تبیان، دستیار زندگی

هر سفری نقشۀ راه می‏خواهد و نقشۀ سفر ما هم در این متن، سفرنامه‏ هایی است که از سیاحان شمال باقی مانده است. از میان سفرنامه‏ های شمال به سراغ «سفرنامۀ مازندران و استرآباد» نوشتۀ «یاسنت لویی رابینو» انگلیسی،  «مردم و دیدنی‏های ایران» اثر «کارلا سرنا» از ایتالیا،  «سفر زمستانی» از «جیمز بیلی فریزر» انگلیسی، «سفرنامۀ مازندران» تقریر ناصرالدین‏شاه، «سیاحت درویشی دروغین» نوشتۀ «آرمینیوس وامبری» مجارستانی و «سفرنامۀ ایران و روسیه، نواحی شمال ایران» تألیف «عزالدوله» ـ برادر ناصرالدین‏شاه ـ و «گریگوری ملکونوف»روسی  رفته‏ ایم و سه کتاب ارزندۀ «از آستارا تا استرآباد» نوشته «منوچهر ستوده»، «تاریخ طبرستان، رویان و مازندران» اثر «میرظهیرالدین مرعشی» و «تاریخ طبرستان» از «ابن اسفندیار کاتب» نیز احوالات تاریخی این خطه را بر ما روشن کرده‏ اند. پس حال که نقشۀ راه داریم، باید به دنبال راه امنی بگردیم که میزبان مسافرانش باشد؛ راهی هموار، امن و زیبا. اما حتی امروزه هم راه شمال، راه همواری نیست و مسافرانی که قصد دارند از مرکز، جنوب یا غرب ایران وارد این خطه شوند باید از میان کوهسارها و سنگلاخ‏ها بگذرند تا به مقصد برسند.

 نخستین راه هموار در خطۀ شمال پس از سکنای اجباری 30 هزار نفر از ارامنه و گرجیان در گیلان و مازندران، به فرمان شاه عباس صفوی ساخته شد؛ شاهراهی سنگی که در سرتاسر ساحل خزر گسترده شده بود. او در سال 1031ه.ق (1001 خورشیدی) به «میرزامحمد‏تقی» وزیر مازندران، امر کرد راه سنگفرشی بسازد که در امتداد بحر خزر، سواحل جنوبی دریای شمال را به هم متصل سازد. پس از چندی، کاخی هم در «فرح‏آباد» برای شاه عباس ساخته شد که اینک سنگ‏پایه‏ای هم از آن کاخ باقی نمانده است. این شاهراه بنا به قول ملکونوف ـسیاح و مهندس روسی ـ از آذربایجان ابتدا شده و از ساری، انزلی، بارفروش، استرآباد، مشهدسر و علی‏آباد می‏گذشت و در هر دو فرسخ، کاروانسرا یا موضعی برای اقامت و آسایش مسافران داشت. این راه سنگفرش تا 1239ه.ق (1203 خورشیدی) برپا بود و تنها شاهراهی بود که از ایالت گیلان و مازندران می‏گذشت و به روایت فریزر، پهنایی به قدر 15 الی 16 پا ـ حدود 8 متر و نیم ـ داشته است. بهغیر از این جاده، « آلبرتگاستیگر» ـ مهندس اتریشی ـ هم به فرمان ناصرالدین‏شاه جاده‏ای ساخت که شهر آمل را از دامنۀ شرقی کوه دماوند به تهران متصل می‏کرد. علاوه بر این جاده، را‏ه‏ آهنی هم در سال 1305ه.ق (1267 خورشیدی) توسط «حاجی محمدحسین‏ امین‏الضرب» ساخته شد که از آمل تا نائیج ادامه داشت.

هنگامی که ملکونوف در سال 1277ه.ق (۱۲۳۹ خورشیدی) به ایران سفر کرد، از این جادۀ سنگفرش و آباد اثری ندید. جاده چنان ویران و فرسوده شده بود که به قول ملکونوف عوض امنیت و راحتی، بیم و هراس به دل مسافرانش می‏انداخت. مسافران ما یعنی کارلا سرنا، فریزر، وامبری و ملکونوف هم که هر کدام از مرزهای جداگانه‏ ای وارد ایران شده بودند، در ایام برکت و آبادی جادۀ عباسی گذارشان به این راه نیفتاد؛ کارلا سرنا و ملکونوف از راه مرز آبی وارد ایران شده بودند، فریزر و وامبری از راه مرز مشترک میان ایران و عثمانی و عزالدوله، ناصرالدینشاه و رابینو هم از تهران روانۀ شمال شده بودند.

