تبیان، دستیار زندگی

 

وجود زاویه‌دیدهای مختلف در رمان به تحرک، چندصدایی و پویایی رمان کمک می‌کند و این خود از ویژگی‌های بارز رمان شازده احتجاب است. البته « تغییرات به‌جا و به‌موقعِ زاویۀ دید می‌تواند یک داستان را غنی و پرمایه ساخته به آن عمق ببخشد و یا به آن ظرافت و طرحی چندوجهی و هرمی شکل بدهد یا ممکن است داستان را مخدوش نماید و از هم بپاشد» (بارگاس،1382: ­ص83).

     روایت شازده احتجاب با راوی دانای کل محدود به ذهن شازده آغازمی­گردد: «شازده توی همان صندلی راحتی‌اش فرورفته بود و پیشانی داغش را روی دو ستون دستش گذاشته بود و سرفه می‌کرد» (گلشیری،­1380: ­ص7).

اما چنانکه خواهیم دید، گلشیری به این زاویه دید وفادارنمی‌ماند و جابه‌جا در ذهن شخصیت‌ها رسوخ می‌کند و روایت را به آنها می سپارد. در این داستان، مدام با چرخش زاویۀ دید روبه­روییم. البته ورود و خروج راویِ دانای کل به ذهن شازده احتجاب و از ذهن شازده به ذهن فخری و دوباره سپردن روایت به راوی دانای کل در این رمان چنان با مهارت و هنرمندی انجام می‌شود که یک کل پیوسته و زیبا را می‌آفریند.

     اولین چرخش زاویۀ دید در صفحۀ نهم رمان اتفاق می افتد: روایت از دانای کل به اول شخص مفرد یعنی شازده احتجاب تغییر می‌یابد. محرکِ تداعی ذهن شازده، آواز جیرجیرک‌هاست:

آواز جیرجیرک‌ها نخی بی‌انتها بود، کلافی سردرگم که در تمامی پهنۀ شب ادامه داشت، شاید لای علف‌های هرز باغچه باشند،...گفتم:« فخری این پرده‌ها را کیپ بکش... (گلشیری،1380­:­ص9)

     در دو سطر بعد، دوباره راوی دانای کل روایت را در دست می‌گیرد. سپس در پاراگراف بعد، بدون اشاره به فعل روایت، با تغییر لحن راوی به نظر می­رسد راوی اکنون شازده احتجاب است که فخرالنساء را به یاد می‌آورد: «دهان فخرالنساء چه کوچک بود؛ آن قدر کوچک که وقتی می­خندید، فقط چند دندان سفیدش پیدا می‌شد...( همان: ­ص10) و این روایت ادامه دارد تا آنجا که فعل«گفتم» آشکار می‌کند- همان­گونه که به نظر رسیده بود- راوی شازده احتجاب است که داستان را از زاویۀ دید اول شخص روایت می­کند.

     در صفحۀ 12، دوباره روایت به دانای کل محدود به ذهن شازده سپرده می‌شود: «شازده نگاه کرد، روی بدنۀ ساغر یک زن برهنه بود، با موهای افشان...» سپس در صفحۀ چهاردهم، چرخش زاویۀ دید، روایت را به شازده می‌دهد و تا یک صفحه و نیم بعد، همچنان شازده احتجاب راوی­ است.« گفتم: خواهش می‌کنم، دست بردار. روز دوم نشده شروع کرده‌ای؟ کلاهِ خود را گذاشت روی سر من...». از آن پس تا صفحۀ 60 روایت به راوی دانای کل سپرده می‌شود که روایت را با زاویۀ دید سوم شخص از ذهن شازده بیان می‌کند:

انگشت‌های سرد فخرالنساء گوشهای شازده احتجاب را لمس می‌کرد و انحنای گونه‌ها و چانه‌ها... (همان­: ص­15)

     از صفحۀ61 تا 85، روایت مرتب از زاویۀ دید سوم شخص به اول شخص(فخری) و از فخری به زاویۀ دید سوم شخص می­چرخد که در این میان، سهم روایت اول شخص بیشتر است. از صفحۀ 85 تا 115 راوی دانای کل و شازده احتجاب روایت را پیش می‌برند و در نهایت، از ص116 تا 118 را راوی دانای کل روایت می‌کند. تمام چرخش‌های زاویۀ دید در جدولی به شکل زیر نشان داده شده است.

         جدول تفكیك چرخش زاویۀ دید در رمان شازده احتجاب

زاویۀ دید سوم شخص	تعداد صفحه	زاویۀ دید اول شخص	تعداد صفحه
صفحات 7 تا 10 صفحات 13 تا 14 صفحات نیمۀ 15 تا 60 صفحات 61 تا 115 * صفحات 116 تا 118	3 1 5/44 5/4 5/1	شازده: صفحات 11 تا 12 شازده: صفحات 14 تا نیمۀ 15 فخری: صفحات 61 تا نیمۀ 85 شازده: صفحات نیمۀ 85 تا 115	2 5/1 5/23 5/29
جمع	5/54	جمع	5/56
حجم كلی صفحات كتاب                111

* در این صفحات، زاویۀ دید هر چند خط یك بار میان سوم شخص و اول شخص چرخیده و حجم هركدام جداگانه محاسبه شده است.

