تبیان، دستیار زندگی

بحث را با درخواستی از امام سجاد آغاز می‌كنم حضرت در دعای مكارم الاخلاق یكی از درخواست‌هایشان این است «هب لی معالی الاخلاق»

«خدایا یكی از چیزهایی كه به من هبه می‌كنی امور متعالی اخلاقی باشد.» حضرت نفرمود: اخلاق حَسن به من عطا كن بلكه فرمودند معالی الاخلاق یعنی بلندای قله اخلاق را به من عطا كن. 

فرمایش امام سجاد در دعای مكارم الاخلاق ما را متوجه این معنی می كند كه امكان رسیدن به امور متعالی اخلاقی برای همه ما هست،‌اگر امكان آن نبود طرح درخواست بی‌مورد بود، امكان رسیدن به بلندای فضایل اخلاقی برای یكایك ما وجود دارد. البته نظر بنده درباره مسائل اخلاقی این است كه اخلاق یك روبنا است، روبنایی كه زیربنای  آن اعتقادات است اگر صرفا به این رو بنا توجه شود بدون توجه به زیر بنا باید گفت كه این رو بنا درگذر زمان و زلزله حوادث و امور مختلف، اخلاقیات صحیح انسان از بین می‌رود و فراموش می‌شود ولی اگر مسائل اخلاقی بر مبنای صحیحی بارگزاری شود در این صورت ملكه فرد می‌گردد و آنقدر در نهاد او ریشه می‌دواند كه با آن اخلاق متعالی از این عالم وارد عالم دیگر می‌شود.

می‌توان استدلال کرد که اخلاق روبنا و زیربنای آن اعتقادات صحیح است 

در آغاز دعای مكارم الاخلاق ملاحظه می‌كنید قبل از اینكه برای اخلاقیات متعالی درخواستی مطرح شود برای اعتقادات صحیح درخواست می‌كنیم.

حضرت می‌فرمایند:«اللهم بلغ بایمانی اكمل الایمان و اجعل یقینی افضل الیقین و انته بنیتی الی احسن النیات و بعملی الی احسن الاعمال»

قبل از اینكه فضایل اخلاقی را درخواست كنیم، كمال ایمانمان را طلب می‌كنیم، می‌خواهیم یقینمان افزون شود و نیّتهایمان كه امری باطنی است به زیباترین نیت تبدیل شود و عملمان زیباترین عمل گردد یعنی در هر زمان ایمان، نیّت و عملمان در حال افزایش به بهترین شكل خود باشد تا تبدیل به اخلاق شود زیرا اخلاق از كلمه خُلق به معنای كهنگی است،كهنگی نه به معنای قدیمی شدن بلكه در معنای ماندگار شدن و ثابت گشتن است، با این دعا از خدا می خواهیم درحالیكه ایمان، اعتقاد و نیّت ما را نو می‌كند اما آن را ماندگار و ثابت كند تا تبدیل به خُلق شود. كهنه شدن اخلاق در ما زمانی صورت می گیرد كه ما توجه كامل به اعتقاداتمان داشته باشیم یعنی هركس در ابتدا باید خود را پیدا كند چه كسی است و با چه عقاید و عملی است. اگر كسی این ها را در خود پیدا كند و خود را بشناسد و عقیده و عملش را بررسی كند می‌تواند روی آن زیر بنا، زیباترین ارزش های انسانی قرار بدهد .

(منبع: سایت موسسه علمیه السلطان علی بن موسی الرضا)

نکته دیگری را که به خودم و شما یاداوری می کنم عرض می کنم که علاوه بر اینکه توان دست یابی به زیباترین فضایل در وجود ما تعبیه شده همچنین توان تغیرات اساسی نیز در وجود ما به حول و قوه الهی قرار دارد خدای سبحان به انسان انچنان قدرتی بخشیده که هم مظهر نام مغیّر خداست مغیّر خدا باشد : (مغیّر: تغییر دهنده) وهم مظهر نام مبدل(جابجا کننده) حضرت حق باشد.

انسان می تواند هم به اذن حق جابجایی های خاصی در وجود خود داشته باشد و هم می تواند تحت نام رب خدای سبحان به مراتب رفیعی از معنویات و اخلاقیات راه پیدا کند، البته همه اینها منوط به یک شناخت مقدماتی است که باید از خودمان داشته باشیم تا انسان شناخت صحیحی از خود نداشته باشد انتظاراتش معمولا به شکست منجر می شود ولی اگر شناخت از خودمان شناختِ صحیحی باشد به توانایی‌هایی که خدا نصیب ما کرده پی می بریم.

شناخت مختصری که می خواهیم از خودمان داشته باشم در قالب این چند جمله است : در سوره مبارکه اسرا آیه 70« وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا»  «و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم، و آنان را در خشكى و دریا [بر مركبها] برنشاندیم، و از چیزهاى پاكیزه به ایشان روزى دادیم، و آنها را بر بسیارى از آفریده‏هاى خود برترى آشكار دادیم.»