کارلا سرنا در سال 1294 ه.ق (۱۲۵۶ خورشیدی) از راه مرز آبی روسیه وارد ایران شد و پس از ورود به شهر مشهدسر (بابلسر امروز) به بارفروش (بابل امروز)، مازندران، آمل، اسک، دماوند و سپس به تهران رفت. کارلا سرنا همچون تمامی مسافرانی که از طریق مرز آبی روسیه وارد ایران می‏شدند، برای ورود به تهران سه راه پیشرو داشت: یک؛ از لنگرگاه انزلی که کشتی‏های روسی در آن پهلو می‏گرفتند به رشت و سپس از راه جاده‏ای چاپاررو وارد تهران شود. دو؛ در بندر آشوراده از کشتی پیدا شده و به استرآباد رفته و سپس از راه جادۀ خاکی عازم تهران شود و سه؛ با کاروان‏های شهر مشهدسر عازم بارفروش و از آنجا روانۀ تهران شود. کارلا سرنا راه سوم را در پیش گرفت. بیماری وبا شهر رشت را فراگرفته بود و عبور از این راه بیم بسیاری داشت. به گفتۀ کارلا سرنا، هزینۀ قاطرانی که به مسافران از رشت تا تهران سواری می‏دادند 38 تا 40 قران بوده است. راه دوم هم طولانی بود و به عوض راه سوم بسیار کوتاه، کوهستانی و صعب‏العبور بود.

فریزر، از راه مرزهای عثمانی وارد ایران شد و از راه تبریز به زنجان، قزوین و سپس به تهران رفت. او پس از ورود به پایتخت عازم خراسان و مشهد شد و سپس از شهرهای دامغان، شاهرود، ترکمن‏صحرا، گرگان، مازندران، آمل، بارفروش، مشهدسر، گیلان، رودسر، تالش، لاهیجان، رشت و ماسوله عبور کرد تا دوباره به تبریز رسید و وارد کشور عثمانی شد.

عزالدوله هم در معیت سفیرکبیر ایران «مصطفی قلی‏خان میرپنجه» و «میرزا علی‏خان» مترجم، از تهران روانۀ مرز آبی روسیه شد و از شهرهای کرج، قزوین، لوشان، گیلان، منجیل، رشت و انزلی عبور کرده و با کشتی راهی قفقاز شد. از آنجا که مسافران ما هر کدام از مسیر جداگانه‏ای به سواحل خزر رسیده بودند ما نیز ناگزیریم در میان اراضی ساحل خزر و از شرق به غرب سفر کنیم. ایالات و سواحل جنوبی خزر که  از شرق به غرب کشیده شده و در سفرنامه‏ها نیز به آنها اشاره شده است، شامل گرگان (استرآباد)، بندرترکمن، ساری (سارویه)، فرح‏آباد، بابلسر (مشهدسر)، بابل(بارفروش)، آمل، عباس‏آباد، رودسر، لاهیجان، رشت، بندرانزلی، ماسوله، فومن، رودبار، منجیل و لوشان می‏شوند. پس با استرآباد شروع می‏کنیم

