تبیان، دستیار زندگی

(روزنامه اطلاعات،شماره24801،یکشنبه27 تیر 1389،صفحه 7)عبدالله اسلامی

ساختمان‌های قدیمی گمیشان با آجرهای سرخرنگ سد به وزن و ابعاد تقریبی پنج کیلو و 10 × 45 × 45 سانتیمتر ساخته شده‌اند. منطقه گمیشان محدوده‌ای به وسعت 1650 کیلومترمربع در ساحل شرقی دریای خزر را شامل می‌شود که آن را از سه جهت عارضه طبیعی از شمال اترک، غرب دریای خزر و از جنوب رود قره سو محدود می‌سازد. در این منطقه بعدها با ساخت اسکله و تأسیسات مربوط به آن بندری به نام بندر شاه ایجاد شد و یک دهم روستا و محدوده جنوبی به مساحت 150 کیلومتر مربع از محدوده منطقه گمیشان منتزع و بخش بندرشاه تبدیل شد و سپس به نام بندرترکمن شهرستان شد که قسمت اعظم جمعیت آن را گمیشانی‌ها یا اهالی روستاهای آن تشکیل داده‌اند. در بدو ساخت خیلی از ساختمان‌های گمیشان به این شهر انتقال یافت.

پیش از این گرگان­رود از وسط شهر گمیشان عبور می‌كرد و وارد دریای خزر می‌شد. موراویف روسی در سفرنامه خود به ترکمنستان در 5 ـ1814 میلادی می‌نویسد «گمش تپه چندی قبل از مسافرت او به آنجا جزیره‌ای بوده است.» نصرالسلطنه حاکم قاجار 124 سال قبل (1307 هجری قمری) با 2000 نفر نیروی كار و بهره‌گیری از مقادیر زیادی چوب جنگلی و خاک در محلی که بعدها بند نامیده شد، مسیر رود را تغییر داد. مردم شهر گمش تپه برای هدایت مجدد آب دو کانال یکی به موازات مسیر اولیه و یكی آن طرف روستای خواجه نفس حفر كردند، ولی هر دو بی‌فایده بود. رابینو کنسول بریتانیا در رشت که از گمش تپه دیدن کرده، 100 سال پیش نوشته به دلیل انحراف مسیر رودخانه آبادانی گمش تپه رو به کاهش گذاشته و به نظر من اگر خسارت انتقال دکان‌ها و انبارها (بدون ذکر از خانه‌ها) مانع نمی‌بود، اهالی تا حال به كلی آنجا را ترك می‌كنند. البته چنین هم شده است و شمار زیادی از اهالی گمیشان در همان سال‌ها به گنبد مهاجرت كردند و در آنجا خانه و دکان ساخته‌اند.

در آن زمان فقط در جوار برج قابوس روی تپه چند ساختمان متعلق به کمیسیون روسیه تزاری و چند ساختمان متعلق به کمیسیون ایران در جوار رودخانه در زمان حاکمیت قانون ننگین کاپیتولاسیون وجود داشته است.

در دوره عصر قاجار تا اوایل قرن شمسی حاضر حدود 60 فروند کشتی شراعی که ناو گفته می‌شد، به وسیله نجارهای گمیشان از الوار و تخته نراد روسی ساخته شد كه بدواً به نام صاحبانش و بعداً به دستور دولت به نام شهر، ایالات، کشورها و غیره نامگذاری شده­اند. کشتی‌ها هر یک 2000 پوط (هر پوط 5/16 کیلوگرم) به اندازه یک تریلر 20 تنی امروزی بار حمل می‌کردند. کارکنان هر یک از كشتی‌ها هشت نفر بودند و امکان حمل کالا را در تمامی طول سواحل خزر فراهم می‌كردند و عاملی برای تفاهم بین ساکنان کناره خزر بودند. مثلاً کارکنان کشتی را در باکو و انزلی دوغان (برادر) خطاب می‌کردند.

