تبیان، دستیار زندگی

1-«إِلاَّ قیلاً سَلاماً سَلاما» «سخنى جز سلام و درود نیست.»[1]

نوع و جنس گفتار ما به گونه‌ای باشد كه طرف مقابلمان اذیت نشود. نوعِ كلام باید حیات بخش باشد و صدمه‌ای به طرف مقابل نرساند.

2-پرهیز از لغو:

 «لا یَسْمَعُونَ‏ فیها لَغْواً وَ لا تَأْثیماً » «‌ در آنجا نه بیهوده‏اى مى‏شنوند و نه [سخنى‏] گناه ‏آلود.»[2]

گفتار ما لغو نباشد،‌ حرفی باشد كه منفعت عقلایی اعم از معنوی یا مادی بر آن بار شود. گاهی اوقات زیاده‌گویی و تأكید و تكرار می‌تواند لغو باشد.

3-پرهیز از نسبت گناه و خطا به یكدیگر:

« لا یَسْمَعُونَ‏ فیها لَغْواً وَ لا تَأْثیماً » «‌ در آنجا نه بیهوده‏اى مى‏شنوند و نه [سخنى‏] گناه‏آلود.»[3]

با گفتارمان نسبتِ گناه و خطا به یكدیگر ندهیم و فرافكنی نكنیم چون در واقع گرفتار ظلمت نفس شده‌ایم.

4-بیان قاطع در كلام:

«وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیداً » « ... ‌و سخنى استوار گویید.»‌[4] 

گفتار باید قاطع باشد و دیگران را به تردید نیاندازد. مطالب باید مرجع معتبر داشته باشد.

5- بیان احساسات در كلام:

« قُلْ‏ أُوحِیَ‏ إِلَیَ‏ أَنَّهُ‏ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً »‌

« بگو: «به من وحى شده است كه تنى چند از جنّیان گوش فرا داشتند و گفتند: راستى ما قرآنى شگفت‏آور شنیدیم.» [5] «یَهْدی‏ إِلَى‏ الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَدا»‌ «‌[كه‏] به راه راست هدایت مى‏كند. پس به آن ایمان آوردیم و هرگز كسى را شریك پروردگارمان قرار نخواهیم داد.»‌[6]

شگفتی و احساس در كلام بیان شود، و صرف انتقال الفاظ بدون انتقال عواطف كافی نیست آهنگ كلام باید تغییر كند.

6-پرهیز از تیزی و آزاردهندگی :

«وَیْلٌ‏ لِكُلِ‏ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ »‌ «‌ واى بر هر بدگوى عیبجویى،»‌[7]

در كلام باید از الفاظی استفاده كرده كه هم پیام را منتقل كند و هم شنونده اذیت نشود و خدشه‌ای به او وارد نشود به عبارتی نیش نداشته باشد.

7-پرهیز از تشبیهات نامناسب :

« إِنَّمَا الْبَیْعُ‏ مِثْلُ‏ الرِّبا »‌ « داد و ستد صرفاً مانند رباست.»[8]

تشبیه در كلام نوعی هنر است باید سعی كنیم تشبیهاتی كه در گفتار وارد می‌كنیم صحیح و مناسب باشد چون تشبیهات نامناسب منجر به رفتار نامناسب می‌شود.

8- پرهیز از تحقیر دیگران: 

« وَ إِذْ قالَتْ‏ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَ یَسْتَأْذِنُ فَریقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُریدُونَ إِلاَّ فِراراً »‌ «‌ و چون گروهى از آنان گفتند: «اى مردم مدینه، دیگر شما را جاى درنگ نیست ، برگردید.» و گروهى از آنان از پیامبر اجازه مى‏‌خواستند و مى‏ گفتند: «خانه‏ هاى ما بى‏ حفاظ است» و[لى خانه‏ هایشان‏] بى‏ حفاظ نبود، [آنان‏] جز گریز [از جهاد] چیزى نمى‏ خواستند.» [9]

منافقین به مؤمنین اهل مدینه « یا اهل یثرب » می‌گفتند، یثرب نمادی برای فحشا بوده ، ولی پیامبر (ص) فرمودند:‌ «یا أَیُّهَا الَّذینَ‏ آمَنُوا» و گذشته نامناسب آنها را به رُخشان نكشیدند، پیام صحیح باید عاری از هر گونه تحقیر باشد، با كلام باید استعدادها بارور شود نه افراد تحقیر شوند.

9-جملات كلام زیبا باشد:‌  ‌

»وَ قُولُوا لِلنَّاسِ‏ حُسْناً » «‌و با مردم [به زبانِ‏] خوش سخن بگویید»[10]‌

ظاهر كلام باید زیبا باشد. اصطلاحاتی مثل نَمیری، گم نشو ممكن است با احساس هم بیان شود ولی بار زیبایی ندارد.