»قاطرداران استر گرگین پسر میلاد، مؤسس گرگان بوده‏اند. آنها قاطرهای خود را در سرزمینی که اکنون استرآباد است، رها کردند و شهر جهت رفع احتیاجات آنها برپا شد. عده‏ ای دیگر معترفند که بنای شهر به استره زن کیخسرو منسوب است و از این‏رو استرآباد می‏خوانندش.» این را مؤلف کتاب تاریخ طبرستان، ابن‏اسفندیار کاتب ـ مورخ قرن ششم و هفتم هجریـ می‏نویسد. پیشتر از او، در سدة چهارم هجری هم جغرافیدانانی چون «ابنحوقل»، «مقدسی» و «اصطخری» از این خطه نام برده و آن را توصیف کردهاند. ابن‏ حوقل در وصف گرگان از ابنیۀ شهر روایت می‏کند که «همگی از خشت ساخته شده‏ اند و چون ریزش باران در گرگان در قیاس با مازندران کمتر است شهر هوای خشک‏تری دارد». ابن‏حوقل در روایتش می‏نویسد: «شهر گرگان شامل دو قسمت است که هر یک در یک سوی رودخانه گرگان واقع شده و سکنه به وسیلۀ قایقی میان دو قسمت شهر سفر می‏کنند». مقدسی هم از پل‏های طاق‏دار و الوارهای قایق‏مانندی نام می‏برد که وسیلۀ رفت‏و‏آمد مردمان در کلات بوده‏ اند. «آبسکون» به روایت مقدسی و اصطخری، لنگرگاه بزرگ گرگان بوده که در قرن چهارم هجری بازار مهمی برای فروش ابریشم و خط دفاعی در برابر ترک‏ها و غزها بوده است. سلطان محمد خوارزم‏شاه حین فرار از چنگ سپاه مغول در آبسکون پناه گرفت و در همان‏جا هم از دار دنیا رفت و پناهگاه، قتلگاهش شد. بندرترکمن موضع بعد از گرگان است که رابینو، ملکونوف، فریزر و آرمینیوس وامبری حین عبور از استرآباد از این بندر عبور کرده‏ اند و «یموت»‏ها، ترکمن‏های معروف این اقلیم را دیده‏ اند. رابینو از گلیمی به نام «پلاس» نام میبرد که به گفتۀ او توسط زنان قبایل «جعفربای» و «آتابای» بافته می‏شده است. مسیر را ادامه میدهیم و پس از ایالت استرآباد به ایالت مازندران می‏رسیم

سرزمین مازندران پیش از دوران شاه عباس به سبب بدی هوا، ناآباد و کم‌سکنه بود. اما این فاتح بزرگ عدۀ زیادی از مردم گرجستان و ارمنستان را به این منطقه کوچاند تا آن دو سرزمین را که محل تجمع سپاهیان عثمانی و هجوم آنها به ایران بود، خالی از سکنه کند و به آبادانی مازندران هم بیفزاید. او همچنین امیدوار بود با ترویج پرورش کرم ابریشم، خزانه کشور را آباد کند». اما برخلاف رأی «ژان شاردن» ـ سیاح فرانسوی دورة صفوی ـ، مازندران ناآباد نبود و اقلیم مناسبی جهت پرورش کرم ابریشم به حساب میآمد. شاه عباس مجبور بود برای مقابله با سیاست‏های کشور عثمانی عمده‏ترین بازارهای خرید این امپراتوری را که در دست ارامنه و گرجیان بود، نابود یا آنها را به ایران منتقل کند و بازار و بستر مناسبی برای پرورش کرم ابریشم در داخل ایران احیاء کند. به خلاف قول شاردن، نویسندگان بسیاری در ذکر آبادانی گیلان و مازندران سخن گفته‏اند و از آن جمله‏ «حمدالله مستوفی»، میرظهیرالدین و حسن‏بن‏اسفندیار هستند. اما نخست به این موضوع بپردازیم که چرا این خطه را مازندران و طبرستان نامیدهاند.