محل‌های مهم تردد کشتی‌های گمیشان حسنقلی، چله کن، کراسنودسک، بکداش، آستراخان، خاچ قلعه، باکو، فریدونکنار، تنکابن، حسن کیاده، انزلی، آستارا، لنکران و سالیان بوده‌اند كه از ایران فرش، خشکبار، برنج، میوه، حنا، ماهی و بکداش نمک، از آستراخان کالاهای روسی و اروپایی حمل می‌کردند. در دوره قاجاریه عده‌ای از تجار گمیشان برای فروش کالاهای بومی ایران در بازار مکاره سه ماهه پاییزه روسیه شرکت می‌کردند و کالاهای ساخت روسیه و غالباً ساخت اروپا که بیشتر به نام محصول روسیه شناخته می‌شدند، با خود می‌آوردند و در مغاز‌ه‌های خود در گمیشان و بعدها در گنبد كه عده‌ای گمیشانی مغازه داشتند، به فروش می‌رساندند. تجار با كشتی‌های شراعی تا آستراخان و از آنجا با كشتی روسی از طریق ولگا به شهر نیژنی نوگوروو که اینک نام دیگری دارد، می‌رفتند. کار و بار تجار اواخر رژیم تزاری با رکود و زیان توأم شد و با تغییر رژیم اسکناس‌های نیکلا تزار به نام منات در دست تجار گمیشان باد کرد و ضرب­المثل به این شرح «همانند منات نیکلا بی‌ارزش شد» در افواه شایع شد.

پیش از تأسیس شرکت شیلات ایران و شوروی سابق زمانی که امور صید ماهیان استروژن (غضروفی) متولی ویژه‌ای نداشت، افرادی در گمیشان با ایجاد صیدگاه شخصی و تهیه وسایل و ابزار صید، عده‌ای صیاد را مأمور صید می‌کردند.

مركز تولید خاویار

در مورد خاویار و ماهیان خاویاری ذکر این نکته لازم است که همیشه نصف خاویار در کشور فقط در 30 کیلومتر ساحل گمیشان در سه صیدگاه بویژه صیدگاه شمالی بوسیله صیادان گمیشانی صید و استحصال شده است و بقیه در تمامی طول قریب به 970 کیلومتر ساحل کشورمان در خزر بوده است. به دلایل گوناگون محصول سالانه خاویار از 400 و 300 تن به حدود شاید 40 تن كاهش یافته است.

ساخت اسكله و خط آهن

در روزنامه اطلاعات مورخ شنبه 26 اردیبهشت سال 1371 خیلی از مسائل مربوط به دریای خزر را یادآوری كردم که بعضاً کماکان لاینحل مانده است كه از آن جمله آلودگی شدید، پسروی و پیشروی سواحل هستند. در مورد پسروی و پایین رفتن سطح آب ایجاد سدها و دریاچه‌های مصنوعی در حوزه آبریزها مؤثر هستند. مع­هذا در مورد گرگان­رود ایجاد سد در شهرستان گمیشان در محدوده مناسب ضروری و حیاتی است که در مواقع پرآبی بتواند جلو آب­گرفتگی روستاهای پایین دست را بگیرد. برای مقابله با پایین رفتن سطح آب عامل مهم در اختیار روسیه قرار دارد و آن انحراف آب­های رود وریچگدا و پچورا به رود ولگا است. سهم شهرستان گمیشان از گرگان­رود و اترک آلودگی و سیل است.

