سنگ قبر صندوقی به تاریخ 896 ه.ق تعلق دارد و تعدادی سنگ های صندوقی نیز بر فراز تپه گورستان در جهت شمالی گورستان سفید چاه به دست آمده است که به دلیل فرسودگی زیاد، قابل مطالعه نیستند.

در مطالعه سنگ های مزار سفید چاه و منطقه های اطراف (در منطقه هزار جریب) مشخص می شود که نقوش هندسی ویژه ای در تمام سنگ ها حکاکی شده است. این نقوش هندسی عبارتند از دایره، مربع و مثلث. این تصاویر هندسی کلید رمز عناصر مهمی چون زندگی و رستاخیز پس از مرگ است. دایره در اساطیر، عرفان و ادبیات شرق پیش از هر چیز نقطه ای است گسترش یافته، سمبولیسم و تفسیر نمادین کمال، یکپارچگی و نبود هر نوع تمایز و ناهمگونی و دایره، علاوه بر مفهوم ضمنی «ازل»، نمادی از خلاقیت یا خلق هستی نیز هست. همین طور مفهوم ابدیت را در خود داراست.

مربع، فیثاغورث معتقد است که مربع نماینده وحدت گونه ها و نشان دهنده برابری یک چیز با خودش به نحوی بی پایان است و در نتیجه می تواند نمادی از عدالت قانون نیز تلقی شود. مربع همین طور نمادی است از زمین در برابر آسمان که دایره شکل است و به عبارت دیگر کمکی از عالم متعالی محسوب می شود. مربع نمایانگر چهار جهت اصلی جهان یعنی شمال، جنوب، شرق و غرب و همین طور چهار عنصر اصلی جهان؛ آب، باد، خاک، آتش، چهار مرحله از زندگی؛ کودکی، جوانی، میانسالی و پیری و چهار فصل؛ بهار، تابستان، پاییز و زمستان و ... است.

مثلث، در جایگاه ها و طرح های مختلف مفاهیم متفاوتی دارد. از جمله مثلثی که رو به بالا باشد نماد آتش و جنس مذکر است و مثلث رو به پایین، نماد آب و جنس مونث است. مثلثی که با خورشید و گندم در رابطه است نمادی از باروری است. نکته قابل توجه این است که در سنگ مزارهای گورستان سفید چاه، شکل مثلث در بالای سنگ گورها و رو به بالا حکاکی شده است. این مثلث که صریحا اشاره به بالا دارد نشانگر این تفکر است که بازگشت همه به سوی اوست.

در سنگ گورهای مورد بررسی علاوه بر نقوش هندسی از عناصر نمادین دیگری نیز بسیار استفاده شده است از جمله: آینه، سرو، دو کبوتر، انار و گل انار، خوشید، چلیپا و ... که جملگی در ادبیات، عرفان و فلسفه شرق مفاهیم معنوی ای را در بر دارند:

«آینه»، نماد خود بازبینی، عشق جسمانی، عشق الهی و ابزار معرفت حق است.
«سرو»، نماد جاودانگی و فناناپذیری روح است.
«خورشید»، نماد خودآگاهی، بلندپروازی، بالا جویی و نور حق است. همین طور خورشید، مظهر پدر، برادر، عمو، شوهر، کارفرما، شاه، رهبر و میهن است.
«دو کبوتر»، در آیین و فرهنگ کهن ایران نمایانگر، پیک و قاصد و در اسطوره های کهن ایران، نماد «پیک ناهید» بوده است. کبوتر از یک سو به دلیل ارتباطش با مفهوم ناهید و از سوی دیگر مظهر مهرورزی با آفرودیت (رب النوع زیبایی در اساطیر یونان) مفهوم «پیک عشق» را نیز به خود گرفته است.
«انار و گل انار» شبیه به آتشدان آتش مقدس است و از این لحاظ در فرهنگ ایرانی تقدیس می شده است و دانه های درون آن نیز یادآور باروری ناهید بوده است.
«چلیپا یا گردونه مهر» از هزاران سال پیش در ایران همواره دارای ارزش های دینی، کیفیت درمان بخشی، مفاهیم عاطفی و مردمی، خاصیت پلیدزدایی، مایه خوشبختی و سرشار از مفاهیم راز آمیز و آسمانی بوده است.
نقش چلیپا از دیرباز در ایران، روی جنگ افزارها، کمربندها، زیورآلات، چرخ های نخ ریسی، اندام انسان و دام (به صورت داغ)، روی سنگ مزارها، لباس ها، ظروف و ... طراحی می شد.
از شخصیت های محلی مهم که در این گورستان تاریخی به خاک سپرده شده و چنانکه گفته شد جملگی از سادات مرعشی، روزافزونی و میرعمادی هستند می توان از برخی نام برد.
ملک حسن بن خوان زاده عزالدین بن انزالی، ملک شمس ابن ملک حسن میرشاه، محمد بن حسن میرشاه، قربان بن حسین بن میرشاه، شمس الدین بن خواج میرشاه از سادات مرعشی که حاکمان سده هشتم تا یازدهم بخشی از مازندران بودند و فرزندان و نوادگان میرشاه بن میرعبدالکریم از شخصیت های سیاسی، اجتماعی مهم محلی بودند که در این گورستان به خاک سپرده شده اند.
از خاندان روزافزونی و میرعمادی نیز حاکمان و بزرگان بسیاری به خاک سپرده شده اند.
هم اکنون در مرکز روستای سفید چاه، مرقد سه امامزاده از فرزندان امام موسی کاظم (ع)قرار دارد.