تبیان، دستیار زندگی

ماه رمضان فرصتِ بازنگری در خویش
انجام اعمال و آداب ماه پر خیر و بركت رمضان چون: تهجد و شب زنده‌داری، مراقبت از گوش و چشم و زبان، استغفار كردن، دعا خواندن، ذكر گفتن، تلاوت قرآن، تدبر در آیات، خواندن نمازهای نافله، درك شب‌های قدر و معتكف شدن،  انسان را به خویشتن خویش سوق می‌دهد و او را از غفلت و بی‌توجهی نسبت به خود بیرون می‌آورد.

 مقام معظم رهبری در این باره می‌گویند: "دعا در ماه مبارك رمضان و همه خصوصیات این ماه مبارك این است كه ما را متذكر می‌كند؛ از غفلت بیرون می‌آورد؛ آلودگی‌های ما را به ما نشان می‌دهد و در بین دعا و نماز و توجه، فرصتی به ما دست می‌دهد كه در اشتباهاتی كه با آنها انس و خو گرفتیم، بازنگری كنیم و آنها را بشناسیم؛ چون گاهی انسان گناهی را عادت كرده كه انجام بدهد و توجه ندارد كه این گناه است. البته تنبلی، سستی و بقیه نواقصی را هم كه داریم، می‌توانیم بازنگری كنیم." 

ایشان شب‌های قدر را فرصت استثنایی در طول سال دانسته و در این باره می‌گویند: "این فصلِ یك ماهه، فصل بسیار باارزش و قیمتی است. در این سی یا بیست و نه روز، خدا لیله القدر را قرار داده و لیله القدر یك فرصت استثنایی در طول سال برای انسان است. كه اگر انسان توانسته باشد آن شب را درك كند، خیر زیادی نصیبش می‌شود، در دعای وداع ماه رمضان در مفاتیح الجنان می‌خوانیم: "و ان تجعلنی برحمتك ممّن خرّت له لیله القدر و جعلتها له خیرا من الف شهر؛ خدایا، مرا از كسانی قرار ده كه توفیق درك لیله القدر را به دست آوردند و لیله القدر برای آنها از هزار ماه بهتر و باارزش‌تر شده، لیله القدر برای همه این گونه نیست.

برنامه انسان‌سازی ماه رمضان

هشدار قرآن به مراقبت از خویش و راه هدایت
قرآن كریم همواره انسان را به خودسازی و توجه به خود ترغیب نموده و به مؤمنان نسبت به مراقبت از راه رستگاری هشدار داده است؛ از جمله در آیه 105 سوره مائده خطاب به مؤمنان می‌فرماید: "یا أیّهَا الَّذین آمَنُوا عَلَیْكُم أَنفُسَكُم لا یَضُرُّكُم مَن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُم؛5 اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، به خودتان بپردازید. هر گاه شما هدایت یافتید، آن كس كه گمراه شده است به شما زیانى نمى‏رساند."

علیكم در "عَلَیْكُم أَنْفُسَكُم" اسم فعل و به معنای "الزموا" انفسكم می‌باشد. این آیه از مؤمنان می‌خواهد كه به خود بپردازند و مراقب راه هدایت خویش باشند و از ضلالت گمراهان نهراسند.
هدایت و ضلالت دو واژه متضادند و در سلوك و طی طریق معنا می‌یابند. هدایت حركت در مسیر مستقیم برای رسیدن به غایت مطلوب است و ضلالت انحراف و كجی از آن مسیر و در نتیجه دست نیافتن به آن غایت است.

هر راهی فرجامی دارد و مقصد و هدف نهایی در سلوك الی الله خدای نامتناهی است. از این جهت كه او نامتناهی است راه‌های رسیدن به او نیز نامحدود است. انسان در هر مسیری گام نهد تكوینا به خدا می‌رسد "یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِیهِ؛7 ای انسان حقا كه تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی، و او را ملاقات خواهی كرد."

اما در این سیر، گروهی به صراط مستقیم قدم گذاشته و به خدا و مهرش می‌رسند و گروهی به دیگر راه‌ها كشیده می‌شوند، البته آنان نیز به خدا می‌رسند اما به قهر و عقاب او.
انسان‌ها در نیل به لقاء الهی همانند آب‌های متفاوتی‌اند كه هر یك به سوی دریا در حركت‌اند. رودخانه‌های بزرگ تا وسط دریا پیش می‌روند اما جویباران كوچك فقط به كنار آن می‌رسند.

خواجه عبدالله انصاری در باره این آیه می‌گوید: "یا ایها الذین آمنوا علیكم انفسكم به زبان اشارت بر ذوق اهل ارادت آن است كه ای مؤمنان، زینهار، نفس خویش را مقهور و مغلوب دارید، پیش از آنكه او شما را مقهور و مغلوب كند. آن را به اطاعت خود مشغول كنید، پیش از آنكه او شما را به معصیت مشغول كند. از یكی از بزرگان اولیا از این آیت پرسیدند. گفت: اگر به اصلاح مفاسد نفس خود مشغول شدی او هم تو را از اشتغال به گناه (وسوسه) در حق مردم باز می‌دارد." 