     به‌طور کلی روایت شازده احتجاب به دو شیوۀ تک‌گویی درونی مستقیم روشن و تک‌گویی درونی غیر مستقیم بیان شده است. با بررسی دقیق‌تر و با توجه به کل متن داستان خواهیم دید که بهترین شیوۀ روایت همین تکنیکی است که گلشیری به کار گرفته است: «در شازده احتجاب، تک‌گویی درونی نسبتاً از انسجام برخوردار است و در آن منطق زبانی و زمانی نسبتاً رعایت می‌شود» (فلکی،­1382:­ص­47).

     در همان صفحه­های نخستین داستان، راوی دانای کل و تک‌گویی شازده احتجاب برخی مسائل را که ممکن است به شیوهۀ رمان‌های سیال ذهن پنهان بماند، برای خواننده آشکار می­کند. برای نمونه، این جمله­ها تا حدود زیادی معرف شخصیت فخری و فخرالنساء است و خوانندۀ تیزبین در همان نگاه اول در­می­یابد که فخری به جای فخرالنساء برای شازده ایفای نقش می­کند:

تا فخری بلند شود و لچکش را روی سرش بیندازد، پیش‌بندش را ببندد و میز را بچیند و وقتی شازده دستش را شست و خشک کرد و داد زد فخرالنساء! لچک را توی جیب پیشبند فخری بگذارد، پیراهنش را عوض کند، روبه‌روی آینه بنشیند و تندتند صورتش را بزک کند و برود توی اتاق غذا خوری روبه‌روی شازده بنشیند، شامش را بخورد و شازده که رفت بالا، فخری ظرف‌ها را جمع کند و بشوید و فخرالنساء خودش را بزک کند و برود توی اتاق خواب تا شازده نیمه‌های شب پیدایش شود و آهسته بگوید: خوابی فخرالنساء؟ (گلشیری،1380: ­ص8و9).

    پس از آن نیز همان‌گونه که گفته­ شد، از صفحۀ 15 تا 60 راوی دانای کل با زاویۀ دید سوم شخص محدود به ذهن شازده احتجاب، داستان را بدون پیچیدگی روایت می‌کند. همه‌جا جمله­ها ساختار منطقی و منظم دارند. راوی ماجرا­ها را منظم نقل می‌کند. تک‌گویی‌های شازده نیز چیزی جز یادآوری خاطرات نیست که منظم به ذهن می­آیند. پیوستگی جمله­های زیر تنها یکی از آن نمونه‌هاست:

و تو پدرسوخته، بیرونش کردی تا برود این طرف و آن طرف بنشیند و بگوید شازدۀ بزرگ، که من، چه کارها که نکردم، که چه‌طور با دست خودم مادر سلیطه­ام را کشتم، که من رفتم در خانۀ حجـﺔ­الاسلام و کهف­المؤمنین و المؤمنات و به نوکر­های آقا گفتم: بگویید بیاید بیرون ... (همان:21)

آلوت، میریام(1368) رمان به روایت رمان‌نویسان. ترجمۀ علی محمد حق شناس، تهران: نشر مرکز.

ایدل، لئون(1374) قصۀ روان­شناختی نو، ترجمۀ ناهید سرمد، تهران: شباویز.

بارگاس یوسا، ماریا(1386) عیش مدام (فلوبر و مادام بواری)، ترجمۀ عبدالله کوثری، تهران: نیلوفر.

بیات، حسین(1387) داستان‌نویسی جریان سیال ذهن، تهران: علمی فرهنگی.

رضایی، عربعلی(1382) واژگان توصیفی ادبیات، (انگلیسی- فارسی)، تهران: فرهنگ معاصر.

سارتر، ژان پل(1369) «زمان در نظر فاکنر»، ترجمۀ ابوالحسن نجفی، خشم و هیاهو، ترجمۀ صالح حسینی، تهران: نیلوفر.

فاکنر، ویلیام (1369) خشم و هیاهو، ترجمۀ صالح حسینی، تهران: نیلوفر.

فلکی، محمود (1382) روایت داستان (تئوری­های پایه­ای داستان‌نویسی) ، تهران: بازتاب­نگار.

گلشیری، هوشنگ (1380) شازده احتجاب، تهران: نیلوفر.

ـــــــــــــــــ  (1380) « شازده احتجاب از زبان گلشیری»، همراه با شازده احتجاب، گردآوردۀ فرزانه طاهری و عبدالعلی عظیمی، تهران: نشر دیگر.

مندنی­پور، شهریار(1380) کتاب ارواح شهرزاد (سازه­ها، شگرد­ها و فرم‌های داستان ‌نویسی)، تهران: ققنوس.