10-پرهیز از پیچیدگی در كلام:

«‌یَفْقَهُوا قَوْلی‏» «‌ [تا] سخنم را بفهمند،» [11]

كلام باید رسا و واضح باشد و شفاف مطلوب را بیان دارد امّا بی‌پروا نباشد.

11-كلام روان باشد:

« قَوْلاً مَیْسُوراً » «‌ پس با آنان سخنى نرم بگوى.» [12]

كلام نرم و روان و راحت و بی‌آ‍زار و بی‌تكلّف و دل شادكن باشد.

12-پرهیز از عبارات نامناسب:

« لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْكافِرینَ عَذابٌ أَلیم»‌ «‌ نگویید: «راعنا»، و بگویید: «انظرنا»، و [این توصیه را] بشنوید؛ و [گر نه‏] كافران را عذابى دردناك است.» [13]

«راعنا» در زبان عرب به معنای « مراعات ما را بكن» بود ولی در زبان یهود به معنای استحمار به كار می‌رفت خدا گفت:‌ از این عبارت كه دیگران برداشت نامناسب دارند استفاده نكنید به جای آن عبارت متعارف و صحیحی را بیان كنید كه ذو وجهین نیست و یك معنا بیشتر از آن اراده نمی‌شود.

13-پرهیز از شكایت:

« وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ‏ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ » «  و امّا چون وى را مى‏آزماید و روزى‏اش را بر او تنگ مى‏گرداند، مى‏گوید: «پروردگارم مرا خوار كرده است.»[14]

خدا گروهی را با وسعت و گروهی را با تنگنا گرفتار می‌كند و در تنگنا بعضی از نعمات از آنها گرفته می‌شود در این زمان افراد می‌گویند خدا مرا خوار كرده است، كلام بوی شكایت دارد این لسان لسان ذم است خدا مذمتشان می‌كند، كلام باید بوی حمد و ثنا داشته باشد، كلام نباید به نحوی باشد كه نواقص ما در آن جلوه‌گر شود. « اً قالُوا هذَا الَّذی‏ رُزِقْنا»‌ «‌ مى‏گویند: «این همان است كه پیش از این [نیز] روزىِ ما بوده.» [15]

14-كلام بار مثبت داشته باشد:

« وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ‏ فَحَدِّث‏» «‌و از نعمت پروردگار خویش [با مردم‏] سخن گوى.» [16]

كلام نباید بار منفی داشته باشد و دیگران را اذیت كند. مثلاً هر گاه از حضرت آیة‌الله بهجت (ره) حال كسالتشون را می‌پرسیدند ایشان می‌گفتند:‌ حال قسمت‌های سالم بدنم را بپرسید. این پاسخ بار مثبت دارد.

15-پرهیز از شلوغ كاری در كلام:

« وَ لا تَمْنُنْ‏ تَسْتَكْثِرُ »‌ «‌ و منّت مگذار و فزونى مَطَلب.» [17]

گاهی در كلام ما مطلبی را آنقدر بزرگ جلوه می‌دهیم كه گویا ساعت‌ها برای دریافت آن وقت گذاشته‌ایم و زحمت كشیده‌ایم در این زمان سخن ما با منّت همراه می‌شود و منت ناگوار است.

16-تعادل در كلام:

« وَ رَتِّلِ‏ الْقُرْآنَ‏ تَرْتیلاً »‌ « یا بر آن [نصف‏] بیفزاى و قرآن را شمرده شمرده بخوان.» [18]

نحوه تكلم نباید چندان تند باشد كه بعضی كلمات خورده شود و نامفهوم گردد و نباید چندان با فاصله باشد كه جاذبه‌ای در آن نباشد.

17-پرهیز از درخواست نامناسب در كلام:

« فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ‏ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادیثَ وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فی‏ ذلِكَ لَآیاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ »  «  تا گفتند: «پروردگارا، میان [منزلهاى‏] سفرهایمان فاصله انداز.» و بر خویشتن ستم كردند. پس آنها را [براى آیندگان، موضوعِ‏] حكایتها گردانیدیم، و سخت تارومارشان كردیم؛ قطعاً در این [ماجرا] براى هر شكیباى سپاسگزارى عبرتهاست.»‌[19]

جریان دو شهری كه چسبیده به یكدیگر بودند مردم آن دو شهر می‌گفتند چه خبر است هر روز شما را ببینیم از قدم گفتند دوری و دوستی اگر گاهی یكدیگر را نبینیم دلمان برای هم تنگ می‌شود، میان آن دو شهر فاصله افتاد و آنها تكه تكه شدند باید به درخواست‌هایمان توجه داشته باشیم و از درخواست‌ نامناسب بپرهیزیم زیرا كلام تیزی دارد و اثر می‌گذارد.