خدا در میان تمام مخلوقات بنی آدم را تکریم کرده تکریمی که نصیب بنی ادم شده نصیب ملایک و آسمانها نشده ،خدا  با این تکریم جایگاه ویژه ای در اختیار انسان قرار داده است.

« وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ » خداوند می‌گوید: ما بنی ادم را حمل می کنیم بنی ادم محمولهِ من خداست. منِ خدا قدرتم را در بنی آدم به نمایش می گذارم . انسان به تنهایی سیر ندارد ما او را می بریم. حمل کننده، خدایی است با قدرت بی کران، اوست كه به  بنی ادم توان بخشیده است . قرآن می گوید :« فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ» مفسیرین می گویند خدا هم در امور مادی و هم در امور معنوی به انسان توانایی بخشیده است .

« وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ » ما رازق بنی ادم هستیم و رزق طیب را نصیب او کردیم رزق طیب رزقی گواراست .علمای اخلاق می گویند رزق، اخلاقیات سالم است که خدا نصیب بنی ادم کرده است.

« وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا»

خداوند سبحان درباره هیچ مخلوقی چنین تعریف نکرده که در ابتدای آیه بگوید « كَرَّمْنَا » و در اخر ایه بگوید« فَضَّلْنَا ».

موجودات دیگر از چنین امتیازی برخوردار نیستند این شناخت نسبی است که ما نسبت به خود داریم هم مکرَّم هستیم هم مفضل.هم خدا اکرامی خاص به ما کرده و هم برتری خاصی نصیب ما كرده است .

اگر خلقیات صحیح در ما جلوه گر شود آلودگی از وجودمان مرتفع می شود. اثر خلقیات صحیح در زندگی ما این است که ملکوت عالم را مشاهده می کنیم .

پیامبر(ص) می فرمایند : لولا ان الشیاطین یهومون علی قلوب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السماوات و الارض اگر اطراف دل بنی آدم را شیاطین احاطه نکرده بودند حتما بنی آدم پشت پرده این عالم را می دید.

ثمره اخلاق این است که افراد تیز بین می شوند.انسان تیز بین سطحی نگر و ظاهر بین نیست یعنی پشت پرده این عالم را می بیند. پشت پرده این عالم یعنی مشاهده تسبیح موجودات. یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الارض تسبیح یعنی شناور بودن.

در نظام عالم همه به طرف حضرت حق شناورند و اگر من حرکت به سوی او را اختیار نکنم با نظام عالم درگیر می شوم. همه نیروها با من مقابله می کنند. وقتی تیز بین شدم متوجه می‌شوم انهم یرونه بعیدا و نراه قریبا .قیامت به نظر همه دور است به نظر انسان تیز بین نزدیک.

اخلاق با قیامت و معاد رابطه جدی دارد. وقتی تیز بین می شوم می خواهم آن طرف خط را ببنیم وقتی موانع من مرتفع شد، دیدم درست می شود. در عین این که باور دارم آخرت در طول دنیاست نه در عرض دنیا ، در همین عالم، می بینم قیامت من برپا شده . اصل قیامت پس از مرگ است اما نمونه اش را در این دنیا می بینیم.

همه ضد ارزش های اخلاقی شیطنت است . شیطنت ها منفور است. ضد ارزش ها اطراف دل انسان را می گیرد. اطراف دل انسان که گرفته شد ، دیدِ انسان گرفته می شود. وقتی ضد ارزش ها از دل انسان مرتفع شد، انسان دید جدیدی پیدا می کند. آقای جوادی آملی می گوید این که یس قلب قرآن است شاید به دلیل آخرین آیه یس است که می گوید فسبحان الذی بیده ملکوت کل شی و الیه ترجعون.

ملکوت یعنی باطن. منزه است خدایی که باطن همه امور در قبضه اوست. اخلاق ،ما را با ملکوت عالم آشنا می کند یعنی مانع دید را رفع می کند .این که موانع دید انسان در این عالم مرتفع شود و حقیقت اشیا را ببنید، ضروری است. پیامبر(ص) در قنوت نمازشان می فرمودند : اللهم ارنی الاشیا کما هی . خدایا همه چیز را به من همان طور که هستند نشان بده.خدایا  اگر موجودات به سوی تو در حرکتند و بنده تو هستند به من نشان بده.

امیر المومنین در خطبه 210 نهج البلاغه در تعریف انسان اخلاقی می فرمایند: قد احیا عقله و امات نفسه. انسان اخلاقی انسانی است که عقلش را احیاء کرد و حیوانیت خود را میراند.

به میزانی که ما از ضد ارزش های اخلاقی جدا شویم، قوه ادراکمان فعال می شود، عقلمان احیاء می شود، فرقانمان فعال می شود . گاهی در زندگی از خودمان ناراضی هستیم ، از تشخیصمان ناراضی هستیم علت تشخیص نادرست است. هنوز نفسانیات زنده است .چون در زندگی روزمره ما به ادراک صحیح نیاز داریم، پس نیازمندیم که موانع ادارک را از بین ببریم. این موانع اخلاق سوء است.