می‏گویند مازندران مسکن دیوان و ددان بوده است. رابینو، به نقل از میرظهیرالدین مرعشی مؤلف کتاب تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، می‏نویسد: «مازندران مسکن دیوهای مازن بوده است و این نام از زمان سلجوقیان معمول شده است. با حمله مغول نام طبرستان متروک و مازندران متداول گشت. منوچهر شاه اساطیری ایران‏زمین حدود طبرستان را به دریای آبسکون، هوسم و دینار جاری تقسیم کرد و موضعی به نام «سه‏ گنبدان» یا «گنبد سلم و تور» در ساری بنا کرد که امروزه ویران شده است.» اصطخری و مقدسی هم شهرهای عمدۀ طبرستان را آمل، چالوس، کلار، میله، مامطیر، تمیشه و ساری معرفی می‏کنند. ملکونوف، به نقل از ظهیرالدین می‏نویسد: «تبر به زبان اهالی طبرستان، کوه را گویند و نخستین قلعه نیز که در عالم بنا شد قلعه‏ ای بود که منوچهر آن را ساخت و تبرک نامید». رشته کوه البرز مرکزی در ایالت طبرستان ریشه داشت و مورخین اسلامی ارتفاع کوه دماوند را پنج فرسخ ـ حدود 30 کیلومتر ـ مرقوم کرده و بر آن بودند که این موضع، محل فرود کشتی نوح بوده است. البته میرظهیرالدین به رأی دیگری است و می‏گوید که در حدود طبرستان دیواری بود که آن را «ماز» می‏نامیدند و از آنجا تا کناره دریای خزر را «اندرون ماز» یا «ماز اندرون» می‏گفتند. این دیوار را مازیار ساخته و آن را از سرحد گیلان تا جاجرم کشیده بود. از این‏رو دیوار را ماز می‏گفتند و موضع آن را مازندران. راویان دیگری نقل می‏کنند که فریدون در البرز مسکن داشت و ضحاک را در دماوند به بند کشیده بود. قدما برآناند که مازن نام دیوی بوده و از این‏روست که این موضع را مازندران خطاب می‏کنند. تهمورث و فریدون در «اوستا» و «شاهنامه» منسوب به صفت «دیوبند» هستند و از سوی دیگر این قهرمانان اساطیری همگی یا در ایالت طبرستان و مازندران سکنی داشته و یا به آن سفر کرده‏اند. می‏گویند تهمورث، دیوان را دربند می‏کرد و از آنان خواندن و نوشتن فرا می‏گرفت. هنگامی که تهمورث در حال عبور از البرز بود، اهریمن او را ربود و خورد. بعدها جمشید، تهمورث را از شکم اهریمن بیرون کشید. کیکاووس نیز به عزم جنگ با دیو سپید راهی مازندران شد. اما دیو سپید او را نابینا و در جنگل‏های هزارخم مازندران رها کرد. رستم به مازندران حمله کرد و دیوهای مازن، اولاد و سپید را کشت. ملکونوف می‏نویسد: «ساکنان این ایالات معتقدند که ضحاک در دماوند دربند است و شراره‏ای که هرازگاه از غارهای کوه بیرون می‏زند، برق چشمان ضحاک است. دودی که از آن سر می‏کشد نفس ضحاک و آوایی که از آن بیرون می‏آید، نالۀ اوست.» بومیان این نواحی به نقل ملکونوف روایت می‏کنند که چاهی در این کوه قرار دارد که یزید و مرغی تیزپرواز در آن قرار دارند. مرغ هر نیمسال او را از فرق تا قدم می‏خورد و باز اندام درست می‏شود و مرغ آغاز به خوردن می‏کند. در اطراف دماوند چشمه‏ های آب گرم و معادن گوگرد به وفور یافت می‏شوند. ملکونوف می‏نویسد: «آب چشمه‏ های گوگرد اینجا به پایه‏ای گرم است که تخم‏مرغ را هم می‏توان در آن پخت.» حالا که به ایالت مازندران رسیدیم و قصه‏ اش را گفتیم با ساری شروع کنیم که اولین شهر در مسیر شرق به غرب ساحل خزر است و در ایالت مازندران قرار دارد

