تبیان، دستیار زندگی

مقدمه:

محدوده جغرافیایی تحت بررسی در تحقیق حاضر (فریدونکنار)، سرزمینی است که از شمال به دریای مازندران، از شرق به شهرستان بابلسر، از غرب به شهرستان محمودآباد و از جنوب به شهرستانهای آمل و بابل منتهی می گردد. ارتفاع متوسط این شهرستان جلگه ایی از سطح آبهای آزاد منفی بیست (20-) متر و در طول جغرافیایی 52 درجه و 30 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 36 درجه و 42 دقیقه شمالی واقع شده است. شهرستان فریدونکنار با داشتن 12 کیلومتر خط ساحلی، وسعتی در حدود 10/98 کیلومتر مربع را در بر می گیرد که از نظر زمین شناسی جلگه‌ای و فاقد هرگونه ناهمواری است و مهمترین پوشش گیاهی در این ناحیه زمینهای كشاورزی و شالیزارهای برنج است. شرایط اقلیمی نیز تابع شرایط جوی حاكم بر منطقه، دارای آب و هوای معتدل و مرطوب خزری است. از نظر زمین شناسی، زمینهای شهرستان فریدونکنار جلگه‌ای و با شیب ملایم از جنوب به شمال و از غرب به شرق كه دارای جنس خاك رسی – شنی و از جنس رسوبات كواترنر است كه سطح آنها از خاكهای رسوبی ریز بافت پوشیده شده است. خاك این حوزه فرهنگی از جمله خاكهای مرطوب به حساب می آید، زیرا آب با نیروی مكش یا فشار كمتر از 15 اتمسفر در آن نفوذ می كند. البته این رطوبت خاك به صرف وجود آب و هوای مرطوب منطقه نیست بلكه وجود رودها و نهرهای جاری در آن، نزدیكی به دریای مازندران، شیب كم منطقه كه تقریباً در منتهی الیه مسیر رود قرار گرفته و مسیر حركت آبهای زیر زمینی بسمت شمال بوده، که همگی به رطوبت خاك منطقه كمك كرده است(شمسکار 1382؛ مهندسین مشاور خزر بنیان درفک  1384).

منتج این مطلب اینست که از سویی، از لحاظ اقلیمی شرایط برای استقرار در ادوار مختلف بسیار محیا بوده و از دیگر سو دسترسی به منابع و مایحتاجات روزمره به سهولت امکان پذیر بوده که از نمونه های ملموس، می توان به موجودیت این محوطه ها اشاره نمود که از گزند تخریب هر تپه و تبدیل آن به زمینهای کشاورزی تا امروز مصون مانده اند، چه بسا محوطه و تپه های دیگری وجود داشته که به تدریج و برای دستیابی به زمینهای بیشتر از بین رفته اند.

در مورد پیدایش فریدونکنار گفته می شود که این شهر را فریدون بنا نهاده است. معلوم نیست که مقصود از فریدون، حاکمی نام آور که در این منطقه فرمانروایی داشته و یا فریدون پادشاه باستانی ایران که ضحاک را در بند کرده است، بوده. نام قدیمی این شهر فِری¬کنار (فِری به معنای فرهمند و ارجمند) بوده و در "روضه الصفا" به تأسیس دستگاه کشتی سازی توسط نادرشاه در سواحل این منطقه اشاره شده است (رحیمی 1387: 5-1; فاطمی 1386: 7). این منطقه بدلیل دارا بودن بندر، در طول تاریخ پیوسته مورد توجه بوده است. از جمله این بنادر می توان به بندر تاریخی "دریابار" اشاره نمود که درحد فاصل فریدونکنار و محمودآباد امروزی قرار داشته و در دوره سامانیان به دست رومیان سوزانده شده است (مرعشی 1361: 298).

- مهمترین پرسش این بررسی در درجه اول شناختن ادوار فرهنگی فریدونکنار بوده که در سال 88 به شهرستان ارتقا پیدا کرده است.

- بعد که موضوع خاصتر می شود، آیا میتوان ادوار شناسایی شده اسلامی دیگر مناطق استان را هم به این منطقه تعمیم داد؟ و توالی دوره های اسلامی را هم در اینجا مشاهده نماییم، یا اینکه در منطقه موضوعات جدیدی ما را در ارتباط با باستان شناسی دوران اسلامی درگیر می نماید.

پژوهشی که داده های آن در نوشتار حاضر مورد استفاده قرار گرفته حاصل پیمایش سطحی و روشمند در حوزه شهرستان فریدونکنار است که در آن مجموعاً 13 اثر شناسایی شده و متعاقباً پیشنهاد شده که در فهرست آثار ملی ثبت گردند. از این تعداد شش اثر محوطه و تپه تاریخی، و شش عدد دیگر سَقانِفار و یک حمام بودند. از آنجائیکه بررسی و مطالعه این آثار بمنظور تکمیل اطلاعات اطلس باستان شناسی مازندران و نیز ثبت آنها در فهرست آثار ملی صورت گرفته است، به هر کدام از این آثار با توجه به قرارگیری در آن حوزه، کُد و شماره ایی اختصاصی داده شده است.

نکته قابل ذکر، پیرامون کُد آثار است که اگر با نام اختصاری Bls نوشته می شود، به این دلیل بوده که در هنگام تهیه اطلس باستان شناسی مازندران(سال 1386)، فریدونکنار بعنوان بخشی از شهرستان بابلسر بوده، که در آن هنگام از مخفف نام بابلسر استنتاج شده است. در صورتیکه فریدونکنار از سال 1388 بعنوان شهرستان مستقل شده است. این شهرستان دارای 2 بخشِ مرکزی و دِهفِری است که 7 اثر شناسایی شده در بخش مرکزی و 6 اثر دیگر در بخش دِهفِری موجود است. ذکر این مطلب نیز ضروری است که به اکثر قریب به اتفاق تپه ها و محوطه های باستانی این حوزه نام "کِتی و قَلا" اطلاق می شود. کِتی در زبان ساکنین منطقه به معنای تپه و قَلا نیز همان معنای قلعه را بازگو می کند. در کل اصطلاح "قَلا کِتی" در منطقه بسیار رواج داشته و به تپه و مکان بلند اطلاق می گردد. از این سو اکثر محوطه های شناسایی شده حوزه پژوهش نیز دارای اینچنین نامهایی هستند که برای سهولت بیان از واژه تپه و محوطه استفاده شده است.

بخش مرکزی شهرستان فریدون کنار    بخش دهفری شهرستان فریدون کنار

نوع اثر    قدمت اثر    نوع اثر    قدمت اثر

محوطه توله سرا    دوران تاریخی؟ - قرون میانه اسلامی    محوطه امام زاده حسن علی    دوران تاریخی؟ - قرون میانه اسلامی

تپه جزین    قرون میانه تا متأخر اسلامی    محوطه باستانی مهلبان    عصر آهن

محوطه فرم    دوران میانی اسلام    تپه سوته    نامشخص؟

علاوه بر اقلیم منطقه و موجودیت زمینهای کشاورزی که روند تخریب آثار را تسریع می بخشند، مهمترین مشکل در بررسی باستان شناختی شهرستان فریدونکنار، عدم هر گونه مطالعات باستان شناسی و توزیع نامناسب منابع اطلاعاتی مکتوب در این حوزه فرهنگی است. از این رو دست یازیدن به تمامی اطلاعات و امکانات موجود پیرامون پژوهشهای پیش رو، ما را بر آن داشته که بتوانیم با بررسیها و مطالعات اصولی و پیرو آن نشر و توزیع علمی، چهارچوب و مهمتر شالوده علمی برای مطالعات آثار فرهنگی منطقه پی ریزی نماییم. امید اینکه این مطالعات که بعنوان پژوهشهای پایه ای این حوزه محسوب می شود، هر چه بیشتر و دقیقتر در آشنایی و آگاهی از این مواریث فرهنگی موثر واقع شود. 