گمیشان از نظر ترانزیت کالا از راه دریا و خشکی دارای موقعیت بی‌بدیل است. لذا ساخت اسکله و بندرگاه در شش کیلومتری شمال غرب آن ضروری است؛ زیرا ساخت اسکله در بنادر ترکمن و گز به دلیل رسوبات ناشی از انهار کنار خلیج میانکاله، قره‌سو با توجه به هزینه بالای لایروبی هرگز توجیه اقتصادی نداشته است. گمیشان از یک طرف تا نقطه صفر ترکمنستان در شرق حسنقلی بیش از 30 کیلومتر و از طرف دیگر تا خط آهن شمال در شرق بندرترکمن 18 کیلومتر فاصله دارد كه طول این دو مسیر صاف بدون عارضه کمی بیش از 50 کیلومتر است. اگر از نقطة صفر یادشده به گمیشان، بندرترکمن، کردکوی، دامغان معلمان جندق، چوپانان، انارک، نائین و اصفهان راه‌آهن ساخته شود، این مسیر با خطوط آهن تهران به گرگان، مشهد، زاهدان، اصفهان، شیراز تلاقی خواهد كرد و به عبارت دیگر شمال، مرکز، شمال شرق، جنوب و حتی از طریق تهران جنوب غرب و شمال غرب را به هم مرتبط می‌كند و اگر خط آهن شیراز به بوشهر و خط گمیشان ـ دامغان ـ اصفهان از معلمان بیارجمند به ایستگاه جاجرم کشیده شود، شیخ­نشین‌ها از طریق بوشهر و بندرعباس به وسیله راه‌آهن به تمامی نقاط کشور بویژه به سه استان سرسبز شمال دسترسی خواهند داشت. مقرر شده است بین ایران، ترکمنستان و قزاقستان راه‌آهن ساخته شود. در قسمت شرقی از سرخس به تجن و شرق آسیای مركزی راه‌آهن ساخته شده است. نزدیکترین راه به قزاقستان مسیر حسنقلی، قم داغ، نفت داغ (مرکز استان بالکان)، جبل، قزل قایا به مرز قزاقستان است. این مسیر، راه آهن سراسری ترکمنستان را که از غرب به شرق (بندر ترکمن­باشی دروازه قفقاز به آسیای میانه) کشیده شده است، تلاقی می‌‌كند که می‌تواند خطوط یاد شده موجبات ترانزیت کالا و جلب توریست به کشور را فراهم آورد. امروزه درآمد حاصل از ترانزیت کالا، جهانگردی و منابع تجدید شونده به فروش منابع طبیعی مانند نفت و گاز که علاوه بر نیاز کشور به نسل‌ها تعلق دارند، ارجح هستند.

بافت قدیم

در دوره قاجار هزاران ساختمان و مغازه از آجر سد سکندر یا الوار و تخته نراد روسی به وسیله صاحبان حرف مختلف، تجار، آلات موتوری، صاحبان صیدگاه­ها و غیره ساخته شده است که در حال حاضر بیشتر آنها بافت قدیمی شهر را که وسعت زیادی هم دارد، تشکیل می‌دهند. بعضی مستهلک و تعدادی مانند ساختمان آجری سه طبقه حاج روحی همراه چند ساختمان در جریان سیل اترک 50 سال پیش فرو ریخته‌اند.

گمیشان خیلی از وقایع تاریخی را در خاطره‌ دارد، از جمله شلیک گلوله‌های توپ از کشتی‌های جنگی روسی به طرف گمش تپه برای انتقام از وقایع روز جشن سال نو میلادی در شبه جزیره آشوراده، تحرکات محمدعلی شاه در هنگام فرار از کشور و عزیمت به روسیه، ادسا و اروپا و بازگشتش به گمش تپه كه ماوقع در کتب تاریخی و جراید آن زمان مانند حبل‌المتین درج شده است.

موقعیت اجتماعی

عمده محصولات کشاورزی منطقه گمیشان گندم و در شرایط مساعد جوی جو مرغوب با بازده زیاد است. بافت فرش‌های نفیس یکی از منابع درآمد و اشتغال مردم این منطقه است. بزرگترین تالاب کشور در گمیشان واقع است و لوله‌کشی گاز ترکمنستان در محدوده گمیشان ساخته شده است.