پس از عبور از ایالت گرگان (استرآباد)، ایالت مازندران یا طبرستان آغاز می‏شود. ساری یا سارویه که امروزه مرکز مازندران است در قدیم بازارهای مشهور و خندقی به دور شهر داشته است. می‏گویند ساری محل پرورش اسب‏های اردشیر بوده و او دژ محکمی در ساری بنا کرد که «سه‏دله» یا «شه‏دله» نام داشت و صنعتگران را از دیگر نقاط طبرستان برگزید و همگی را در این دژ مسکن داد. این دژ تا زمان حیات ابن‏ اسفندیار کاتب تاریخ طبرستان برپا بوده است. «محمدحسن‏ خان اعتمادالسلطنه» ـ پژوهشگر عصر قاجار ـ روایت می‏کند که «طوس نوذر آن را بنیاد نهاد و طوسان نام کرد. چون خراب شد و ثانیاً ساختند، آن را ساری نامیدند. فرخان بزرگ و مازیار در آبادی ساری کوشیدند». عده‏ ای هم می‏گویند تهمورث دیوبند ساری را بنا کرد. فریزر، در سفرنامه‏ اش به سکونت آقامحمدخان قاجار اشاره می‏کند که هنگام فرار از شیراز مدتی در این شهر اقامت کرده. مقدسی نقل می‏کند که فریدون در ساری دفن شده و عده‏ای هم معتقدند که رستم بعد از کشتن پسرش، او را در قصر «تورامانت» دفن کرد که در همان ساری قرار داشته است. «مزار سلم و تور» یا «سه گنبدان» نیز در شهر ساری استوار بوده که در اثر زلزله‏ ای به سال 1251ه.ق (1214 خورشیدی) ویران شده است. گویا این بنا محل دفن پسران فریدون، «ایرج»، «سلم» و «تور» بوده است و از این‏رو به سه‏ گنبدان شهره بوده است. مؤلف تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، میرظهیرالدین مرعشی گیلانی می‏نویسد: «شاه منوچهر اساس سه‏ گنبدان را افکند. به عهد اصفهبد خورشید این بنا خلل یافته بود و باز مرمتش کردند. مقدور بشر نیست که از این عمارت، خشتی جدا کنند». فریزر، بنای این گنبد را به شاهان ساسانی انتساب می‏دهد و به نقل از سکنۀ ساری می‏نویسد: «می‏گویند آقامحمدخان قاجار سعی داشته تا این بنا را به ضرب گلوله خراب کند اما سازۀ این گنبد به قدری محکم بوده است که گلوله‏های توپ اثری بر آن نداشته‏اند». فریزر، به دو کتیبۀ سبزرنگ کوفی هم اشاره می‏کند که به دورتادور گنبد می‏ چرخیده‏ اند.

منزل بعدی آمل است که به قول کارلا سرنا، ناحیه‏ ای باتلاقی اما سرشار از بیشه و پوشش جنگلی بوده است. این جنگل‏ها به گفتۀ این سیاح مشهور، انباشته از ببر، یوزپلنگ، گراز، کفتار، گرگ و شغال بوده است. در میانۀ یکی از همین جنگل‏های خم‏ اندرخم، کارلا سرنا و فریزر، به ببر بیشۀ مازندران برخورده‏ اند. فریزر هنگام اقامت شبانه در یک توقفگاه جنگلی با صدای فریاد خدمه‏ اش متوجه وجود دو ببر شده که در حال نوشیدن آب از چشمه‏ بودند. آمل که روزگاری مرکز طبرستان بوده، به نقل از اصطخری و مقدسی از شهرهای عمده و مهم طبرستان محسوب می‏شده و به روایت حمدالله مستوفی ـ مورخ و نویسنده قرن هشتم هجری ـ تهمورث سازندۀ بنای آمل بود. حسن‏ ابن‏ اسفندیار دربارۀ بنای آمل می‏نویسد: «مهندسان بیامدند و بنیاد شهر بدین موضع که «اسبانه‏ سرای» می‏گویند، فرو نهادند و اول جایگاه آن را ماته گفتندی». توماس هربرت ـ سیاح انگلیسی قرن 17 میلادی ـ هنگام سفر به آمل در سال 1036ه.ق (1006خورشیدی) به خندق ژرفی اشاره می‏کند که به گرد شهر نقر شده و پرآب بود و بر استحکام شهر می‏افزود. یگانه راه ورود به شهر آمل در این ایام پلی بود که به دلخواه از روی خندق بلند می‏شد. رابینو در سفرنامه‏ اش به «آمله» ‏نامی اشاره می‏کند که همسر «فیروزشاه» ـ حاکم بلخ ـ بوده که بنای آمل را پیریخته و هنگام سلطنت خسروپرویز این شهر به اقامتگاه خسرو  بدل گشته است. بنا به روایت رابینو، قصر آمله نزدیک کوچۀ «گازران» (رخت‏شوها) و پشت بازار بزازها قرار داشته است. فریزر هم به معادن و کان‏های سنگ‏آهن اشاره می‏کند که به وفور در آمل وجود داشته‏اند، چنانچه نادرشاه هم دستور داد تا مراکز ریخته‏ گری و ذوب‏ آهن در نزدیکی آمل بنا شوند. عزالدوله در سفرش به شمال از حمام رفیع‏ خان یاور، مسجد میربزرگ و باغ و قصر شاه عباس نام می‏برد که همگی رو به ویرانی بوده‏اند. فریزر هم هنگام عبور از آمل می‏نویسد: «دوباره در آمل هستیم جایی که خوب به یاد دارم و به راستی شهری بزرگ و وسیع بود و سکنه‏ ای محترم و آبرومند داشت... اما اینک چگونه بود؟ ویرانه‏ای بیابان... اما چه چیز موجب این ویرانی شده بود؟ ظلم و وبا«.