1- محوطه امامزاده حسنعلی(ع)

این اثر که در اطلس باستان شناسی مازندران با کُد 004BLS مشخص شده، در روستای بُنِه¬كنار، بخش دهفری، دهستان امام زاده عبدالله شمالی شهرستان فریدونکنار، در طول جغرافیایی 52 درجه و 30 دقیقه و 41 ثانیه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 39 دقیقه و 29 ثانیه و در ارتفاع 16- متر از سطح آبهای آزاد قرار دارد. مساحت تقریبی این محوطه تاریخی 4100 متر مربع است که در حال حاضر از یکسو به خاطر وجود امام زاده و از سویی دیگر کاربری قبرستان برای ساکنین روستا، در اختیار سازمان اوقاف است. با توجه به گونه های سفالی این محوطه و مطالعات مقایسه ایی که با نمونه های مشابه در منطقه انجام پذیرفت، دوران تاریخی و قرون میانه اسلام، تاریخی است که می توان برای گاهنگاری سفالها ارائه داد. نمونه های شناسایی شده حوزه پژوهش، با محوطه هایی همچون برج رِسکت ساری(عابدینی عراقی 1385)، شهر ناتِل نور( مهاجری نژاد 1387)، تپه بونده، تپه سرخرود و تپه گُل محله محمودآباد( فلاح 1388) و تپه کلار کلاردشت(کریمیان 1376؛ موسوی کوهپر 1386)  قابل مقایسه است.

علاوه بر سفال، قطعات شکسته بام پوش، قطعات آجری و قطعه ایی شیشه نیز در این بررسی بدست آمده است. البته لازم به ذکر است که حفر قبور در بخش مرکزی محوطه از سویی باعث مضطرب شدن لایه های باستانی و از سویی دیگر یک ناهمگونی در رویت داده های باستانشناختی را باعث گردیده است، بدین منظور که فقط بخش مرکزی تصویری از سفالها را ارائه می نماید و دیگر نقاط فاقد مشاهده ملموسات است. در بررسی سطحی هیچ گونه شواهدی از معماری دیده نشده، که البته موجودیت قطعات آجری که از لایه های زیرین و در حین حفر قبر بدست آمده را می توان با کاوشهای علمی دلیلی بر وجود معماری دانست.

این تپه که در اطلس باستان شناسی مازندران با کُد  Bls007مشخص شده، در روستای توله¬سرا، بخش مرکزی شهرستان فریدونكنار و در طول جغرافیایی 52 درجه و 31 دقیقه و 42 ثانیه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 35 دقیقه و 51 ثانیه قرار دارد و ارتفاع آن از سطح آبهای آزاد 1+ است. پلان این تپه كه در بین زمینهای كشاورزی و همچنین در بخش غربی آب -بندان قرار دارد، تقریباً مستطیل شكل است. این تپه با طول شمالی – جنوبی 120 متر و عرض غربی – شرقی 98 متر و با مساحتی در حدود 1 هكتار در حاشیة روستای مذکور قرار دارد. ارتفاع بلندترین قسمت این تپه( بخش شمالی) نسبت به زمینهای اطراف حدود 3 متر است. تپه مذکور به شدت در معرض تخریب قرار دارد، به گونه ایی که بخشی از آن تبدیل به یک واحد دامداری، بخشی دیگر زمین ورزش و بخشی دیگر مزرعه صیفی جات شده است.

پراکندگی سفالها بخاطر تعرضات و زیر و زبر شدن لایه ها در بخشهای مختلف دیده می شود. در بررسی سطحی هیچ گونه آثاری از معماری دیده نشده است. داده¬های باستان¬شناختی

منحصراً شامل قطعات سفالی است که متعلق به قرون میانه اسلامی است. این نمونه ها، با محوطه هایی همچون رِسکت ساری (عابدینی عراقی 1385)، شهر ناتِل نور( مهاجری نژاد 1387)، تپه بونده، تپه سرخرود و تپه گل محله محمودآباد( فلاح 1388) و تپه کلار کلاردشت(کریمیان 1376؛ موسوی کوهپر 1386) قابل مقایسه است.