از سال 1304 تا 1316 که نخستین تقسیمات کشوری انجام و 10 استان و 48 شهرستان تشکیل شد، گمیشان دارای تمامی ادارات آن زمان بود، مانند مقر حاکم نظامی و مرزبانی که در ساختمان‌های سه طبقه شیرمحمدی و روشنی مستقر بودند، بلدیه، مالیه، صحیه، احصائیه، نظمیه، امنیه، مدارس، تلفن، تلگراف، گمرک و مؤسسه برق. تاریخ ایجاد بلدیه سال 1309 است که در این سال همزمان با معدود شهرها از جمله پایتخت در گمیشان تأسیس شد. در تقسیمات کشوری سال 1316 گمیشان به رغم اینکه مرکز جمعیت منطقه بوده با وجود اولویت و حقانیت بخش تعیین شده است. در لایحه تأسیس استان گلستان در تاریخ 16/10/76 با گذشت 72 سال از سال 1316، گمیشان در حالت بخش درجا زد تا سال 88 كه این خواست بر حق مردم محقق شد.

نیازهای گمیشان

از جمله نیازهای مبرم شهر و منطقه گمیشان ساخت منبع آب زمینی 10 هزار مترمکعبی به دلیل اینکه آخر خط لوله کشی آب قرار دارد، ساخت جاده کنار شرقی برای اتصال راه­های جنوب، شرق و شمال شهر با تعریض و روکش این سه جاده، ساخت جاده کنارگذر غربی برای تردد وسائل نقلیه کشاورزان و دامداران منطقه که با عبور از داخل شهر و تخریب زیرساخت‌های شهر بدون پرداخت ریالی عوارض خسارات هنگفت به بودجه ناچیز شهرداری تحمیل می‌كند، ساخت اسکله در شش کیلومتری شمال غرب گمیشان با توجه به نبود توجیه اقتصادی بنادر ترکمن و گز به دلیل رسوبات زیاد انهار مجاور شبه جزیره میانکاله، ساخت اگو فاضلاب مناسب و اصولی با توجه به بالا بودن سطح آب زیرزمینی (با وجود اینکه طرح فاضلاب شهر گمیشان در سطح استان گلستان مبرم‌ترین نیاز است و به رغم اینکه طرح در سفر دور اول هیأت دولت تصویب شده است با گذشت چهار سال از آن تاریخ تاکنون به مرحله اجرا در نیامده است)، ساخت جاده بین روستاهای چارقلی، بصیرآباد و محله قارقی از طریق تپه کوره سو به گمیشان (جاده اخیر ارتباط مرکز شهرستان به مرکز استان را نیز در حال حاضر تسهیل می‌كند)، تبدیل ولتاژ برق از 20 به 63 کیلو ولتی، نوسازی حداقل 20 مدرسه شهر گمیشان، ساخت میادین در مبادی ورود شهر، لایروبی اساسی کانال بتونی مرکز شهر، آسفالت خیابان‌های خاکی، تجدید و روکش آسفالت برخی خیابان‌ها، درختکاری در کنار جاده‌ها بین گمیشان و روستاهای خواجه­نفس، قلعه­جیق و صفا ایشان. امید است دولت با اختصاص بودجه کافی برای جبران عقب­ماندگی‌ها و بی‌مهری‌های دیرینه گمیشان نسبت به سایر نقاط اقدام عاجل مبذول دارد.

بویژه استاندار گلستان و فرماندار شهرستان گمیشان تحقق این خواست‌ها را در دستور كار خود قرار دهند. بازدید دوره‌ای قریب‌الوقوع هیأت دولت فرصت مغتنمی برای تحقق این خواست‌ها است.

برابر مصوبه هیأت دولت گمیشان نام شهرستان و شهر گمیش تپه نام مرکز شهرستان تعیین شده است. چون دوگانگی نام شهر و شهرستان بعضاً مشکلاتی در بیان و مکاتبات اداری ایجاد کرده و خواهد کرد، جا دارد شورای شهر با توجه به این مورد تصمیمات مقتضی اتخاذ كند و از طریق سلسله مراتب اداری اقدام لازم را مبذول دارد.