پس از اتمام اراضی ایالات مازندران، سواحل و اراضی گیلان آغاز می‏شود. رشت، انزلی، فومن، ماسوله، رودبار، منجیل و لوشان از شهرهایی هستند که در مسیر سیاحانی چون کارلا سرنا، فریزر و ملکونوف قرار داشته است. مسافرانی که قصد داشته‏اند از مرز آبی بگذرند ناچار بودند که به انزلی رفته و در بندر این شهر سوار کشتی‏هایی شوند که در آنجا پهلو گرفته و عازم سفر شوند.

هنگام اقامت کارلا سرنا در ایران، بیماری وبا شهر رشت را فرا گرفته بود. این مرض با استناد به گفته‏ های کارلا سرنا، به سال 1294ه.ق (1256 خورشیدی) و در دهکده‏ ای به نام «شفت» شیوع یافت و سپس رشت را فرا گرفت و چنان کشتار عظیمی در آن به راه انداخت که جمعیت پنجاه‏هزار نفری شهر را به پانزده‏ هزار نفر تقلیل داد. کارلا سرنا هنگام عبور از خطۀ گیلان به صنعت قلابدوزی با ابریشم اشاره می‏کند که صنعت ویژۀ سکنۀ رشت و فنی مخصوص مردان بوده که آن را به روی ماهوت می‏ بافته‏ اند. خانه‏های سفال‎پوش و بام‏ های شیب‏دار رشت، این سیاح مشهور را به یاد عمارات اروپایی می‏اندازد. فریزر هنگام عبور از شهر رشت سری به بازار رشت می‏زند و در آنجا بازرگانانی را می‏بیند که مشغول وارسی و خرید بافه‏ ها و کلاف‏ های ابریشم هستند. کارلا سرنا نیز در فاصلۀ «کهدم» با رشت به دوشنبه‏بازاری برمی‏خورد که در کاروانسرایی در میان جنگل برپا شده است و به زحمت از میان چندین بساط می‏گذرد. حین عبور به یک سلمانی برمی‏خورد که به یکی از مشتری‏هایش قند و روغن می‏فروشد و مشتری دیگرش هم با سروصورت صابون‏ زده منتظر است تا سلمانی پس از فروش اجناس به تراشیدن سر او بپردازد. بنا به روایت کارلا سرنا، در یک فرسخی ـ حدود 6 کیلومتری ـ رشت، ساختمانی به نام خلعت‏ پوشان قرار داشته که سفرا و بزرگان در این مکان خلعت می‏ پوشیده‏ اند. کارلا سرنا در مراسم خلعت‏ پوشی حاکم رشت شرکت داشته و به گروه نوازندگان، پهلوانان، فراشان و جلودارانی اشاره می‏ کند که به استقبال حاکم آمده و با سینی‏ های پر از شیرینی به او خیرمقدم می‏گویند. در همین حین یکی از جلوداران، بره‏ای را پیش پای اسب حاکم قربانی می‏کند و حاکم و پهلوانان در خون بره قدم گذاشته و سپس وارد عمارت حاکم می‏شوند. تا قبل از شیوع وبا، صحرای رشت صحرای پر شکاری بوده و قرقاول و مرغابی وحشی در آن به وفور یافت می‏شده‏اند. پَر مرغابی از مهم‏ترین کالاهای تجاری بود که از ایران به روسیه صادر می‏شده است. شکارگران در دل شب و با مشعل‏های روشن به شکار مرغابی می‏رفته‏ اند.