وی با اشاره به حدیث "أعْدی عَدُوِّكَ نَفسُكَ الَّتی بینَ جَنبَیْك"  می‌نویسد: "مصطفی فرمود: بزرگ‌ترین دشمن تو نفس توست كه میان دو پهلوی توست و چون با هر دشمنی بسازی از شر آن در ایمن باشی، ولی اگر با نفس خویش بسازی هلاك شوی. پس اگر در این جهان به كسی نیكی كنی در آن جهان سپاس بینی و اگر بدی كنی در آن جهان از تو شكایت كنند، ولی حالت نفس ضد این است اگر در این سرای راضی نگه داری در آن سرای دشمن تو شود و اگر در این سرای بد داری به آن سرای شكر كند."
در حكایتی آورده‌اند كه: "بزرگی را پرسیدم در معنی این حدیث كه "اعدی عدوك نفسك التی بین جنبیك". گفت: به حكم آنكه هر آن دشمنی را كه با وی احسان كنی دوست گردد، مگر نفس را كه چندان كه مدارا بیش كنی، مخالفت زیادت كند.

فرشته خوى شود آدمى به كم خوردن
وگر خورد چو بهائم بیوفتد چو جماد

مراد هركه برآرى مرید امر تو گشت
خلاف نفس كه فرمان دهد چو یافت مراد13

سخن پایانی خود را به كلام امام علی (ع) زینت می‌دهیم كه فرمودند: در شگفتم از كسی كه برای گمشده خود جار می‌زند و از این و آن می‌پرسد، در حالی كه خودش را گم كرده و در پی یافتن خود نیست.   امام عارفان (ع) در سخنی دیگر می‌فرماید: هر كس نفس خود را شناخت دیگران را بهتر می‌شناسد  و هر كس نسبت به نفس خود جاهل باشد نسبت به دیگران جاهل‌تر است.

رسول خدا (صلى الله علیه و آله) فرمود:

لو یعلم العبد ما فى رمضان لود ان یكون رمضان السنة؛

اگر بنده «خدا» مى‏دانست كه در ماه رمضان چیست [چه بركتى وجود دارد] دوست مى‏داشت كه تمام سال، رمضان باشد.

(بحار الانوار، ج 93، ص 346)

خدای را سپاس که از خزانه ی موهبت و الطاف بی کران خود بر ما منت نهاد تا دگرباره بتوانیم این ماه پر برکت و پر فضیلت را درک نماییم؛ ماهی که خداوند متعال در شأن آن می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی لناس و بینات من الهدی و الفرقان...»  رمضان ماهی است که در آن برای راهنمایی مردم و بیان راه روشن و هدایت و جدا ساختن حق از باطل ، قرآن نازل شده است. 

مبارک باد آمد ماه روزه 

رهت‏ خوش باد، ای همراه روزه

شدم بر بام تا مه را ببینم

که بودم من به جان دلخواه روزه

نظر کردم کلاه از سر بیفتاد

سرم را مست کرد آن شاه روزه

مسلمانان، سرم مست است از آن روز

زهی اقبال و بخت و جاه روزه

بجز این ماه، ماهی هست پنهان

نهان چون ترک در خرگاه روزه

بدان مه ره برد آن کس که آید

درین مه خوش به خرمنگان روزه

رخ چون اطلسش گر زرد گردد

بپوشد خلعت از دیباه روزه

دعاها اندرین مه مستجاب است

فلکها را بدرد آه روزه

چو یوسف ملک مصر عشق گیرد

کسی کو صبر کرد در چاه روزه

سحوری کم زن ای نطق و خمش آن

ز روزه خود شوند آگاه روزه

رمضان، ماه روزه و ماه نهم از ماههای قمری بین شعبان و شوال است، رمضان در لغت ‏به معنای تابش گرما و شدت تابش خورشید است. بعضی گویند رمضان به معنی سنگ گرم است که از سنگ گرم، پای روندگان می‏سوزد و شاید ماخوذ از «رمض‏» باشد که به معنی سوختن است چون ماه صیام گناهان را می‏سوزاند به این خاطر، بدین اسم موسوم شده است زیرا ماه رمضان موجب سوختگی و تکلیف نفس است. اما صوم و روزه که در این ماه تکلیف شرعی مسلمانان است عبارت است از احتراز از خوردن و آشامیدن و مفطرات دیگر از طلوع صبح تا غروب.

در قرآن مجید یک بار «رمضان‏» و چهارده بار صوم و صیام و صائمین و صائمات ... آمده است.

شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن ... ماه رمضان است که در آن فرو فرستاده شد قرآن ... دستور روزه در آیه 179 سوره بقره طرح شده است: یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون.

در آثار سعدی شاعر معرفت و اخلاق نیز توجه به روزه و شرایط آن دیده می‏شود. در یک مورد شاعر، توجه کامل به خدا را مطرح کرده و روزه و عبادتی را که ریا و سمعه‏ای در آن طرح شود مطرود می‏داند:

شنیدم که نابالغی روزه داشت

به صد محنت آورد روزی به چاشت...

پدر دیده بوسید و مادر سرش

فشاندند بادام و زر بر سرش

چو بر وی گذر کرد یک نیمه روز

فتاد اندرو ز آتش معده سوز

به دل گفت اگر لقمه چندی خورم

چه داند پدر غیب یا مادرم

چون روی پسر در پدرم بود و قوم نهان

خورد و پیدا به سر برد صوم که داند

چون در بند حق نیستی

اگر بی وضو در نماز ایستی