ساختمانهای قدیمی گمیشان با آجرهای سرخرنگ سد به وزن و ابعاد تقریبی پنج کیلو و 10 × 45 × 45 سانتیمتر ساخته شدهاند. منطقه گمیشان محدودهای به وسعت 1650 کیلومترمربع در ساحل شرقی دریای خزر را شامل میشود که آن را از سه جهت عارضه طبیعی از شمال اترک، غرب دریای خزر و از جنوب رود قره سو محدود میسازد. در این منطقه بعدها با ساخت اسکله و تأسیسات مربوط به آن بندری به نام بندر شاه ایجاد شد و یک دهم روستا و محدوده جنوبی به مساحت 150 کیلومتر مربع از محدوده منطقه گمیشان منتزع و بخش بندرشاه تبدیل شد و سپس به نام بندرترکمن شهرستان شد که قسمت اعظم جمعیت آن را گمیشانیها یا اهالی روستاهای آن تشکیل دادهاند. در بدو ساخت خیلی از ساختمانهای گمیشان به این شهر انتقال یافت.
پیش از این گرگانرود از وسط شهر گمیشان عبور میكرد و وارد دریای خزر میشد. موراویف روسی در سفرنامه خود به ترکمنستان در 5 ـ1814 میلادی مینویسد «گمش تپه چندی قبل از مسافرت او به آنجا جزیرهای بوده است.» نصرالسلطنه حاکم قاجار 124 سال قبل (1307 هجری قمری) با 2000 نفر نیروی كار و بهرهگیری از مقادیر زیادی چوب جنگلی و خاک در محلی که بعدها بند نامیده شد، مسیر رود را تغییر داد. مردم شهر گمش تپه برای هدایت مجدد آب دو کانال یکی به موازات مسیر اولیه و یكی آن طرف روستای خواجه نفس حفر كردند، ولی هر دو بیفایده بود. رابینو کنسول بریتانیا در رشت که از گمش تپه دیدن کرده، 100 سال پیش نوشته به دلیل انحراف مسیر رودخانه آبادانی گمش تپه رو به کاهش گذاشته و به نظر من اگر خسارت انتقال دکانها و انبارها (بدون ذکر از خانهها) مانع نمیبود، اهالی تا حال به كلی آنجا را ترك میكنند. البته چنین هم شده است و شمار زیادی از اهالی گمیشان در همان سالها به گنبد مهاجرت كردند و در آنجا خانه و دکان ساختهاند.
در آن زمان فقط در جوار برج قابوس روی تپه چند ساختمان متعلق به کمیسیون روسیه تزاری و چند ساختمان متعلق به کمیسیون ایران در جوار رودخانه در زمان حاکمیت قانون ننگین کاپیتولاسیون وجود داشته است.
در دوره عصر قاجار تا اوایل قرن شمسی حاضر حدود 60 فروند کشتی شراعی که ناو گفته میشد، به وسیله نجارهای گمیشان از الوار و تخته نراد روسی ساخته شد كه بدواً به نام صاحبانش و بعداً به دستور دولت به نام شهر، ایالات، کشورها و غیره نامگذاری شدهاند. کشتیها هر یک 2000 پوط (هر پوط 5/16 کیلوگرم) به اندازه یک تریلر 20 تنی امروزی بار حمل میکردند. کارکنان هر یک از كشتیها هشت نفر بودند و امکان حمل کالا را در تمامی طول سواحل خزر فراهم میكردند و عاملی برای تفاهم بین ساکنان کناره خزر بودند. مثلاً کارکنان کشتی را در باکو و انزلی دوغان (برادر) خطاب میکردند.
محلهای مهم تردد کشتیهای گمیشان حسنقلی، چله کن، کراسنودسک، بکداش، آستراخان، خاچ قلعه، باکو، فریدونکنار، تنکابن، حسن کیاده، انزلی، آستارا، لنکران و سالیان بودهاند كه از ایران فرش، خشکبار، برنج، میوه، حنا، ماهی و بکداش نمک، از آستراخان کالاهای روسی و اروپایی حمل میکردند. در دوره قاجاریه عدهای از تجار گمیشان برای فروش کالاهای بومی ایران در بازار مکاره سه ماهه پاییزه روسیه شرکت میکردند و کالاهای ساخت روسیه و غالباً ساخت اروپا که بیشتر به نام محصول روسیه شناخته میشدند، با خود میآوردند و در مغازههای خود در گمیشان و بعدها در گنبد كه عدهای گمیشانی مغازه داشتند، به فروش میرساندند. تجار با كشتیهای شراعی تا آستراخان و از آنجا با كشتی روسی از طریق ولگا به شهر نیژنی نوگوروو که اینک نام دیگری دارد، میرفتند. کار و بار تجار اواخر رژیم تزاری با رکود و زیان توأم شد و با تغییر رژیم اسکناسهای نیکلا تزار به نام منات در دست تجار گمیشان باد کرد و ضربالمثل به این شرح «همانند منات نیکلا بیارزش شد» در افواه شایع شد.
پیش از تأسیس شرکت شیلات ایران و شوروی سابق زمانی که امور صید ماهیان استروژن (غضروفی) متولی ویژهای نداشت، افرادی در گمیشان با ایجاد صیدگاه شخصی و تهیه وسایل و ابزار صید، عدهای صیاد را مأمور صید میکردند.