تبیان، دستیار زندگی

زین‌العابدین درگاهی،پژوهشگرقائم شهری ودانشجوی دوره‌ی دکتری زبان و ادبیات فارسی،دانشگاه تاجیکستان.

زن در شعر شاعران عصر مشروطه:
شرایط ویژه‌ی عصر مشروطه، تجددطلبی روشنفکران در پی آگاهی‌های عمومی، عامل تحولاتی در اندیشه و نگاه، زبان و بیان نویسندگان و شاعران شده است، شاعرانی مانند ایرج‌میرزا، نسیم شمال، عارف قزوینی، ملک‌الشعرای بهار، میرزاده عشقی و ابوالقاسم لاهوتی و... به مضامین نو هم‌چون آزادی و دموکراسی، قانون، مجلس، زن، تعلیم و تربیت و... روی آوردند.
در مقاله سروده‌های نسیم شمال و ایرج میرزا بررسی شده‌است،
اینک سروده‌های ایرج میرزا: ایرج‌میرزا (1304 ش / 1344 – 1290 ق): ایرج‌میرزا از شاعران خوش ذوق دوره‌ی مشروطه است. سروده‌های او در عین سادگی و روانی، صریح و بی‌پرواست. تیغ زبانش بسیار کسان را آزرد. مسائل و مفاسد سیاسی اجتماعی و فرهنگی را با هجوگویی خود آشکارا بیان کرده است.
وی در چند قطعه از مهر مادر نسبت به فرزند سخن گفته که معروف‌ترین آن‌ها با این مطلع است: گویند مرا چو زاد مادر پستان به دهن‌گرفتن آموخت در قطعه «قلب مادر» زیباترین تصویر مهر مادری ترسیم شده است. وقتی معشوق کینه‌توزانه، از جوان می‌خواهد قلب مادر را برای او بیاورد، آن عاشق بی‌خرد ناهنجار، حرمت مادری را از یاد می‌برد و سرمست از باده و بنگ مادر را می‌افکند و قلبش‌ را دریده، تا هدیه به معشوق کند.
در راه بازگشت در حالی که قلب مادر در دستش بود زمین می‌خورد و دستش مجروح می‌شود:
"از زمین باز چو برخاست نمود پی برداشتن دل آهنگ دید کز آن دل آغشته به خون آید آهسته برون این آهنگ آه دست پسرم یافت خراش وای پای پسرم خورد به سنگ"
زن به ماهو زن در نگاه ایرج‌میرزا آینه جمال حضرت حق است:«تو مرآت جمال ذوالجلالی» و جلوه‌ای از جمال الهی: «مهوشان مظهر جمال تواند» او همانند دیگر روشنفکران عصرش تعلیم را برای زنان ضروری می‌داند و آن را مایه‌ی عفت و عصمت می‌داند:
"چون زن تعلیم دید و دانش آموخت/ رواق جان به نور بینش افروخت/ به هیچ افسون ز عصمت بر نگردد/ به دریا گر بیفتد تر نگردد"
اما فتنه‌گری برخی از زنان را در پشت پرده‌ی نقاب چنین آشکار می‌کند:
" نقاب دارد و دل را به جلوه آب کند / نعوذ بالله اگر جلوه بی‌نقاب کند"
با این همه ایرج‌میرزا سخت مخالف حجاب زنان است و در قصیده‌ «انتقاد از حجاب» آن را مانع کسب دانش و معرفت می‌شناسد. نقاب بر رخ زن سدّ باب معرفت است کجاست دست حقیقت که فتح باب کند آنگاه بیتی را از جامی وام می‌گیرد گرچه جامی معنای دیگری در نظر داشت:
" چه خوش این بیت را فرمود جامی/ مهین استاد کل بعد از نظامی /« پری‌رو تاب مستوری ندارد /در ار بندی سر از روزن درآرد» "
در عین حالی که برای زنان عفت و عصمت را ضروری می‌داند، فقط بر حجاب آنان می‌تازد:
" خدایا تا کی این مردان بخوابند/ زنان تا کی گرفتار حجابند/ زنان را عصمت و عفت ضرور است/ نه چادر لازم و نه چاقچور است "
ایرج‌میرزا در عارف‌نامه داستان زن تردامنی را بیان می‌کند که فقط از پوشش، روی پوشاندن را می‌شناسد و سرانجام داشتن حجاب بدون آگاهی را تباهی می‌داند:
« حجاب زن که نادان شد چنین است»
وی یکی از علت‌های فساد اجتماعی مردان در هم‌جنس‌گرایی را روی پوشاندن زنان می‌داند:
"حجاب دختران ماه غبغب پسرها را کند هم‌خوابه‌ی شب تو بینی آن پسر شوخ است و شنگ است برای عشق ورزیدن قشنگ است نبینی خواهر بی‌معجرش را که تا دیوانه گردی خواهرش را "
گر چه ایرج‌میرزا خلط مبحث کرده، این دو ارتباطی به هم ندارد. مقصود ما این است که ایرج‌میرزا وقتی عوامل فساد و تباهی را برمی‌شمارد، یک عامل مهم را حجاب و پوشش می‌داند. و سرانجام باید گفت ایرج زن پاک‌دامن روی باز را خوش دارد:
"فدای آن سر و آن سینه‌ی باز / که هم عصمت در او جمع است و هم ناز"

خلاصه‌ای از نتایج این بررسی: